کوتاهی در کارکردن
بدون تردید فقر نیز همانند همه پدیده های اجتماعی علل و اسبابی دارد که بدون توجّه به آنها نمی توان به مبارزه با آن پرداخت. در مجموعه رهنمودهای اقتصادی اسلام به برخی از عوامل فقرزا تصریح شده است. این علل گاهی فردی و گاهی اجتماعی است و در مواردی هم ریشه در مسائل فرهنگی و سیاست های اقتصادی دارد. یکی از علّت های مهمّ فردی فقر در همه جامعه ها در تن ندادن به کار است. خیلی از افراد از تن دادن به کار سر باز می زنند و از انجام دادن مسئولیت هایی که بر عهده دارند شانه خالی می کنند. بدیهی ترین نتیجه این امر تنگ دستی است. علی بن ابی طالب علیه السلام در تشویق به کار و نکوهش بی کاری و نتیجه سرباز زدن از کار می فرمایند: «کسی که رنج کارکردن را تحمّل نکند لاجرم به رنج تنگ دستی گرفتار خواهد شد».
سستی و تنبلی
کاهلی و سستی موجب از بین رفتن زمینه های خوش بختی فرد و بالتبع، جامعه می گردد. در بینش اسلامی با تعبیرهای مختلفی از پی آمدهای این امر سخن به میان آمده است؛ از جمله علی علیه السلام تصریح می کنند: «آن که تنبلی و سستی کند حقوق خویش را در جمیع شئون مختلف زندگی ضایع کرده است». حضرت در اشاره به تأثیر تنبلی در پیدایش تهی دستی می فرمایند: «اگر تنبلی و ناتوانی با هم جفت شوند، فقر پدید می آید».
فقیر نمایی
حفظ عزّت نفس وآبروداری و اظهار نکردنِ فقر از جمله صفات پسندیده ای است که همواره مورد تاکید اولیای الهی بوده است. امیرمؤمنان علی علیه السلام در توصیف انسان های تقواپیشه می فرمایند: «در عین تنگ دستی آن چنان عفیف زندگی می کنند که افراد ناآگاه گمان می کنند که آنها ثروتمندند»؛ یعنی به هیچ وجه راضی نمی شوند تا اثر فقر در جنبه های ظاهری زندگی آنها به چشم بخورد. در مقابل، افراد دنیاپرست و پول دوست برای آن که مبادا کسی از آنها انتظار داشته باشد که به مستمندان و نیازمندان کمکی کند، در اوج توانمندی ظاهر زندگی خود را بسیار فقیرانه نشان می دهند. این کار به سبب آثار منفی بسیاری که دارد، در فرهنگ اسلامی نکوهش شده است.
علی بن ابی طالب علیه السلام می فرمایند: «اظهار بیچارگی و فقیرْ وانمودن کردنِ خود، موجب تهی دستی می شود».
فقر، دست آورد خیانت
در مجموعه تعالیم اسلامی از امانت به عنوان یکی از نشانه های مهمّ برخورداری از ایمان یاد شده است و در مقابل، خیانت از جمله عوامل گرفتاری به عذاب آتش جهنم در آخرت محسوب می شود. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «از خیانت بپرهیزید؛ چون خیانت بدترین گناه است و انسان خائن در آخرت به آتش دوزخ دچار خواهد شد». خیانت در امانت علاوه بر گرفتاری اُخروی، باعث تنگ دستی در دنیا نیز می شود. هم چنین در این باره از آن حضرت نقل شده است که: «امانت موجب جلب روزی است و خیانت زمینه پدید آمدن فقر را فراهم می آورد».
اسراف و فقر
در فرهنگ اسلامی رعایت اعتدال و میانه روی در تمام امور پسندیده است. در مقابل، تجاوز از حدّ و نادیده گرفتن میانه روی و اعتدال کاری ناشایست به حساب می آید. بر این اساس، در زمینه مسائل اقتصادی و در برخورد با دارایی، همواره تأکید می شود که از هرگونه افراط و تفریط خودداری شود و به حدّ کفاف ـ که عبارت است از برخورداری معقول از دارایی و تأمین تمام نیازهای واقعی انسان به صورت مناسب و شایسته ـ بسنده گردد. این امر علاوه بر آثار متعدّد روحی، افراد و جوامع را از دچار شدن به فقر باز می دارد. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «اسراف موجب فقر می شود».
بی برنامه گی و فقر
نظم در همه بخش های زندگی ضرورتی است که بدون آن هماهنگی لازم در حیات اجتماعی انسان از جهاتی دچار مشکل می گردد. برخورداری از نظام اقتصادی از جمله اموری است که در تداوم شایسته و حفظ سلامت کامل زندگی نقشی بسزا دارد. در مقابل فقدان برنامه و نبود هماهنگی بین درآمدها و هزینه ها، در بسیاری از موارد اساس زندگی را با خطر فروپاشی مواجه می سازد. یکی از دست آوردهای بسیار زیان بار فقدان نظم اقتصادی، افراط و تفریط در هزینه هاست. اینکار آثار منفی بسیاری به بار می آورد که از جمله آنها گرفتار شدن به فقر است. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «اندازه نگه نداشتن در زندگی سبب تهی دستی می شود».
نکوهش اظهار نیاز
در فرهنگ اسلامی به موازات تأکید بر عزّت نفس و قناعت، همواره توصیه شده است که از طمع ورزی به مال دیگران و درخواست از آنها که زمینه خوار شدن فرد و پایمال شدن شخصیت او را فراهم می سازد، خودداری شود. واقعیّت این است که درِ سؤال برخود گشودن و از این و آن درخواست کردن، مستمند شدن را در پی دارد. این کار در آخرت نیز موجب طولانی شدن حساب رسی انسان می شود. علی بن ابی طالب علیه السلام در اشاره به این امر می فرمایند: «هرکس درِ سئوال و اظهار نیاز از مردم را بر روی خود بگشاید، خداوند نیز دری از تهی دستی به روی او خواهد گشود».
نپرداختن حقوق مالی
در اسلام به منظور حفظ توازن اقتصادی جامعه و جلوگیری از پدید آمدن دو قشر غنی و فقیر، احکام و مقررات خاصّی پیش بینی شده است تا از طریق اجرای آنها زمینه سلامت اقتصادی و عدالت اجتماعی فراهم گردد. از جمله این مقررات تعیین وظایف ویژه ای برای افراد ثروتمند است. بر این اساس همه افراد توانمند موظفند با پرداخت مالیات و شریک کردن مستمندان در دارایی خود تا حدودی از رنج تهی دستی آنها بکاهند. واضح است یکی از عوامل پدید آمدن فقر در سطح جامعه خودداری ثروتمندان از به جای آوردن این گونه تکالیف است. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «خداوند سبحان روزیِ تهی دستان را در اموال توانگران قرار داده است. پس هیچ فقیری گرسنه نمی ماند مگر به این سبب که توانگری حق او را نداده است و البتّه خدای متعال در قیامت آنان را در این باره مؤاخذه خواهد کرد».
ضعف برنامه ریزی
همان گونه که دقت در برنامه ریزی های سیاسی و فرهنگی و اجتماعی نظم و انسجام را در جامعه به ارمغان می آورد بی توجهی به آنها هم جز نابسامانی و هرج ومرج دست آوردی نمی تواند در پی داشته باشد. اگر در نتیجه سیاست گذاری های غلط اقتصادی، سودپرستان و سرمایه داران غیر متعهد متوالیان اقتصاد جامعه شوند به سبب خوی انحصارطلبی و مال دوستی شان هرگز منافع و مصالح سایر اقشار را در نظر نخواهند گرفت و از هر فرصت برای انباشت ثروت و بهره کشی بیشتر از دیگران استفاده خواهند کرد و توده های مردم را به تهی دستی دچار خواهند ساخت. یکی از وظایف مهمّ سیاست گذاران کلان جامعه آن است که مراقب باشند که در مرحله برنامه ریزی و تهیه طرح های اقتصادی اشتباهی رخ ندهد و در نتیجه کارشناسی درست، زمینه هرگونه نابسامانی اقتصادی از همان ابتدا رفع شود. علی علیه السلام در گفتاری مختصر و در عین حال گویا، می فرمایند: «تدبیر و برنامه ریزی نامناسب، کلید تهی دستی است».
حرص مالی والیان
از جمله زمینه های مهمّ پیدایش فقر به فراموشی سپرده شدن ارزش هایی چون قناعت و زهد در میان مدیران ارشد و متولیان پُست های حسّاس اجتماعی است. واضح است که وقتی ثروت اندوزی به صورت ارزش در میان مدیریت های کلان جامعه رایج شد رقابت و درگیری های خطرناک بر سر تصاحب هرچه بیشتر امکانات فرصت و زمینه های فعالیت های سالم اقتصادی را از بین می برد و تهی دستی در سرتاسر جامعه به ویژه در میان قشر ناتوان گسترش می یابد. علی علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر می نویسد: «خرابی زمین نتیجه فقر مردم است و تهی دستی مردم هم نتیجه حرص کارگزاران و فرمان روایان جامعه در زراندوزی است».
مالیات های بی جا
بدون تردید اداره امور جامعه بدون دریافت مالیات امکان پذیر نیست؛ چرا که برای انجام تمامی کارهایی که دولت به منظور حفظ توازن اقتصادی و اجتماعی و نظم و امنیت عمومی انجام می دهد، هزینه و امکانات لازم دارد و بخشی از این هزینه از راه دریافت مالیات تأمین می گردد. ولی برای آن که دریافت این مالیات ها با توجّه به توان افراد و واقعیت های اجتماعی انجام گیرد و خسارت به بار نیاورد، ضرورت دارد که در نوع وضع مالیات ها و همین طور شیوه دریافت و هزینه کردن آنها دقت و کارشناسی های لازم انجام گیرد. اگر در تعیین مالیات توان مالی و میزان درآمدهای مالیات دهندگان در نظر گرفته نشود این کار علاوه بر ایجاد نارضایتی در جامعه سبب پیدایش فقر و گرفتاری های ناشی از آن خواهد شد. علی علیه السلام در این باره به مالک اشتر می نویسند: «هر حاکمی بدون توجّه به آبادانی و آبادسازی کشور از مردم مالیات دریافت کند، علاوه بر خراب ساختن کشور آحاد مردم و بندگان خدا را نیز به ورطه هلاک و نابودی می کشاند».
فقر، امتحان الهی
از یک نظر تمام پیش آمدهای زندگی انسان با هدف آزمایش افراد انجام می گیرند تا میزان تقوا و پایبندی آنها به احکام و ارزش های الهی و فضیلت های انسانی مشخص گردد. علی علیه السلام ، پس از اشاره به بخشی از نعمت های الهی، در توضیح علّت اعطای این همه نعمت به انسان می فرمایند: «خداوند متعال روزی ها را مقدّر ساخته است، به بعضی از افراد نعمت بیشتر و به برخی دیگر نعمت کم تری داده است تا میزان شکرگزاری و شکیبایی و صبر آنها را بیازماید تا معلوم گردد که غنی به چه میزان شکرگزار نعمت های الهی است و مستمند تا چه اندازه در مقابل این امتحان الهی شکیبایی می ورزد».
عادلانه نبودن معاملات
یکی از عوامل مهمّ اختلال در نظام اقتصادی جوامع، عادلانه نبودن قیمت گذاری کالاهاست. اگر در جامعه نرخ گذاری کالاها بر اساس برنامه صحیح انجام گیرد زمینه های فقر و انباشت ثروت در دست قشری خاصّ از بین خواهد رفت. در فرهنگ اسلامی و رهنمودهای اولیای الهی به این مسئله توجه زیادی شده است. علی علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر در اشاره به این موضوع می فرمایند: «باید در جامعه خرید و فروش آسان انجام گیرد و از ترازوهای درست و سالم استفاده شود و قیمت های تعیین شده عادلانه باشد به گونه ای که به هیچ یک از طرفین فروشنده و خریدار ستمی وارد نشود».
اصلاح گران ناآگاه
بدون تردید لازمه موفقیّت در برطرف ساختن مشکلات فردی و اجتماعی، داشتن آگاهی و آشنایی با راه های اصلاح آن است؛ چون همان گونه که رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم تصریح فرمودند: «هر کس بدون دانش و مهارت به کاری دست بزند ضرر او بیش از اصلاحش خواهد بود». براین اساس در زمینه حلّ مشکلات اقتصادی و ایجاد برنامه مناسب معیشتی برای جامعه باید از کارشناسان آگاه و متخصص استفاده شود، در غیر این صورت نه تنها معضلات اقتصادی برطرف نمی شود، بلکه در پی تصمیم گیری های نامناسب فقر گسترش خواهد یافت. علی علیه السلام در روایتی تصریح دارند: «ده طایفه هستند که از طریق کارهای نادرستشان هم خود و هم دیگران را گرفتار می سازند که از جمله آنها: اصلاح طلبان ناآگاهی هستند که بدون علم و آشنایی به کاری مسئولیت انجام آن را عهده دار می شوند».
فزون خواهی و آزمندی
گاهی افراد تصوّر می کنند هرچه بیشتر در راه کسب ثروت تلاش کنند به امکانات زیادتری دسترسی پیدا می کنند چنین افرادی از همه فرصت های زندگی به منظور به دست آوردن مال بیشتر بهره برداری می کنند و حتی در این راه بسیاری از وظایف الهی و انسانی خود را به فراموشی می سپارند؛ غافل از آن که یکی از سنت های الهی آن است که فزون خواه اغلب نتیجه عکس در پی دارد. علی علیه السلام در روایتی می فرمایند: «حکم الهی آن است که فزون خواه محکوم به فقر باشد و انسان های روی گردان از دنیا در آسودگی زندگی کنند». هم چنین در سرزنش کسانی که نسبت به دنیا و زرق و برق آن حرص می ورزند، می فرمایند: «آزمندی فقر می آورد».
آلوده شدن به گناه
همان گونه که سعادت ابدی و راحتی زندگی دنیوی انسان در سایه عمل به تکالیف دینی و ترک گناهان و آلودگی های اخلاقی به دست می آید، بسیاری از گرفتاری ها نیز در نتیجه ارتکاب برخی گناهان و آلودگی به رذایل اخلاقی گریبان گیر انسان می شود. علی علیه السلام در ضمن روایت مفصلی به برخی از کارهایی که انسان را دچار تهی دستی می کنند اشاره می نماید و از جمله می فرماید: «رعایت نکردن بهداشت و نظافت، سوگند دروغ، بریدن پیوند خویشاوندی، گوش دادن به آواز و موسیقی و رد کردن فقیر و پاسخ ندادن به درخواست او... آدمی را دچار تنگ دستی می سازد».
