اهمیّت اصلاح نفس
نفس آدمی به گونه ای است که همواره تلاش می کند جهت دست یابی به خواسته های خود تمام اصول و مقررات را نادیده بگیرد. از طرف دیگر سعادت حقیقی انسان در آن است که اعمال و رفتار خود را به گونه ای تنظیم کند که در چهارچوب احکام و مقررات الهی واقع شود و پرواضح است که این کار جز از طریق مهار و اصلاح نفس امکان پذیر نیست. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «هرکه نفس خود را اصلاح کند می تواند زمام آن را به دست گیرد».
زیان کوتاهی در اصلاح نفس
همان گونه که کوشش برای اصلاح نفس و مراقبت از سلامت آن نتایج بسیار ارزشمندی در مسیر کسب کمالات معنوی و تحصیل سعادت واقعی در پی دارد، رسیدگی نکردن به نفس و فراهم نساختن زمینه های اصلاح آن، آثار بسیار زیان باری به جای می گذارد؛ به گونه ای که گاهی در نتیجه مشغول شدن به لذّات پست مادی و غرق شدن در هواهای نفسانی چنان آلوده می شود که اصلاحش مشکل تر می شود. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «کسی که نفسش را برای اصلاح شدن مهیا نسازد، درد و گرفتاری آن سخت تر می شود؛ به گونه ای که درمان آن مشکل شده، طبیبی که بتواند آن را معالجه کند یافت نمی شود».
راه اصلاح نفس
شیوه های مختلفی برای اصلاح نفس وجود دارد که از جمله آنهاست مخالفت کردن با خواست های نامشروع و زیان بار و حساب رسی. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «هرگاه رغبت پیدا کردی که به نفس خود خیر برسانی و آن را اصلاح کنی این امور را رعایت کن: میانه روی را ترک مکن، به قسمت خودت قانع باش و به مخارج کم تر در زندگی اکتفا کن».
شرط اصلاح مردم
گاهی تفاوت در استعدادهای روحی و توان علمی افراد جامعه باعث می شود که بعضی آنها به دلیل برخورداری از علم و آگاهی بیشتر، مسئولیت راهنمایی و ارشاد شماری از افراد را که از توان و بصیرت کم تری برخوردارند بر عهده گیرند و در مسیر حرکت به سوی کمالات معنوی راهنمای آنها باشند. حضرت علی علیه السلام توصیه های مهمّی برای این قبیل از انسان ها دارند؛ از جمله می فرمایند: «هر که نفس خود را اصلاح نکرده است هرگز قادر نخواهد بود دیگری را اصلاح کند». به مناسبت دیگری به یکی از پیروان خود می فرمایند: «اگر تصمیم و اراده تو این است که به اصلاح مردم بپردازی از اصلاح نفس خود شروع کن؛ چون این عیب بسیار بزرگی است که تو در حالی که فاسد هستی در صدد اصلاح دیگری باشی».
وظیفه شخص علاقه مند به اصلاح نفس
افرادْ وقتی به صورت کامل به هدف خود دست می یابند که تمام اموری را که در رسیدنشان به هدف یاری شان می کنند، رعایت کنند و در مقابل از همه کارهایی که دست یابی به هدف را غیر ممکن می سازند، یا در آن اختلال به وجود می آورند، پرهیز نمایند. بدون شک در مسئله اصلاح نفس که سعادت انسان به آن بستگی دارد، برخی امور نظیر نفس شناسی و آموزش شیوه های درست محاسبه نفس و پرهیز از بعضی امور ضرورت دارد. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «سزاوار است کسی که قصد دارد نفس خود را اصلاح و دینش را حفظ کند، از معاشرت و دوستی با دنیاپرستان خودداری ورزد».
علامت رشد آگاهی در انسان
سعادت واقعی انسان در سایه تحصیل کمالات معنوی و فضایل اخلاقی امکان پذیر است و این کار از دیدگاه تعالیم اسلام بدون مراقبت و اصلاح نفس تحقق پیدا نمی کند. بر این اساس می توان گفت عاقل ترین و داناترین افراد کسانی هستند که در طول زندگی خود لحظه ای از رسیدگی به نفس غافل نمی شوند و همواره تلاش می کنند آن را از آلوده شدن به رذایل نفسانی دور نگه داشته، با صفات و کمالات اخلاقی آراسته سازند. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «هر اندازه دانش و بصیرت انسان بیشتر باشد، توجّه و رسیدگی او به امور مربوط به نَفْسش بیشتر می شود و چنین فردی همیشه سعی می کند تا تمام تلاش های او در مسیر اصلاح و هرچه بهتر شدن نَفْسش واقع شود».
ناتوان ترین مردم
در هر مکتبی ضعف و قوّت افراد بر اساس معیارهای خاصّی که ریشه در جهان بینی و نوع تفسیری که آن مکتب از انسان و عالم دارد، تبیین می شود. در تعالیم اسلامی با توجه به نقش بسیار مهمّی که نفس آدمی در سعادت یا شقاوت او دارد، توانمندی و ناتوانی افراد از طریق چگونگی برخورد آنها با نَفْسشان سنجیده شده است. قوی ترین افراد کسانی هستند که بر نفسشان مسلط باشند. در مقابل ضعیف ترین افراد کسانی هستند که از اصلاح نفس خود عاجز باشند. علی علیه السلام می فرمایند: «ناتوان ترین مردم کسی است که از اصلاح نفس خود عاجز است».
تربیت نفس و دانش انسان
به هر میزان آگاهی انسان نسبت به راه های رشد و کمال معنوی ارتقا پیدا کند، آمادگی و تحمل او در برابر شیوه های مختلف تربیت نفس بیشتر می شود. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «به هر مقدار که آگاهی و دانش انسان بیشتر شود، عنایت او به امور مربوط به نفسش افزایش پیدا می کند. چنین فردی همواره می کوشد تا تمام اعمال و رفتار او در جهت ریاضت و رام ساختن نفسش انجام گیرد».
آفتِ کنترل نفس
همان گونه که انجام دادن هر کاری و تحقق هر هدفی شرط های ویژه خود را دارد، کنترل نفس در برابر خواسته هایی که پاسخ دادن به آنها مستلزم مخالفت با دستورهای دینی و اخلاقی است نیز مقدماتی لازم دارد که بدون توجه به آنها این کار، چنان که باید، به نتیجه نمی رسد. از جمله اموری که در مسیر رام سازی نفس مانع ایجاد می کنند، عادت هایی است که انسان را از به کار بستن اصول و احکامی که فروتنی نفس را موجب می شوند باز دارند. این عادت ها به اندازه ای مؤثرند که حضرت علی علیه السلام در تعبیری هشدار دهنده می فرمایند: «آفت ریاضتْ غلبه عادت بر انسان است».
بستر مناسب برای ریاضت نفس
تحقق کامل هر هدفی به میزان بسیاری به نوع بسترسازی و فراهم کردن زمینه های کار بستگی دارد. تا زمانی که آمادگی ذهنی در فرد و ابزارهای لازم از پیش مهیا نشود، امیدی به تحقق شایسته هدف نمی توان داشت. بر این اساس برای آن که فرد در تربیتِ نفس سرکش بتواند موفق شود، ضرورت دارد که مقدمات و آمادگی های خاصّی را در خود ایجاد کند. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «ریاضت جز در نفس بیدار و آماده سودی ندارد». یعنی تا انسان در نفس خود آمادگی های لازم را فراهم نسازد، در روند ریاضت نفس نمی تواند به موفقیت های مورد نظر دست یابد.
تلاش مستمر برای کنترل نفس
گاهی به غلط چنان گمان می رود که ریاضت نفس نیز همانند بسیاری از کارهای معمولی و اهداف کوچک زندگی به راحتی دست یافتنی است. در نتیجه از اختصاص دادن وقت و هزینه بیشتر برای این کار خودداری می کنند؛ در حالی که با توجّه به سختی ایجاد صفت فروتنی در نفس و نقش مهمّی که تربیت نفس در سعادت جاودانی انسان دارد، ضرورت دارد که به طور مستمر و با دقت فوق العاده برای تحقق بخشیدن به این هدف سرنوشت ساز قدم برداریم و لحظه ای از این کار غافل نشویم. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «هر که ریاضت و تلاش برای تربیت نفس را پیوسته دنبال کند، از این کار نفع می برد».
راه موفقیت در تربیت نفس
عمل کردن به دستورهای حکیمانه ائمه بهترین یاور انسان در تربیت و فرو نشاندن سرکشی های زیان بار نفس است. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «راه پیشرفت در امر رام کردن نفس و مطیع ساختن آن در مقابل دستور الهی آموزش حکمت و غالب شدن بر عادت است».
