«ما مفتخریم که کتاب نهج البلاغه بعد از قرآن، بزرگترین دستور زندگی مادی و معنوی و بالاترین کتاب رهایی بخش است و دستورات معنوی و حکومتی آن بالاترین راه نجات است، از امامِ معصوم ماست.»1
اقیانوسی بس شگرف و بی کران به پهنای تاریخ اسلام و بر ژرفای عصر را با نام «نهج البلاغه» در پیش رو داریم؛ که درباره اش گفته اند: «فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق.»
«فصاحت خود را به کلام حضرتش آراید، تا به جمال رسد و بلاغت در کنار او زاید و به کمال رسد. او بود که نقاب از چهره سخن کشید، تا مترسّل، زیبایی آن را دید. آیینِ گفتار را از او وام گرفتند و خطیبان بر جای پایش گام نهادند واعظان از خواندن کلام او نام یافتند. با این همه، او گوی از همگان برد و اینان بدو نرسیدند، او پیش افتاد و اینان واپس خزیدند. چه، در گفتار او رنگی از علم خداست و بویی از گفتار مصطفی صلی الله علیه و آله وسلم .»2
کتاب معرفت
نهج البلاغه کتاب معرفت و معرّف حضرت علی علیه السلام است. آن که بخواهد به بلندای شخصیت عظیم او برسد، باید روح و جان خود را در این اقیانوس آرام، پاک، زلال و عمیق، مطهّر کند و جرعه ای از معارف بیکران آن بنوشد، تا به طهارت روح و طراوت و نشاطِ جان دست یابد و سرمست از باده عشق الهی گردد.
آشنا شدن با این آفتاب درخشان و اُنس گرفتن با این کوثر جاودانه، جذّابیت سحرآمیز بیان حضرت امیرمؤمنان علیه السلام را نمایان ترمی کند. زیرا نکته جالب این است که هم درباره موضوعات متنوّع و گوناگون و متناسب هر زمان سخن وری کرده و هم فصاحت و بلاغت را به قلّه قاف اندیشه و کمال رسانیده است.
«در میان هزاران نام که مصنّفان و مؤلّفان و یا مترجمان حوزه مسلمانی بر کتاب های خود نهاده اند، هیچ نامی چون «نهج البلاغه» با محتوای کتاب منطبق نیست و می توان گفت این نام از عالم غیب بر دلِ روشن شریف رضی قدس سره افاضه گردیده است که «اَلاَسْماءُ تُنَزِّلُ مِنَ السَّماء»3 راه سخن رسا گفتن را در این مجموعه باید یافت.»4
علی علیه السلام هرگز سخن را برای خود و اظهار هنر سخن وری نگفته، بلکه وی سخن را ابزاری برای رسیدن به هدف دانسته و آن را به کار برده است. امیرمؤمنان علیه السلام در بیان سخنان خود به دنبال ساختن انسان کامل است. بنابراین، نهج البلاغه انسانِ کامل می سازد و هرکس به قدر شناخت خود از آن توشه بر می چیند؛ یعنی هرچه انسان پیشرفت کند و دست به یافته های جدید بزند، نهج البلاغه برای او مفیدتر و مؤثرتر خواهد بود.
با این که حضرت علی علیه السلام به جنبه ادبی سخن اهمیّت قائل نبوده است، اما نه تنها نهج البلاغه اثری جاودان و تأثیر گذار است بلکه تناسب این نام با مفاهیم و محتوای کتاب، فوق العاده و بی نظیر می باشد. حتی گزینش نام «نهج البلاغه» این کتاب را از حیث نامگذاری ماندگار و پایدار نموده است.
ویژگی های یک شاهکار ادبی
اکنون ویژگی های یک اثر ادبی ممتاز را بیان می کنیم تا با ویژگی های نهج البلاغه بسنجیم و برتری آن را بیشتر و بهتر دریابیم.
در گنجینه زبان و ادبیات هر ملّتی آثار بزرگ و درخشانی یافت می شود که آیینه تمام نمای زیبایی، هنر، روح و اندیشه آن ملت است. این گونه آثار گرانسنگ را «شاهکار» می نامند.
ویژگی های شاهکار ادبی عبارتند از: پایندگی، دوام، گستردگی و داشتن مقبولیّت عامّه.
اوّلین ویژگی یک اثر بزرگ، پایندگی است که دوام آن را در طول زمان نشان می دهد. پس نوشته ای را می توان شاهکار نامید که سالیان متمادی باقی بماند، زنده و تأثیرگذار باشد؛ نه این که با مرگ نویسنده و یا قبل از آن به فراموشی سپرده شود و از بین برود.
دومین ویژگی یک شاهکار، گستردگی است؛ یعنی اگر اثری فقط در یک قلمرو جغرافیای محدود شناخته شود و نتواند مرزها را درهم بشکند و سرزمین ها را در سطح وسیع درنوردد، نمی توان آن را شاهکار نامید. بنابراین گستردگی وسیع در قلمرو مکان، ویژگی دیگری برای یک شاهکار ادبی می باشد.
ویژگی سوم، مقبولیّت عامّه است؛ یعنی همگان آن را بخوانند و در ذهن گروهی ضبط و ثبت گردد و نفوذ کند.
علاوه بر ویژگی های سه گانه از نوآوری، خلوص، صمیمیّت، بیان نیازها و نگرانی های مشترک انسان ها، بیان جوهره زندگی و آرایش کلام نیز می توان صفاتی برای یک شاهکار ادبی نام برد.
اکنون با این معیارها می توان آثار هر ملّتی را سنجید و آثار بزرگ و ماندگار ادبی را شناخت.
شاهکارهای ادب فارسی
بی شک نوشته ها و آثاری در گستره کره خاکی وجود دارد؛ که دارای پایندگی، گستردگی و مقبولیّت عامّه می باشد؛ ولی هدف نگارنده معرّفی این گونه آثار جاودانه نیست. فقط به چند نمونه از شاهکارهای ادب فارسی به عنوان مثال اشاره می شود.
در اقلیم عشق و عرفان، «مثنوی معنوی» مولانا جلال الدّین رومی و در ادبیات حماسی، «شاهنامه فردوسی» و در غزل عارفانه و عاشقانه، «دیوان حافظ» و در تلفیق شعر و نثر با هم و اعتدال در استعمال آرایه های ادبی، «گلستان» و در پند و اندرز و مفاهیم تعلیمی، «کلّیات سعدی» برخی از شاهکارهای ادبی هستند.
هنگامی که این آثار را مطالعه و بررسی کنید، خواهید دید که هر کدام از آنها در یک موضوع از انواع ادبی، کم نظیر است و نمی توان هریک را با دیگری مقایسه کرد و به یکی از آنها برتری داد؛ زیرا این آثار درخشان هریک در موضوع خود، شاهکارند.
از علی علیه السلام سؤال شد: شاعرترین شاعران عرب کیست؟
جواب دادند: «انّ القوم لم یجزوا فی حلبه الغایة عند قصبتها، فان کان لابدّ فالملک الضّلیل؛ این شاعران در یک میدان اسب نتاخته اند تا معلوم شود کدام یک گوی سبقت را ربوده اند.»5
نهج البلاغه و نویسندگان غیر
مسلمان
با عنایت به ویژگی هایی که برای یک اثر جاودان، بزرگ و درخشان برشمردیم، نهج البلاغه از جمله آثاری است که در بردارنده تمام آن ویژگی هاست. چون در طول زمان پویا، بالنده و زنده مانده و به اقصی نقاط عالم رسوخ و نفوذ کرده است و مقبولیّت عمومی بی مانندی دارد.
این کتاب ارجمند نه تنها در میان شیعیان و اهل تسنّن مورد تحقیق و مطالعه قرار گرفته است و بزرگانی چون: ابن ابی الحدید معتزلی، صبحی صالح و محمّد عبده که مسلمان اهل سنّت هستند، به ترجمه و شرح آن پرداخته اند، بلکه دانشمندان غیر مسلمان هم به حضرت علی علیه السلام عشق می ورزند و اندیشه، افکار و بیانات و نهج البلاغهاش را می شناسند و در این باره تحقیقات و نوشته هایی هم دارند.
از جمله دانشمندان غیر مسلمان می توان استاد جُرج جُرداق، نویسنده کتاب الامام علیّ صوت العدالة الانسانیة را نام برد.
ایشان درباره نهج البلاغه و جایگاه آن از نظر فصاحت و بلاغت در ادبیات عرب، چنین می گوید:
«بلاغت عبارت است از موافقت کلام با مقتضای حال. و بر این اساس، ملاحظه می شود که «نهج البلاغه» بلیغ ترین کتاب به طور مطلق است یا از بلیغ ترها به شمار می رود. ادبیات عربی مثل تمامی ادبیات هاست و آن فرزند کشور و فضای فرهنگی و تمدّن است و در ادبیات عرب نوابغی ظاهر شدند که سرآمد ادیبان دنیا می باشند و یاران آن از اهداف، امانت ها و آرزوهای آن سخن می گویند. پس ادبیات عربی جزئی از ادبیات ارزشمند جهان است.»6
جُرج جُرداق و نهج البلاغه
استاد جُرج جُرداق درباره آشنایی خود با نهج البلاغه اظهار می دارد:
«پدر و مادر و خانواده و معلّم من، مرا درک نمی کردند؛ به همین جهت، سراغ برادر بزرگم رفتم. وی شاعر و دانشمند ریاضی و زبان بود. یادگیری این مطالب نزد وی از مطالب مدرسه شیرین تر بود. سپس در حالی که نوجوانی کوچک بودم، به سراغ برادر بزرگم «فؤاد» رفتم. وی سراینده قصیده هایی در مدح امام علی علیه السلام بود که آنها را برای زائران حضرت می خواند. فوراً تصمیم گرفتم نهج البلاغه را بخوانم و آن را حفظ کنم. در حقیقت، من چیزی حدود 70 درصد مطالب این کتاب را حفظ نمودم. تمامی این فضاها ـ شامل مطالعه نهج البلاغه در دوران کودکی ـ باعث رشد فکری من درباره امام علی علیه السلام شد و آن حضرت به عنوان فردی واقعاً عظیم و بزرگ در ذهن و ضمیرم جای گرفت.»7
وی همچنین درباره گرایش دوباره به نهج البلاغه و نگاه تازه به شخصیت امام علی علیه السلام می گوید:
«بسیاری از کسانی که درباره ایشان صحبت کرده بودند، درباره مسایل تاریخی ایشان سخن گفته بودند؛ در این زمان احساس کردم لازم است نهج البلاغه را دوباره بخوانم، به نهج البلاغه بازگشتم. پس دیدم که در آن نکات زیادی است که هنوز بزرگی و عظمت این مرد در آن کشف نشده است! بر من آشکار شد که او یک رهبر مصلح به خاطر تفکّر وجودیش است.»8
و در کلامی دیگر می گوید:
«عظمت امام علی علیه السلام در این است که در آثار فکری و ادبی [خود] تمامی آرزوهای انسان در هر زمان و مکان را جمع کرده است.»9
تفاوت نهج البلاغه با آثار دیگر
نهج البلاغه با دیگر آثار ماندگار جهان متفاوت است؛ زیرا هم موضوعاتِ متنوّع و گوناگونی دارد و هم مفاهیم آن فقط مربوط به عصر حضرت علی علیه السلام نیست بلکه نهج البلاغه، کتاب همه دوران ها و زمان ها و پاسخ گوی نیازهای بشری بوده و خواهد بود.
رهبر معظّم انقلاب اسلامی در این باره می فرماید:
«امروز شرایط، مشابه شرایط حکومت دوران امیرالمؤمنین علیه السلام است. پس روزگار، روزگار نهج البلاغه است. امروز می شود از دیدگاه دقیق و نافذ امیرالمؤمنین علیه السلام به واقعیت های جهان و جامعه نگاه کرد، بسیاری از حقایق را دید، شناخت و علاج دردها را پیدا کرد. همین است که به نظر ما امروز بیش از پیش به نهج البلاغه محتاج تریم.»10
رهبر معظّم انقلاب اسلامی در جای دیگر می فرماید:
«این کتاب وقتی در کنار قرآن قرار بگیرد، یقیناً تالی قرآن است؛ یعنی ما کتابی نداریم که دارای این حد از اعتبار و جامعیت و قدمت باشد.»11؛ «انس با قرآن و نهج البلاغه، چیز عجیبی است. نهج البلاغه واقعاً تالی تلو قرآن است.»12
در نگاه فرزانگان و فرهیختگان، نهج البلاغه از جهات گوناگونی در مقایسه با دیگر آثار ممتاز، برتری و درخشندگی دارد.
استاد شهید مطهّری نیز در این باره می فرماید:
«عمده جهت در اعجاز لفظی قرآن کریم، این است که موضوعات و مطالبش یکسره با موضوعات سخنان متداول عصر خود مغایر است و سرفصل ادبیات جدیدی است، با جهان و دنیای دیگری سر و کار دارد، زیبایی و فصاحتش در حدّ اعجاز است. در این جهت نیز [نهج البلاغه ] مانند سایر جهات، متأثر از قرآن و در حقیقت، فرزند قرآن است.»13
