اشاره: خیمه گفت وگویی با حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی نصیری از استادان علوم قرآنی دانشگاه، در زمینة مفهوم شناسی زیارت و آسیب های این حوزه داشته که از نظر شما عزیزان می گذرد.
از آنجایی که خاستگاه بیشترانحرافات، دوری از اصل مفاهیم است، لطف کنید، ابتدا در مورد مفهوم اولیة زیارت در متون دینی توضیح دهید.
مرحوم کلینی در «کتاب العشره» از اصول کافی در باب زیارت برادر مؤمن آورده است؛ هنگامی که دو برادر مؤمن به یکدیگر می رسند و با هم مصافحه می کنند و دست می دهند، گناهان آن دو همچون ریزش برگِ درختان می ریزد.1
این زیارت چه در زمان حیات و زندگی مؤمنان و چه بعد از مرگشان نیز معنا پیدا می کند.
برای قسم اول که زیارت و ملاقات مؤمنین در زمان حیاتشان است هم آثار دنیوی مثل تقویت روابط اجتماعی و انسانی و هم یک سری آثار معنوی تعریف شده است.
ما این منطق را در قرآن تحت عنوان تواصی به حق و صبر و یا مفهوم امر به معروف و نهی ازمنکر هم داریم.
در ذیل سوره مبارکه والعصر آمده که وقتی این سوره نازل شده بود، مسلمانان هر موقع به یکدیگر می رسیدند این سوره را برای هم می خواندند، چون در واقع این سوره دعوت به این است که انسان از خودش بیرون بیاید، چون صرفاً «الذین آمنوا و عملوا الصالحات» هم نیست، بلکه یعنی همدیگر را ملاقات کنند و یکدیگر را دعوت به حق و صبر کنند که این همان فرایند امر به معروف و نهی از منکر است، منتها این تواصی به حق و صبر، مرحلة رقیق تر آن امر و نهی است.
در بخشی از روایات ما، در مورد اشخاصی هم که ما به ملاقات آنها می رویم توصیه شده است. روایتی است از امام جعفر صادق (ع) که او از پیامبر(ص) و او از حضرت عیسی (ع) نقل می کنند که حواریون از حضرت عیسی (ع) سؤال کردند که: «مَن نُجالِسُ؟» با چه کسانی ما مجالست بکنیم؟ حضرت عیسی (ع) سه ویژگی بیان کردند:
1.«مَن یذَکِّرُکُمُ اللهَ رُؤیتُه» یعنی: ملاقات با او شما را به یاد خدا بیندازد.
2.«ویرَغِّبُکُم فِی الآخِرةِ عَملُه» یعنی: عمل و کردار او، شما را به سمت آخرت متمایل کند و سوق دهد.
3.« ویزیدُ فِی عِلمِکُم مَنطِقُهُ»یعنی: سخن گفتن او بر دانش شما بیفزاید.
پس، اولاً توصیه به دیدار و ملاقات مؤمنین در حیاتشان شده است و بعد اینکه ما با چه افرادی دیدار داشته باشیم. در روایات می بینیم تأکید بر سه حوزة خداباوری، معادباوری و علم مداری شده است.
کسانی که انسان را به تعالی و معنویت دعوت می کنند و همچنین بر دانش انسان می افزایند.
معلوم می شود از بستر این دیدارها چنین نتایجی مدنظر است، چون وقتی شما به دیدار کسی می روید که از سطحی از ایمان برخوردار است، حداقل ثمرة این دیدار این است که یا درسی از او می گیرید یا درسی به او می دهید، چون در واقع از یک هم افقی برخوردار هستید؛ یعنی اینکه یا شما در او تأثیر می گذارید و او را به آخرت دعوت می کنید و بر علمش می افزایید یا او در شما تأثیر می گذارد.
در متون دینی، بخشی از توصیه به ملاقات و دیدار مربوط به مؤمنان هم سطح و هم افق است. یک پله بالاتر از آن دربارة دیدار و ملاقات با عالمان است که مرحوم کلینی این قسم را در کتاب العلم باب «فضل العلم و العلماء» آورده است که چرا این قدر تأکید می شود که با عالمان بنشینید و یا در مواردی آمده که نگاه به عالم و یا نگاه به در خانه عالم عبادت است و یا نشستن در جلسه و محفل او ذکر است و امثال این تعابیر و توصیه های مکرری که متون دینی بر این مطلب دارند که با عالم ربانی ملاقات کنید؛ در این قسم دیگر هم افقی وجود ندارد و آن عالم از افق بالاتری بهره مند است. همان گونه که در ابتدا گفتیم هدف از دیدار این بود که ما در سه حوزة معنویت، علم و ایمان پیشرفت کنیم. در قسم اول هم افقی در ما اثر دارد، ولی وقتی با یک شخصی که از افق بالاتری برخوردار است دیدار داشته باشیم، نتایجی که از دیدار حاصل می شود، نتایج بالاتری است.
یعنی او چون علمش از ما بیشتر است، وقتی به دیدار او می رویم، بر دانشمان افزوده می شود و او چون در عمل و تقوا و معنویت پیشگام تر است، این نیز باعث می شود ما در ایمان و معنویت نیز از سطح خود فراتر رویم.
در قرآن، فرهنگی که تعریف شده، آن است که خداوند می فرماید: «واجعلنا للمتقین اماماً»2 یعنی مؤمن کسی است که در واقع حالت پیشوایی پیدا می کند، بنابراین در این صورت هر چه درجة علم و معنویت آنها بالاتر باشد، تأثیر دو چندان می شود.
حافظ می گوید:
طی این مرحله بی همرهی خضر مکن
ظلمات است بترس از خطر گمراهی
اشاره به همین است که تا می توانید خودتان را به انسان کامل نزدیک کنید با او همراه شوید و از او خط بگیرید.
مرحلة سومی نیز وجود دارد و آن در دیدار و ملاقات با اولیای الهی ـ نه عالمان دین ـ است. این اولیای الهی می توانند انبیاء یا ائمه طاهرین (ع) باشند؛ یعنی تمام عارفان، سالکان و بزرگان معنوی را در حوزة عالمان دینی می بینیم و انبیاء و امامان معصوم را در دایرة اولیای الهی قرار می دهیم.
این دیدار ممکن است، در زمان حیات یا در زمان مماتشان باشد.
چند نکته مهم را باید در این قسم اولیای الهی بدانیم و آن اینکه؛ کسی مانند پیامبر (ص) و امام معصوم (ع) اولاً از نظر مقام علمی به مقام «وَعَلَّمنا مِن لَدُنّا عِلماً» دست یافته است.3 شما اگر دقت کنید از اولین فیلسوفان اسلامی مثل کِندی تا فارابی، ابن سینا و غزالی همه این مسئله را پذیرفته اند که ما انسان ها یا از راه اکتساب که همان تلاش علمی و تعلیم و تعلم است، دانشی می آموزیم و یا از طریق مجاهدت و ریاضت که همان کاری است که عارف انجام می دهد و همه اقرار کرده اند که علم سومی نیز وجود دارد که همانا علم لدنی باشد که خدا به انسان تفویض می کند و با بقیه تفاوت دارد. نبی و همچنین امام که مقام تحدیث دارد به نحوی از آسمان بهره مستقیم می برد، بنابراین سطح دانش امام با سطح دانش عارفان و عالمان دین قابل قیاس نیست. اگر کسی بخواهد اسرار عالم، ملکوت، قبر و قیامت را بداند، دانش عارف و عالم تا یک مرحله ای قطع و تمام می شود، ولی در مورد نبی و امام جز در موارد استثنایی (مثل حوزة خداشناسی و ...) اگر نگوییم نامحدود ولی بسیار گسترده است؛ پس در مقام زیارت یعنی شخص خود را در مسیر فیض چنین دانشی قرار دهد.
چرا امام صادق (ع) و امام باقر(ع) می فرمایند:« هَلَکَ إِذَنْ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ مَا زَالَ الْعِلْمُ مَکْتُوماً مُنْذُ بَعَثَ اللّهُ نُوحاً فَلْیَذْهَبِ الْحَسَنُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَوَاللّهِ مَا یُوجَدُ الْعِلْمُ إِلّا هَاهُنَا»4 یعنی: حسن بصری اگر به شرق و غرب عالم برود، دانشی نخواهد یافت، چرا که علم در خانة ماست.
چون اهل بیت (ع) با آسمان ارتباط دارند، مقا م تحدیث دارند و محدَّث هستند و این ارتباط یا از طریق عقل فعال و یا جبرئیل صورت می گیرد و معارف به آنها می رسد.
نکتة دیگر اینکه، امام (ع) یا پیامبر (ص) صرفاً یک انسان عادل نیستند؛ صرفاً انسانی پاک و معنوی نیستند، بلکه این حضرات معصوم هستند، یعنی در حوزة اخلاق و عمل به جایی رسیده اند که ذره ای در رفتارشان لغزشی نیست. حافظ در ماجرای شیخ صنعان اشاره می کند به این موضوع که:
گر مرید راه عشقی فکر بدنامی مکن
شیخ صنعان خرقه رهن خانه خمار داشت
یعنی، گاهی اوقات انسان به دنبال عارف و عالمی می رود، ولی چون معصوم نیست، ممکن است لغزش فکری یا عملی داشته باشد و اثر منفی روی پیروان خود بگذارد. ولی وقتی در مسیر امام راه بیفتد، دیگر این مشکلات وجود ندارد، چون امام دارای عصمت محض است؛ هم در افکار، اندیشه ها و بینش ها و هم از نظر اخلاقیات، بنابراین زیارت یعنی ملاقات با انسانی (شخص عادی، عالم یا عارف و یا امام معصوم) برای رسیدن به هدف خداگونه شدن انسان از طریق تحصیل علم و ایمان و عمل که به جود و عفو کرم الهی و همة صفات جمال و کمال الهی در حوزة انسانی دست یابد. چون معتقدیم امام تجلی گاه اسماء و صفات الهی است، بنابراین وقتی به امام متوسل می شویم یا به زیارت او می رویم، می خواهیم خود را در معرض تجلی اسماء و صفات الهی قرار دهیم.
تا اینجا بحث مربوط به دورة حیات این سه سطح از انسان ها بود. مثل همین زیارت را در زمان فوت آنها نیز می توانیم داشته باشیم.
یکی از آسیب های مقولة زیارت، معنویت جویی و عرفان هایی است که هیچ پایة معرفتی ندارد. دیدگاه اسلام در باب ملاقات ها و زیارت های معنویت طلبانه، اما بدون داشتن درکی عمیق از معرفت چیست؟
به تعبیر شهید مطهری انسان با دو بال ایمان و علم باید حرکت کند که اگر ایمان همراه علم نباشد، همان سخن حضرت علی (ع) است که فرمودند: «هَلَکَ فِی اِثنانِ مُحِبٌّ غالٍ وَ مُبغِضٌ قالٍ»، یعنی حضرت را دوست داشته است، ولی چون علم و آگاهی نداشته است، دچار غلو شده است. نتیجه اش می شود همان حسن بصری که آن همه مشکل را به بار آورد. بنابراین در این روایت پیداست که منطق ایده آل بر دو اصل ایمان و علم استوار است. در مقام دعوت انبیاء جوهرة دعوت شان بر دو بحث خداشناسی و معاد استوار است.
در مورد انسان هایی که از دنیا رفته اند در قسمتی که هم سطح و هم افق با آن شخص از دنیارفته می رویم، در واقع طبق روایات به زیارت قبور رفته ایم. چرا که در روایات بابی است تحت عنوان «زیارت القبور» و در ایات قرآن هم می بینیم دربارة «اصحاب کهف» بحث زیارت قبر مطرح است، آنجا که خدا می فرماید: «وَکَذَلِکَ أَعْثَرْنَا عَلَیْهِمْ لِیَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَّ السَّاعَةَ لَارَیْبَ فِیهَا إِذْ یَتَنَازَعُونَ بَیْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَیْهِم بُنْیَانًا رَّبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِینَ غَلَبُوا عَلَی أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِم مَّسْجِدًا» 5 بحث «لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِم مَّسْجِدًا» مطرح می شود.
یا وقتی به قبرستان می رویم این گونه آنها را خطاب می کنیم«یا اهل التربه، یا اهل الغربه، یا اهل الوحده، یا اهل الوحشه، انتم لنا فَرَطٌ سابِق و نحن لکم تَبَعٌ لاحِقٌ»6 در اینجا هم دوباره هم پیام می دهیم و پیام هم می گیریم.
پیام ما این است که حقوق برادر دینی را انجام داده ایم و به دیدار شما آمده ایم، پیام آنها به ما این است که شما نیز به دنبال ما خواهید آمد. در این زیارت های هم افق بیشتر از این چیز دیگری نیست، ولی وقتی به دیدار عالم یا عارفی که از دنیا رفته است، می رویم، به اندازه درجة علم و عرفان او، آن دو اصل علم افزایی و معنویت همچنان در این سطح جریان دارد، مثلاً وقتی ما به زیارت شیخ بهایی و یا علامه مجلسی و یا ابن سینا و ... می رویم، باز هم می بینیم همچنان از آن قبر دو پیام علم و معنویت به گوش می رسد.
من یک نمونه ذکر کنم. به مناسبت کنگره ای، سفری به استان همدان داشتم و در این سفر به زیارت قبر ابن سینا هم رفتم. ابن سینا خدمات علمی فراوانی در طب، فلسفه و خدمات دیگری در حوزه هایی مانند منطق، ریاضیات، نجوم و بیشتر علوم ارائه کرده است، اما با همه این اوصاف او عارف نبود. حتی فلسفه ای که ابن سینا آورد، فلسفه مشاء است و فلسفه اِشراق نیست. البته در اشارات علاقة وافر خودش را به اِشراق نشان داده است.
بعد از آن قبر باباطاهر عریان را دیدم. در مورد او کسی گزارشی نداد که او فلسفه نوشته یا دانشنامه علایی و ... نوشته است، بلکه تمام حاصل عمرش یک سری رباعیات خیلی محدود است. خب چرا این قدر ارزش پیدا کرده است؛ او با عرفان و معنویت خودش به ما پیام می دهد. او نماد علم نیست، ولی نماد عرفان هست.
آنجاکه اوج خداشناسی را در این اشعار نشان داده است:
به دریا بنگرم دریا ته بینم
به صحرا بنگرم صحرا ته بینم
به هر جا بنگرم، کوه و در و دشت
نشان از قامت رعنا ته بینم
که همه هستی تجلی خداوند هستند یا آنجایی که دعوت به معاد می کند:
به قبرستان گذر کردم صباحی
شنیدم ناله و افغان و آهی
شنیدم کله ای با خاک می گفت
که این دنیا نمی ارزد به کاهی
به قبرستان گذر کردم کم و بیش
بدیدم قبر دولتمند و درویش
نه درویش بی کفن در خاک خفته
نه دولتمند برده یک کفن بیش
و یا آنجا که می گوید:
خوشا آنان که الله یارشان بی
که حمد و قل هو الله کارشان بی
خوشا آنان که دائم در نمازند
بهشت جاودان بازارشان (مأوایشان) بی
که همان غرق در عبودیت است. می بینیم خیلی تأثیرگذار است.
پس می بینیم در این طبقه دوم که عالمان و عارفان باشند، بعد از مر گشان هم که به زیارت قبورشان برویم، می بینیم برای ما پیام دارند؛ ما را به علم آموزی و معنویت جویی دعوت می کنند. البته هر چه درجة معنویت و عرفان آن شخص بالاتر باشد، علاوه بر الهام بخشی تأثیر تکوینی هم می تواند بگذارد. مثلاً بسیاری از بزرگان بر سر قبر ایت ا... ملکی تبریزی، استاد اخلاق حضرت امام و استاد بسیاری از رجال حوزوی و استاد سیدعلی آقای قاضی و دیگران می روند. ایشان اگر چه در عالم برزخ است، اما در همانجا تأثیر روحی بر افراد می گذارد. این افراد می توانند برخی از حوایج انسان ها را به اذن الهی پاسخ دهند و هدایت معنوی انجام دهند.
در اینجا تمام آن موارد الهام و مسائل دیگر را به محضر امام معصوم (ع) و پیامبر (ص) ببریم. این حضرات همان گونه که در زمان حیاتشان می توانند از طریق علم و معنویت تأثیر بگذارند، از طریق ولایت تکوینی و ولایت تشریعی نیز در اوج هستند. آنها هم می توانستند باذن ا... از ضمائر افراد مطلع شوند و هم می توانستند باذن ا... بر افراد تأثیر بگذارند. این تأثیر در زمان حیاتشان تا زمان مرگشان و بعد از آن نیز برقرار است. شواهد متعددی وجود دارد که حتی مفسران سنی پذیرفته اند که چنین مسئله ای وجود دارد.
بحث دانش افزایی یا معنویت جویی از محضر معصومین در زمان حیاتشان قابل درک و پذیرش است، اما بعد از مرگ که دیگر جسمی در ظاهر نیست که از او علم افزایی یا کسب معنویت صورت گیرد. شیوة عمل بعد از مرگ آن ذوات مقدسه چگونه است؟ به عبارت ساده تر، چه کنیم وقتی وارد حرم هرکدام از ائمه (ع) می شویم فقط محو در و دیوار نباشیم و بتوانیم به آن سه موردی که در زیارت گفته شد برسیم، دست یابیم؟
مسئلة افزایش علم و افزایش معنویت در حوزة تأثیر ولایی امام است، چون آن سه بخش را در زمان حیات امام پذیرفتیم. این قضیه هم شاهد فلسفی دارد و هم شاهد نقلی دارد. شاهد فلسفی این است که در آنجا گفته می شود که حقیقت وجودی انسان به روح است، نه جسم و تعالی و دریافت این آثار در مورد روح بود که در این دنیا کسب کرد و با مرگ اتفاق خاصی بر سر روح نمی اید، چون یا به بدن مثالی منتقل می شود و روح ثابت است. این گونه نیست که اگر کسی عالم از دنیا رود، در آنجا جاهل باشد، بلکه در آن عالم، عالم تر می شود، بنابراین در سوری مبارکی مدثر وقتی خطاب می شود: «مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ» [بهشتیان از آنان می پرسند:] چه چیز شما را به جهنم کشانید؟! آنها پاسخ می دهند نماز نمی خواندیم و ... ادامه می دهند تا این عبارت که: «حَتَّی أَتَانَا الْیَقِینُ» تا اینکه مرگ به سراغمان آمد، یعنی انسان وقتی از دنیا می رود، دانش او عمیق تر می شود.
پس احاطی علمی هر کسی در عالم برزخ نسبت به هستی اش بیشتر می شود، بنابراین عرفا جهان برزخ را در مقایسه با دنیا به دنیا و رَحِم مادر تشبیه می کنند. بنابراین اگر امام در این دنیا با علم، قدرت معنوی و ولایت تکوینی بود، در آن عالم این شئون افزوده تر می شود. برهان فلسفی بود، اما برهان نقلی از خود قرآن استدلال به این ایه است که همی مفسران آن را پذیرفته اند. این ایه است: « وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا» 7
اگر به خودشان ستم کردند و به نزد تو آمدند، بیایند. ابتدا از خدا طلب مغفرت کنند، بعد از تو طلب مغفرت کنند، خداوند را توبه پذیر می یابند.
این آمدن به نزد پیامبر (ص) هم در دورة حیات ایشان بوده و هم زمان بعد از رحلت، ادامه داشته است. تنها گرایش مخالف این ایه، وهابی ها هستند که معتقدند در عالم برزخ حیاتی وجود ندارد و هیچ چیزی رد و بدل نمی شود و من در کتابخانة مسجد پیامبر (ص) در مکه کتابی دیدم از ابن قطیبه دینوری که استدلال این کتاب این بود که حیات برزخی هست و ادامه دارد و عجیب اینکه ملاحظه کردم آن قدر فکر وهابیت در آنجا حاکم است که با خودکار حاشیه زده بودند که به کتاب های قرون اخیر و دوران حاضر نیز مراجعه کنید، چراکه این کتاب دقیقاً ضد خودشان است. یا کتاب دیگری دیدم از ابن تیمیه در باب حیات برزخی؛ ابن تیمیه ای که به عنوان تئوریسین وهابی ها مطرح است. او در این کتاب دلایل فراوانی برای اثبات حیات برزخی اقامه کرده است و این شیوه دقیقاً خلاف فطرت و قرآن حرکت کردن است، اما در میان اهل سنت نگاه اثباتی به بحث حیات برزخی وجود دارد. به عنوان نمونه در ذیل ایه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَاتَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ» 8
بسیاری از مفسران اهل سنت آورده اند که این حکم صدا بلند نکردن در محضر رسول اکرم (ص) هنوز نیز جاری است و اختصاص به زمان حیات دنیوی حضرت ندارد. پس شئون پیامبر (ص) از نظر ایات و روایات استمرار دارد. یا ایة دیگر که می فرماید:« وَمَا کَانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنتَ فِیهِمْ وَ مَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» 9 این حضور پیامبر (ص) را برخی گفته اند که حتی بعد از مرگ نیز شامل می شود.
نکتة دیگر اینکه، همان شئونی که برای پیامبر(ص) قائل هستیم، همان شئون را در سطح دیگری برای ائمه (ع) قائل هستیم. پس یک سنی که بر اساس مبنای خودش بداند شئون پیامبر (ص) در دورة حیات چیست، باید بپذیرد که همین پیامبر (ص) بعد از مرگش همان مقامات را داراست و به همین علت است که داریم پیامبر (ص) سلا م ها را بعد از مرگش جواب می دهد و تفاوت ما با اهل سنت در این است که در مصادیق افراد دسته بعدی اختلاف داریم. اهل سنت مصداق را منحصر در رسول (ص) می دانند، البته در لایه های پایین تری برای عرفایشان نیز قائلند و شیعه همان را در لایة بالاتر برای ائمه (ع)قائل است.
مشکلی که الآن وجود دارد که به آن هم اشاره کردید این است که اصل معرفت و امام شناسی ما، چه در زمان حیات امام و چه در ممات او، ضعیف است. چون همین زائری که امروز بی هدف در حرم می چرخد و فقط به دنبال حاجت است، اگر در زمان حیات امام هم به زیات ایشان نائل می شد، تغییر خاصی در او رخ نمی داد، چون ظاهر امام که مانند دیگر انسان هاست و مانند بقیه مردم زندگی می کند. در این حال این زیارت شاید چیز فوق العاده ای به نظرش نیاید، بنابراین افراد باید مطالعاتشان به حدی برسد که بتوانند به یک شناخت حداقلی نسبت به امام برسند. به همین علت است که در روایاتی که در باب زیارت آمده است، بلافاصله شرط شده «بقدر المعرفه».
هنگامی که شخصی از دنیا می رود روح در همه جا وجود دارد و محدود به قبر خودش نیست و شاهد و ناظر است. می توانیم در منزل یا هرجای دیگری غیر از قبرستان باشیم و فاتحه یا هر عمل خیری برای او انجام دهیم. با این ویژگی روح، دیگر چه نیازی به زیارت قبور است؟
یک مبنایی در روایات اهل تسنن و شیعیان آمده که کسی که از دنیا می رود، ایا همة بدن او از دنیا می رود؟ در روایات شیعه آمده است که همة بدن متلاشی می شود، الا طینت و معنای طینت نیاز به بحث مفصل دارد که باعث می شود آن روح به این قبر یک ارتباط و تعلقی پیدا بکند، چنانچه در عالم خواب وقتی روح از بدن فاصله می گیرد، سایه روح بر بدن باقی است، بنابراین تنفس و اعمال حیاتی بدن برقرار است.
در مورد مرگ، وقتی انسان می میرد روح از بدنش جدا می شود، ولی ارتباطش را با بدن قطع نمی کند و در مورد انسان های صالح و شایسته به مراتب شدیدتر است، به گونه ای که به عنوان نمونه در مورد مرحوم صدوق داریم که بدن او بعد از هزار سال از هم نپاشید، حتی رنگ حنای دستانش تازه مانده بود؛ این نشان از این دارد که سایه افکنی روح در درجة بالایی است، بنابراین اگر کسی به بالای سر قبر مرحوم صدوق برود درست است که روح بر بالای جسد نیست، اما روح به خاطر اشرافی که بر بدن خودش دارد و تعلق خاطری که دارد که از آن تعبیر به عشق شده است ـ چون با همین بدن است که نماز خوانده و اطاعت و بندگی خدا کرده است ـ بنابراین ارتباط ما با آن روح از طریق این قبر برقرار شده است. در مورد ائمه (ع)، روایت بیان می دارد که جسد امام در قبر نیست و به محض اینکه بدن در قبر نهاده می شود، جسد برمی خیزد و با روح همراه است. در عین حال فرموده اند که امام به قبر خودش کاملاً اشراف و حضور دارد، به همین علت است که وقتی به زیارت امام رضا (ع) می رویم، عرضه می داریم: «اشهد انک تشهد مقامی و تسمع کلامی و تَرُدُّ سلامی» و ما لذت مناجات با شما را می فهمیم.
ایا به طور کلی حاجت خواهی از اهل بیت (ع) ممدوح است یا مذموم؟و اگر مجاز شمرده شده، شیوة حاجت خواهی مورد تایید اسلام کدام شیوه است؟
اصل تفکر شیعه بر جواز حاجت خواهی است و هیچ وجوبی در کار نیست و قرار بر این نیست که حتماً به نزد امام برویم و حاجتی بخواهیم و حتماً متوسل شویم، چون ممکن است انسان متوسل نشود.
من با این تفکر که هر حاجتی حتماً باید با توسل به امام باشد، مخالف هستم و این روش غیرمنطقی است. در خود دعای کمیل داریم که «اَستَشفِعُ بِکَ اِلَی نَفسِکَ» من تو را شفیع خودم در برابر تو قرار می دهم. چه اشکالی دارد که ما به حدی برسیم که سهم خودمان را از حاجت تأمین کنیم و وقتی به نزد امام می رویم، هیچ احساس نیازی که چیزی به ما داده شود، نداشته باشیم و صرفاً انسان به دنبال این باشد که امام، او را لایق دیدار بداند و به دنبال مسائل معنوی و در پی هم سخنی و هم آوایی با امام باشد. حس اینکه انسان با یک انسان کامل هم زبان شود، حسی جاودانه است.
اما اگر کسی رفت و حاجتی خواست حرام نیست، منتها به شرط ها. به این شرط که نپندارد کسی در هستی غیر از خداوند، مستقل در تأثیر است و به توحید فاعلی و توحید ربوبی معتقد باشد. بنابراین مرحوم مجلسی در بحار در فصل تفویض آورده است کسانی که فکر می کنند کارها به صورت مستقل به ائمه (ع) واگذار شده و خدا به کنار رانده شده که با کم و زیاد دیدگاه یهود منطبق است یا اینکه فکر کند که خداوند مدیریت عالم را به ائمه (ع) تفویض کرده است، این دو عقیده شرک است. دیدگاه صحیح این است که بگوییم مدیریت و ربوبیت عالم دست خداست و امام با اذن و اجازة الهی می تواند در این عالم دخالت کند، چنانچه در مورد حضرت عیسی (ع) داریم: «أَنِّی أَخْلُقُ لَکُم مِّنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْرًا بِإِذْنِ اللّهِ وَأُبْرِیءُ الأکْمَهَ والأَبْرَصَ وَأُحْیِـی الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللّهِ وَأُنَبِّئُکُم بِمَا تَأْکُلُونَ وَ مَا تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لَّکُمْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ» 10خلق و آفرینش دست خداست ولی حضرت عیسی (ع) می گوید که من هم می توانم خمیرمایه ای از گل درست کنم و در آن بدمم و پرنده شود، یعنی گِل تبدیل به پرنده شود. این سیر کار خداست، لذاست که حضرت عیسی (ع) می فرماید: «بإذن الله» یا می گوید:«أُحیی الموتی» یعنی مرده را زنده می کنم و کورمادرزاد و یا بیماری لاعلاج را شفا می دهم و از آنچه در خانه هایتان پنهان است خبر می دهم.
در مورد امام هم می توان گفت که امام می تواند به اذن و اجازة الهی حاجتی را برآورده کند، اما به این نکتة مهم هم توجه داشته باشیم که امام نمی تواند کسی را ببخشد، یعنی ما حق نداریم به امام بگوییم تو گناه مرا ببخش. به همین علت در پایان زیارت جامعه و زیارت امام رضا (ع) می خوانیم: «یا حجة الله ان بینی و بین الله ذنوباً قداَثقَلَت ظَهری ومَنَعَتنی مِنَ الرُّقاد و ِذکرُها یقَلِّلُ اَحشایی وَ قد هَرَبتُ الَی الله و الیک فبحق من ائتمتکم علی سره و استرعاکم امر خلقه و قرن طاعتکم بطاعته لمّااستوهبتم ذنوبی .......لجعلتهم شفعایی ..»11
استیهاب کنید، یعنی طلب بخشش کنید از خداوند نه اینکه خودتان مرا ببخشید، چون حق چنین کاری اختصاص به خدا دارد و امام اجازه چنین کاری ندارد.
دقیقاً مثل همان تقاضایی که برادران یوسف داشتند که از پدر خواستند برای آنها طلب بخشش کند:«قَالُواْ یَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کُنَّا خَاطِئِینَ» 12
گویا در واقع کار کارِ خداست و امام جنبی واسطه ای دارد.
نکتة حائز اهمیت در جریان رفتارشناسی مؤمنین چه شیعه و چه سنی که باید دقت شود، این است که رفتار جاهلان و عوامِ یک دین را نباید به حساب اصل دین و عقیدة دین مداران گذاشت و نباید به سراغ توده مردم رفت. مثلاً شخصی در بدو ورود به حرم امام رضا (ع) سجده می کند. قفل زدن، شمع روشن کردن و عریضه نوشتن و اعمالی از این قبیل از آن جهت که در نصوص دینی نیامده است، اگر یک عامی انجام داد، آن را نباید به شیعه یا علمای شیعه نسبت دهیم.
در حجاز کتابی چاپ شد تحت عنوان«مفاهیم یجب ان تصحح» از نویسندگان اهل تسنن عربستان که در آن اثبات شده که این سخنان مبنی بر اینکه توسل شرک است و زیارت قبور ممنوع است، در واقع جهالت محض است و تودة اهل سنت و علمای آنها با حقیقت توسل مخالف نیستند.
