معرفی منابع مهم اخلاقی ـ عرفانی

1. کیمیای سعادت؛ امام محمد غزالی

ابوحامد محمد غزالی، (450 ـ 550 ه . ق) از عارفان قرن پنجم هجری است. وی در روستای طابران طوس به دنیا آمد. غزالی در علوم منقول و معقول، سرآمد عصر خویش بود. ریاست جامع نظامیه بغداد و عالی ترین پست روحانی زمان خود را داشت. در حدود چهل سالگی اش، از مردم مخفی و به تهذیب و تصفیه نفس مشغول شد. ده سال در بیت المقدس و دور از چشم مردم به ریاضت پرداخت و به عرفان و تصوف گرایید. کتاب احیاء علوم الدین را که در اخلاق و مسائل دینی و تصوف است، پس از این دوران گرد آورد.

اثر دیگر او به نام کیمیای سعادت، کتاب اخلاقی فارسی اوست که خلاصه ای از احیاء علوم الدین به شمار می رود. توجه و اهتمام او بیش از همه به دین است و کتاب اخلاقی او نیز جنبه عملی و دینی دارد، ولی در مواردی، آرای اخلاقی برخی فیلسوفان و افلاطون و ارسطو را نیز درنظر می گرفت. برخلاف نظر «معتزله»، او معتقد است اعمال، خود به خود خوب یا بد نیستند، بلکه خیر، آن است که خدا به آن امر فرموده و شر، آن است که خدا از آن نهی کرده است. ازاین رو، او را می توان پیرو «اشاعره» دانست. به طور کلی، هدف او سعادت اخروی است.

مقدمه کتاب، در چهار عنوان: خودشناسی، خداشناسی، دنیاشناسی و آخرت شناسی است و متن کتاب، به چهار رکن تقسیم شده است: عبادات، معاملات، مهلکات و منجیات. در بخش عبادات، تنها به ظاهر عبادت نپرداخته، بلکه فلسفه عبادت ها و معنای آنها را نیز بازگفته است.

وی از تشبیه و تمثیل، با نثر لطیف ساده فارسی، در بیان مطالب سود برده است. کتاب یاد شده تا حدودی شبیه آثار عطار و مولوی است. از غزالی، آثار بسیاری بر جای مانده است، از جمله: الوجیز؛ تهافت الفلاسفه؛ الوسیط؛ حجة الحق؛ میزان العمل؛ المنقذ من الضلال؛ الاستدراج.

2. تذکرة الاولیاء؛ شیخ فریدالدین عطار نیشابوری

ابوحامد یا ابوطالب محمدبن ابی بکر، مشهور به فریدالدین عطار نیشابوری از عارفان و شاعران بزرگ قرن هفتم هجری است. مشهور است که به تعداد سوره های قرآنی، یک صد و چهارده کتاب و رساله به نثر و نظم تألیف کرده است. الهی نامه؛ مصیبت نامه؛ منطق الطیر؛ پندنامه؛ اسرارنامه و وصیت نامه از جمله آثار اوست.

عطار، هیچ گاه زبان به مدح شاهان نگشود و در کتاب هایش، مدیحه ای برای شاهی یا حاکمی یافت نمی شود. عطار بیشتر عمر خود را در انزوا و گوشه گیری گذرانده است. او از مریدان شیخ مجدالدین بغدادی بوده که او نیز شاگرد نجم الدین کبری، از بزرگان تصوف است. وی هم زمان با حمله مغول درگذشت یا به قولی، به دست مغولان در سال 626 یا 628 ه . ق کشته شد.

تذکرة الاولیا، شرح حال عارفان و بزرگان متصوفه است که از امام صادق علیه السلام آغاز شده و عالمان پیش از ایشان تا امام باقر علیه السلام را نیز دربرمی گیرد. او در پایان، از متأخران و مشایخ دوران خود نیز یاد کرده است. وی شرح احوال 72 تن از اولیای الهی از جمله: اویس قرنی، حسن بصری، با یزید بسطامی و منصور حلاج آورده است.

کتاب های تراجم و شرح احوال بزرگان که پیش از عطار نوشته شده، همه به زبان عربی بوده است. ازاین رو، اهمیت نگارش این کتاب به زبان فارسی روشن می شود. افزون بر سادگی و شیرینی مطالب، شیوه نگارش که با اسلوبی زیبا همراه است، بر اهمیت آن می افزاید. تذکرة الاولیاء، کتابی است در پند و اندرز و ارشاد عموم. بر این اساس، در بیان احادیث ضعیف و مشکوک، دقت نشده و در برخی موارد از نظر تاریخی، اشکال هایی به چشم می خورد. عطار در مقدمه کتاب، سبب نگارش آن را علاقه اش به اولیای خدا از همان کودکی و تشویق اطرافیان و امید به دعای خیر رهروان این راه می داند.

3. المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء؛ نوشته محمدبن شاه مرتضی، مشهور به ملا محسن فیض کاشانی

ملامحسن فیض کاشانی، در سال 1007 ه . ق در کاشان متولد و در سال 1091 ه . ق در همان شهر به خاک سپرده شد. از بزرگان علمای امامیه، هم زمان با عصر صفوی و مدتی امام جمعه اصفهان بود. در محضر استادان بزرگی، چون سیدهاشم بحرانی و صدرالدین شیرازی کسب فیض کرد و بیش از صد کتاب و رساله در زمینه های گوناگون علمی از ایشان برجاست. در حدیث، از پیشوایان شش گانه حدیث شیعه شمرده می شود. وافی، شافی و النوادر، از کتاب های حدیثی ایشان است. در زمینه شعر، دیوان کامل فیض کاشانی مشتمل بر هفت هزار بیت است. در تفسیر، معتقد به جمع بین طریقت و شریعت بود. کتاب های صافی و اصفی در تفسیر و مفاتیح الشرایع در فقه از نوشته های دیگر فیض است. در فلسفه، پیرو استاد و پدرزن خود، ملاصدرا بود و المعارف را در این زمینه نگاشت.

محجة البیضاء از کتاب های اخلاقی ایشان و تهذیب کتاب اخلاقی احیاء علوم الدین غزالی است. وی تلاش کرده است کتاب را با همان ترتیب و با دیدگاه شیعی به نگارش درآورد و آنچه را در آن کتاب از باورهای اهل سنت و اهل تصوف و مغایر با مبانی شیعه بوده است، بپیراید. محجة البیضاء از کتاب های اخلاقی است که افزون بر دیدگاه فلسفی و عرفانی، از آیات قرآن و روایت ها نیز فراوان بهره برده است.

این کتاب، چهار بخش دارد و هر بخش شامل ده کتاب است:

بخش اول ـ عبادات: در این بخش، مباحث عبادی، اسرار آن و مطالبی درباره عبادت ها که در فقه نیامده است، مطرح می شود.

بخش دوم ـ عادات: مباحث مربوط به روابط میان مردم و معاملات که هر انسان مؤمنی از دانستن آنها بی نیاز نیست، آمده است؛ مسائلی مانند: آداب خوردن و آشامیدن، آداب ازدواج، آداب هم نشینی و معاشرت. در این قسمت، به جای بحث «آداب السماء والوجد» که در کتاب احیاء العلوم غزالی آمده و درباره آداب متصوفه است، بحث «آداب الشیعه و اخلاق الامامه» جای گزین شده است.

بخش سوم ـ مهلکات: در این قسمت، آنچه در قرآن نکوهش شده و باید هر انسانی نفس خود را از آن پاک سازد، مانند حسد و کینه سخن به میان آمده و راه های درمان آن، همراه با شواهدی از قرآن و روایت بیان شده است.

بخش چهارم ـ منجیات: در این بخش، صفات نیکو و پسندیده که مقربان و صدیقان بدان آراسته و بدین وسیله به خداوند تقرب می جویند، معرفی شده است و در هر صفت، حدود و سبب به وجود آمدن آن و راه های رسیدن به آن صفت، بیان شده است.

کتاب محجة البیضاء، در هشت جلد و در چهار مجلد به چاپ رسیده است.