دعوت قرآن به وحدت و تفرقه گریزی
یکی از بلاهای گسترده در زندگی انسان ها، پیدایش کشمکش ها، دودستگی و جناح بندی میان مردم است.
قرآن مجید، تفرقه و گروه گرایی را در کنار عذاب آسمانی و زمینی، نوعی عذاب الهی می داند و می فرماید:
بگو او تواناست که بر شما عذاب و بلایی از آسمان یا زمین فرستد یا شما را به اختلاف کلمه و پراکندگی درافکند و بعضی را به عذاب بعضی گرفتار کند. بنگر چگونه ما آیات خود را به طرق مختلف بیان می کنیم، باشد که مردم چیزی از قیامت بفهمند.(انعام: 65)
از طرفی، ایجاد وحدت و الفت بین قلب ها را یکی از الطاف الهی می داند که این همدلی حاصل کار پیامبران و از سفارش های آنان است، آنجا که می فرماید:
و همگی به رشته دین چنگ [زنید] و به راه های متفرق نروید و به یاد آورید این نعمت بزرگ خدا را که شما با هم دشمن بودید و خدا در دل های شما الفت و مهربانی انداخت و به لطف خداوند، همه برادر دینی یکدیگر شدید؛ در صورتی که در پرتگاه آتش بودید و خداوند شما را نجات داد. (آل عمران: 103)
اصلاح بین مردم و برقراری صلح و آشتی، خواسته خداوند متعال است و پیامبران الهی نیز یکی از مسئولیت ها و مأموریت های خویش را برپایی صلح و زدودن اختلاف از جامعه بشری قرار دادند و در این راه از هیچ کوششی فروگذار نکردند. از این رو، بر ماست که پیروان صادق آن بزرگواران باشیم و راه آنان را در دوره معاصر هم ادامه دهیم که:
| دور مجنون گذشت، نوبت ماست |
هر کسی چند روزی، نوبت اوست |
حافظ
سازش بین مردم، وظیفه هر مسلمان
تلاش مسلمانان برای گسترش اسلام و دیدگاه توحیدی آن، گامی به سوی صلح و عدالت و دفاع از حقوق بشر به شمار می آید. حال که در سطح دنیا چنین انتظاری از مسلمان می رود، شایسته است در پرتو صلح و آرامش و دوستی و خیرخواهی در جامعه اسلامی، الگویی موفق برای دیگر کشورها باشیم.
قرآن مجید در توصیه به اخوت و برادری می فرماید:
به حقیقت، مؤمنان همه برادر یکدیگرند، پس همیشه بین برادران ایمانی خود صلح دهید و خدا ترس و پرهیزکار باشید، باشد که مورد لطف و رحمت الهی قرار گیرید. (حجرات: 10)
| به جنت جنگ شیطان بود و آدم |
خدا هم عذرشان را خواست از دم |
| فرود آوردشان در خاک و فرمود |
جهنم با بهشت اینجاست توأم |
| اگر صلح و صفا، عالم بهشت است |
وگر جنگ و جدل، دنیا جهنم |
| در این صورت چه نابخرد کسانیم |
که غمگین می کنیم این عیش خُرم |
| بیایید از محبت این جهان را |
به خود جنت کنیم و آن جهان هم |
بنابراین اصلاح بین انسان ها در سطح کشورهای اسلامی و گروه های مسلمان، از واجبات بزرگ و کارساز در جامعه اسلامی است که هم دولت اسلامی و هم آحاد مسلمانان در رعایت آن مسئولند.
پیام متن:
1. اصلاح بین مردم و برقراری صلح و آشتی، خواسته خداوند و مسئولیت پیامبران الهی.
2. اصلاح ذات البین، وظیفه دولت اسلامی و مسلمانان.
پرهیز از بدگمانی، عامل اصلاح و سازش
بنیان هرگونه معاشرت بر اساس اعتماد طرفین است. چگونه می توان در محیطی سرشار از بدبینی، به رُستن جوانه های محبت و اُنس، امید داشت؟ قرآن مجید در بیان اصول معاشرت و سازش می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، از بسیاری از گمان ها دوری گزینید». (حجرات: 12)
در روایت های اسلامی نیز از سوءظن نهی شده است، آنجا که حضرت علی علیه السلام می فرماید:
رفتار کن تا زمانی که کاری از او سر زند که راه توجیه را بر تو ببندد و هیچ گاه به سخنی که از دهان برادرت بیرون آید، تا وقتی برای آن، محمل (توجیه) خوبی می یابی گمان بد مبر.
حسن ظن موجب آرامش روانی، سلامت دینی، ایجاد محبت و کاهش مشکلات و مصیبت های زندگی می شود، همان گونه که علی علیه السلام : «خوش بینی را مایه آسایش دل و سلامت دین» می داند.
همچنین بدگمانی روابط دوستانه را کمرنگ می کند، چنان که علی علیه السلام نیز به این امر آگاه می سازد که: «کسی که بدگمانی بر او غالب شود، هیچ دوست صالحی را برای او باقی نمی گذارد».
بدون شک هیچ رفیقی را نمی توان یافت که نسبت به همنشینان خود دچار خطا و لغزش نشده باشد. انتقام کشیدن و برخورد نادرست با خطای دیگران، در بسیاری موارد آثار زیانباری برجا می گذارد. بخشودن، نه تنها از گسستن رابطه و معاشرت جلوگیری می کند، بلکه مودت را تحکیم می سازد. قرآن مجید به مؤمنان سفارش می کند:
باید مؤمنان همیشه بلند همت باشند و با خلق، عفو و صَفح پیشه کنند و از بدی ها در گذرند. آیا دوست نمی دارند که خدا هم در حق شان مغفرت و احسان فرماید. (نور: 22)
پیام متن:
1. توصیه به حسن ظن و پرهیز از بدگمانی نسبت به یکدیگر.
2. عفو و چشم پوشی از خطاهای یکدیگر، راهی به سوی اصلاح و برقراری ارتباط از هم گسسته.
وظایف نزاع کنندگان
هر انسانی سلیقه خاص و شیوه تفکر ویژه ای دارد که گاه اینها به طور طبیعی سبب درگیری و قهر می شود. پیدایش این مسائل در روابط اجتماعی، گریزناپذیر است، ولی آنچه مهم است شیوه صحیح برخورد با اختلاف هاست. در این مواقع هر یک از نزاع کنندگان و افراد واسطه وظایفی بر عهده دارند.
اولین وظیفه، تحمل اشتباه دوستان است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «تحمل نما لغزش دوستت را، برای زمانی که می خواهی دشمنت را متقاعد کنی».
در مرحله بعد باید عذر طرف را پذیرا باشد و به سفارش علی علیه السلام عمل کند که ایشان فرموده است: «پوزش برادرت را بپذیر و اگر پوزش نخواست، از او پوزش بطلب».
و در گام بعدی، پیش قدم شدن برای آشتی و برطرف کردن کینه ها، اهمیت می یابد. انسان نه تنها باید دستی را که برای دوستی با او دراز شده است به گرمی بفشارد، بلکه برای ایجاد رابطه و معاشرت، باید قلبی را که از او متنفر است و دستی را که خود را از او کنار می کشد به دست آورد و رابطه قطع شده را از نو تجدید کند، پیامبر گرامی اسلام می فرماید:
«رابطه برقرار نما با کسی که با تو قطع رابطه کرده است و نیکی نما به کسی که به تو بدی کرده است».
و اگر در برقراری رابطه پیش قدم نشود، باید به کسی که پیش او اقدام به این کار کرده است، احترام بگذارد و این هشدار امام صادق علیه السلام را در نظر داشته باشد که:
«از رحمت خدا به دور است، از رحمت خدا به دور است کسی که برادرش او را به آشتی دعوت کند و او آشتی نکند».
پیام متن:
1. تحمل اشتباه دیگران و عذرپذیری.
2. پذیرش دعوت به آشتی از سوی دیگران.
3. اقدام برای آشتی کردن.
وظیفه دیگران در برابر اختلافات
اختلاف و نزاع بین دو مسلمان، همانند آتشی است که شعله می کشد و روز به روز بر وسعت آن افزوده می شود. اسلام، مسلمانان را موظف به خاموش کردن آتش نزاع ها و کینه ها کرده است. حضرت علی علیه السلام در وصیت نامه خود، به فرزندان و همه کسانی که گفته او به آنها می رسد، توصیه می کند:
شما و همه فرزندانم و کسانم و آن را که نامه من بدو رسد، سفارش می کنم به ترس از خدا و آراستن کارها و آشتی با یکدیگر که من ازجد شما شنیدم که می گفت: آشتی دادن میان مردمان، بهتر است از نماز و روزه سالیان.
با اینکه در اسلام دروغ گفتن از گناهان کبیره است، می توان در شرایطی برای اصلاح ذات بین از آن بهره گرفت، بنابر گفته امام صادق علیه السلام : «المُصلِحُ لَیْسِ بِکاذِبٍ؛ آشتی دهنده، دروغگو نخواهد بود». نقل است از ایشان که روزی فرمود:
گفتار بر سه گونه است: راست، دروغ و آشتی دادن بین مردم. پرسیده شد: آشتی دادن بین مردم چگونه است؟ فرمود: گفتاری از کسی می شنوی که از ناراحتی به زبان رانده است، آن را به دور می افکنی و می گویی از فلانی شنیدم که از تو تعریف و خوبی های تو را بازگو می کرد. چنین و چنان، برعکسِ آنچه از او شنیده ای.
پیام متن:
1. تحمل اشتباه دیگران.
2. پذیرش پوزش ها.
3. سبقت در آشتی.
4. صدور مجوز دروغ مصلحت انگیز برای حل اختلاف.
اصلاح ذات بین در جامعه اسلامی
استحکام جامعه و مهربانی و دوستی بین ارکان آن، از نیازهای اساسی جامعه بشری است. قرآن کریم با به کار بردن تعبیر زیبای «صلح و آشتی» مردم را به اختلاف زدایی در زمینه حقوقی دعوت می کند و می فرماید:
شما مؤمنان باید از خدا بترسید و بلکه به رضایت و مسالمت و اتحاد بین خودتان بپرازید و خدا و رسول را اطاعت کنید، اگر اهل ایمانید. (انفال: 1)
در اختلافات حقوقی گاهی ایثار و گذشت دو طرف دعوا و گاهی شخص میانجی می تواند مشکل را حل کند. در این رابطه، شنیدن روایتی زیبا از امام صادق علیه السلام بسیار آموزنده است.
شخصی می گوید: من و دامادم درباره میراثی اختلاف داشتیم، مُفَضَّل، از شاگردان نزدیک امام صادق علیه السلام به ما رسید، وقتی متوجه شد که نزاع برای چیست، ما را به منزل خویش دعوت کرد. ما هم به خانه او رفتیم. او با چهارصد درهم که پرداخت، بین ما آشتی برقرار کرد. هنگامی که پول را پرداخت، گفت: بدانید این، از مال من نبود، بلکه امام صادق علیه السلام به من دستور داده است که هرگاه بین دو نفر از شیعیان اختلافی پیش آمد، از اموال ایشان دعوا را پایان دهم و صلح برقرار کنم، این مورد هم از مال امام صادق علیه السلام بود.
اصلاح بین مؤمنان آن قدر ارزش و اهمیت دارد که اگر نهاد ویژه و بودجه خاصی هم برای این هدف منظور شود، کاملاً منطقی و به جاست. امام علی علیه السلام در وصیت نامه خویش در خطاب به امام حسن و امام حسین علیهماالسلام می فرماید: از جد شما شنیدم که «آشتی دادن میان مردمان، بهتر از نماز و روزه سالیان است».
در حدیثی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است: «اینکه بین دو نفر آشتی و صلح برقرار کنم، نزد من محبوب تر از آن است که دو دینار صدقه بدهم».
پیام متن:
1. دعوت به اختلاف زدایی بین مسلمانان.
2. ارزش بالای صلح و دوستی در اسلام و صرف هزینه برای تحقق این مهم.
تعاون، تخاذل یا تخاصم در روابط اجتماعی
درباره رفتار و روابط دو مسلمان با یکدیگر، سه فرض وجود دارد که از این سه راه، فقط راه اول به دارالسلام توحید منتهی می شود:
حالت اول که همکاری و یاری یکدیگر نامیده می شود؛ وظیفه الهی و عقلی افراد، گروه ها و دولت ها و ملت در نظام اسلامی است. خداوند در قرآن، مؤمنان را با هدف نیکوکاری و پارسایی، به تعاون فرا خوانده است و کریمه «تَعاوَنوُا عَلَی البِّر وَ التَّقْوی» را چراغ راه همگان ساخته است.
حالت دوم که بی تفاوتی و بی طرفی در مشکلات و نیازهای انسان هاست؛ برخلاف وظیفه فطری، عقلی و شرعی مسلمانان است و به هیچ وجه اسلام آن را بر نمی تابد.
حالت سوم؛ اوج انحراف و بیماری در روابط میان جوامع، گروه ها و افراد مسلمان است. به راستی چگونه ممکن است در دنیایی که همه به هم نیاز دارند، دو برادر دینی و هم فکر که مبدأ و معاد و قانون مشترک را پذیرفته اند، با یکدیگر به دشمنی و ستیز برخیزند، در حالی که توصیه به وحدت و همدلی و تعاون در آیه های نورانی کلام آسمانی و روایت های ائمه معصوم علیهم السلام چون گوهری شب چراغ می درخشد و راه را از بیراهه می نماید.
پیام متن:
سفارش به وحدت و همدلی و تعاون در آیه ها و روایت ها.
