زندگی پس از قطع نخاع

گفتگو با دکتر سیدمحمود طباطبایی*

آقای دکتر! پیش از این که بپرسم یک بیمار قطع نخاعی چه‌قدر زنده می‌ماند، اگر امکان دارد تعریف علمی قطع نخاع را بفرمایید. بعضی‌ها گمان می‌کنند قطع نخاع یعنی قطع و پاره شدن نخاع.
 

سوال بسیار خوبی پرسیدید. قطع نخاع به معنای آسیب جدی عملکردی نخاع است. یعنی نخاع طوری آسیب‌دیده که ارتباط آن قسمت، با نواحی محیطی که از همان منطقه عصب می‌گرفتند و نواحی مرکزی بالاتر یعنی مغز قطع شده است و گرنه لزومی به دیدن ظاهر بریده و دو نیمه شده نخاع در موقعی که ناحیه را حین جراحی باز می‌کنیم، نیست. حتی گاهی در هنگام جراحی مشاهده می‌شود که نخاع فقط له شده اما چون از نظر عملکردی و در معاینه عصبی بیمار شواهد ما دال برقطع نخاع است، کاری نداریم که نخاع از نظر آناتومی چه‌طور است. مهم برای ما عملکرد آن است که تنها و تنها با معاینه عصبی به‌وسیله پزشک متخصص حاذق و به کارگیری تکنیک‌های خاص معلوم خواهد شد. یعنی اگر 24 تا 72 ساعت پس از هرگونه آسیب نخاعی پزشک ماهر بیمار را معاینه کند می‌تواند بالای 95 درصد متوجه شود مریض دچار قطع نسبی نخاع شده یا قطع نخاع کامل است و یا دچار شوک نخاعی است.

شوک نخاعی یعنی چه؟
 

گاهی اوقات ضربه‌های وارد به نخاع حالتی را در سلول‌های عصبی آن منطقه ایجاد می‌کند که موجب می‌شود سلول‌های عصبی از نظر عملکردی به‌طور موقت از کار بیفتد ولی به مرور پس از آسیب‌ و بسته به شدت اولیه عامل به وجود آورنده شوک بین 24 ساعت تا حتی 6 ماه کم‌کم شوک برطرف شده و سلول‌های عصبی عملکرد خود را باز می‌یابند. این تشخیص‌ها بسیار ظریف‌ و تخصصی هستند چون در مورد قطع نخاع هیچ‌گاه بازگشتی در عملکرد سلول وجود نخواهد داشت. زیرا نخاع و مغز جزو سیستم عصبی مرکزی هستند و اگر آسیب ببینند مانند سایر اعضا و نسوج نیستند که به مرور ترمیم شده و دوباره ساخته شوند. اگر ما در روی نیمکره‌های مغز میلیون‌ها سلول عصبی که نورون نامیده می‌شود داریم که در طول‌ حیاتمان این تعداد ثابت است و فقط تکامل می‌یابد. اگر هم یک سلول از آن بمیرد هرگز جایگزینی نخواهد داشت. از این گذشته سلول‌های عصبی، یا نورون‌ها از نظر تغذیه‌ای هم متفاوت‌اند و بیش از همه سلول‌ها به اکسیژن و گلوکز وابسته‌اند. هیچ سلولی مانند این در بدن نیست که اگر فقط پنج دقیقه بدون اکسیژن بماند تخریب شده و بمیرد. برای همین باید خیلی مراقب سلول‌های عصبی باشیم. پس متوجه شدید اینکه می‌گویند فلان دکتر چه خوب بود و توانست مریض قطع نخاعی را خوب کند اشتباه است. آن بیماری که به مرور حس و حرکت خود را بازیافته دچار شوک نخاعی شده بوده، نه قطع نخاعی.

سوال مهم ما از اینجا شروع می‌شود که می‌دانیم در مقابل هر مهره از نخاع دو عصب خارج می‌شود که مسوول عصب دادن به گردن، احشای داخلی بدن مانند ریه و دستگاه‌های گوارش و ادراری و حتی پاها هستند. اگر در تصادف، مهره‌ای در گردن بشکند و رابطه نخاع را قطع کند هیچ‌گونه حس و حرکتی نداریم. پس چه‌طور مریض زنده می‌ماند؟
 

اول در تایید صحبت‌های شما بگویم بدترین نوع آسیب‌ نخاعی، در ناحیه گردن است چون گویا رودخانه‌ای را از سرچشمه قطع کرده باشند و هیچ آبی در آن جاری نمی‌شود. در اینجا هم هیچ ارتباطی بین اعضا و مراکز پیام دهنده مغز برقرار نخواهد شد. الان من و شما مدتی است نشسته‌ایم و صحبت می‌کنیم. تا حالا چند بار جابجا شدیم و نحوه قرار گرفتن پاهایمان را تغییر دادیم. چرا؟ چون نقطه فشاری بدن دچار کمبود خون‌رسانی شده، از طریق اعصاب به مغز پیام خستگی می‌دهد و مغز پیام می‌فرستد جابه‌جا شو! اما یک مریض قطع نخاعی حس ندارد که پیامی بفرستد و برای همین آسیب می‌بیند و دچار زخم بستر می‌شود و عفونت می‌کند. این عفونت وارد خونش می‌شود و می‌میرد اما اگر مانند این سریال، خیلی خوب به مریض رسیدگی شود و پدر و مادری چنین مهربان وجود داشته باشند اوضاع متفاوت است.

یعنی اگر اعضای خانواده بتوانند خوب پرستاری کنند، از پیشرفت عفونت و مرگ بیمار جلوگیری می‌شود؟
 

بله، در خانواده اگر عضلات مریض را با فیزیوتراپی حرکت دهند، پرستاری دقیق به عمل آید تا از زخم بستر جلوگیری شود یا لخته خون در پاها پدید نیاید و تغذیه سالم باشد و روحیه مریض را تقویت کنند، سال‌های سال می‌توانند او را زنده نگه دارند. هم‌اکنون جانبازان و مجروحان قطع نخاعی با همت خانواده‌‌شان نزدیک 15 تا 20 سال است که زنده‌اند اما ما به خانواده‌هایی که در اثر سانحه، مانند تصادف، سقوط و غیره یکی از عزیزان خود را در چنین موقعیتی می‌بینند می‌گوییم با کمال تاسف جوان 24 ساله 70 کیلوگرمی شما الان به بچه دو، سه ماهه 70 کیلویی تبدیل شده است. خلاصه کلام باید مانند یک بچه دو ماهه مواظبش باشی. اگر بچه را تکان ندهی به غیر از گرسنگی حتی مورچه‌ها یا نور آفتاب و غیره به او آسیب خواهند زد.

وقتی رابطه مغز با احشای درونی بدن قطع شده چه طور امکان حیات دارند و چرا بعضی‌ها در همان روزهای اول می‌میرند؟
 

خود شما گفتید اعصاب بی‌شماری به‌خصوص عصب‌تنفسی از منطقه گردن می‌آید. برای همین است که در اثر آسیب و رسیدگی نکردن به موقع در همان روزهای اول در بیمارستان بیمار از دست می‌رود چون شما نمی‌توانی همه را با هم مقایسه کنی. شدت هر آسیب،‌ عمق آن و نوعش و حتی محلش می‌تواند در شرایط ما تاثیر بگذارد اما وقتی بدن طی مراقبت‌های روزهای اول عادت کرد که با این قطع رابطه تطبیق یابد می‌تواند سال‌ها زنده بماند.

احشا چطور بدون دستور از مغز کار می‌کنند؟
 

حکایت شیوه عملکردی سیستم عصبی احشا را با مثال ساده سیستم برق می‌گویم. ما همه از نظر تامین برق به شبکه سراسری وصل هستیم اما در جاهای مهم مانند بیمارستان به فکر این هستیم که اگر برق قطع شود چه کنیم. برای همین ژنراتورها را قرار دادیم که تا برق می‌رود، اتوماتیک روشن می‌شود. گذشته از آن احتمال می‌دهیم شاید ژنراتور چند دقیقه کار نکند، برای همین داخل دستگاه‌های مهم اتاق عمل مانند پمپ قلب، دستگاه تنفس یک شارژر UPS گذاشتیم. همه این سیستم برق و دستگاه‌ها را دانشمندان از روی سیستم بدن ما و اعصاب ساخته‌اند. تکلیف شبکه سراسری که معلوم است. مصداق واقعی آن مغز و نخاع و 12 زوج عصب مغز و 33 زوج عصب نخاعی هستند. در کنار آن و در مقام ژنراتور، سیستم عصبی خودکار در بدن داریم که خداوند عناصر حیاتی مهم بدن را وابسته به آن کرده است که در مواقع عادی تابع سیستم عصبی مرکزی مغز هستند اما در حالت قطع سیستم مرکزی، مثل قطع نخاع خودشان به طور خودکار کار می‌کنند و ما هیچ‌گونه کنترلی روی آن نداریم. برای مثال شما می‌توانید به اختیار دست‌تان را باز و بسته کنید اما قادر نیستید ضربان قلب یا حرکات روده یا ترشح بزاق و یا تشکیل ادرار را تنظیم کنید. این سیستم خودکار در هر عضو همان سیستم اعصاب سمپاتیک، پاراسمپاتیک است که تعادل کارشان موجب تعادل حرکتی احشای بدن می‌شود و اما جای UPS کجاست؟ اگر ژنراتور خودکار کار نکند در پشت عضله قلب ما سیستمی وجود دارد که با فرستادن پالس‌های خاص، موجب تولید ضربان در قلب می‌شود. این UPS فقط در قلب که مهم‌ترین وظیفه یعنی رساندن خون حاوی اکسیژن و غذا به سلول‌ها را دارد کار گذاشته شده است. گذشته از این وقتی کوچک‌ترین اختلال در کار ژنراتور بدن یا UPS موجود در قلب به وجود آید علامت‌هایی را بروز می‌دهد که پزشکان بلافاصله می‌توانند به طور دستی و با عملیات احیا و تنفس مصنوعی دوباره UPS و ژنراتور را به کار بیندازند و خداوند در این خلقت بی‌نظیر، شگفت‌انگیز و ظریف نشانه‌هایی را قرار داده که ما متوجه او شویم و شکرگزار باشیم.

پی نوشت ها :
 

*استاد جراحی مغز و اعصاب

منبع:www.salamat.com
/ع