آیا هوش با تغذیه افراد در ارتباط است؟ کدام مواد مغذی و چه غذاهایی در تقویت فعالیت های فکری تأثیر بیشتری دارند؟ آیا تغذیه قبل از بارداری در هوش کودکان نقش دارد؟ چه گیاهان دارویی در تقویت هوش مؤثرند؟ خوردن یا نخوردن صبحانه چه تأثیری بر روی هوش می گذارد؟ آیا استفاده از رژیم های لاغری غلط در کاهش ضریب هوشی موثر است؟ و....
در پاسخ به این سوالات بر آن شدیم تا موضوع این مقاله را به هوش و ارتباط آن با تغذیه اختصاص دهیم.
کارشناسانی که در برداشت آزاد این شماره در خدمتشان هستیم از این قرارند:
- دکتر سید مرتضی صفوی؛ متخصص تغذیه و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
- دکتر محمدرضا وفا؛ متخصص تغذیه و دانشیار دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایران
- دکتر محمد حسین صالحی سورمقی؛ دکترای تخصصی فارماکوگنوزی و استاد دانشکده داروسازی دانشگاه تهران
دکتر سید مرتضی صفوی؛ متخصص تغذیه و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی اصفهان گفت: «هوش و استعداد رابطه مستقیمی با تغذیه فرد دارند. پس پیگیری رشد کودک در این میان اهمیت خاصی خواهد داشت.
در این رابطه قبلاً دانشمندان به نتیجه خوبی دست یافته اند و آن بررسی و تحلیل رشد کودک بر اساس شاخص های خاصی است که بدان شاخص رشد یا نمودارهای متروپولیتن می گویند که این نمودارها برای هر کشوری بسته به شرایط رشدی کودکان آن کشور طراحی و تدوین شده است.
در کودکان کم وزن به علت عدم تامین حداقل نیازهای غذایی روزانه کودک، اولین شاخص در کاهش وزن و کاهش رشد قد خودنمایی می کند و این بدان معنا است که سطح سلولی بدن به علت عدم دریافت مواد غذایی نتوانسته به رشد و تکثیر خود ادامه دهد. پس می توان گفت مغز نیز که یکی از اجزای بدن است به اندازه کافی رشد نکرده و نتوانسته به ظرفیت های لازم خود دست یابد. البته اگر در دوران رشد کودک خیلی زود به جبران خسارات وارده بپردازیم، جای امید هست که بدن و اندام های آن به ظرفیت های لازم خود برسند و جبران کاستی ها نیز بشود، اما اگر سوء تغذیه برای مدت طولانی ادامه داشته باشد کودک دچار یک سری رخدادهای ناخوشایند خواهد شد که مهم ترین آنها عقب ماندگی ذهنی کودک است و در ادامه ممکن است برون ده قلب نیز کاهش بیابد و در نتیجه ریه ها نیز به خوبی نقش خود را در کاهش تامین اکسیژن سلول ها تامین نکنند.
درجات کمتر خسارت ناشی از سوء تغذیه در زمانی است که شاخص های کاهش وزن و قد خیلی تغییر نمی کنند یا به عبارت دیگر شرایط فیزیکی کودک در حدی نیست که والدین و اطرافیان را به فکر تعقیب موضوع بیندازد و کودک از یک سوء تغذیه مزمن آرام رنج می برد، با دیگر کودکان هم سن خود مقایسه می شود و همان ظرفیت های دیگران نیز از او انتظار می رود در صورتی که او قادر به انجام آن کارها و رسیدن به آن ظرفیت ها نیست. در این شرایط کودک به علت یک سری مشکلات اعم از کم خونی و یا کاهش مختصر بازده ریوی قادر به تحمل شرایط دیگر هم ردیف های خود نیست. مطالب را آنگونه که باید نمی تواند تحلیل کند. در ضبط و یادآوری موضوعات به اندازه دیگران نیست و همه این مشکلات روز به روز زیادتر می شود، چرا که بر مجهولات او افزوده شده بدون آنکه کسی وی را درک کند».
وی افزود: «بخش زیادی از انرژی روزانه ما به مصرف سلول های مغزی می رسد. حال در صورت کاهش انرژی و کمبود آن، بدن نمی تواند همه نیازهای مغز را فراهم کند و این اندام مهم که در سال های اولیه زندگی در حال شکل گیری است، نمی تواند به ظرفیت های لازم خود برسد.
در بیشتر تحقیقات ارتباط تغذیه و هوش مشخص شده و آمارها حاکی از آن است که در صورت نداشتن تغذیه متناسب، کودک نمی تواند به سوالات پاسخ مناسبی بدهد.
شکل گیری سلول های مغزی اگر بر پایه و بنیاد محکمی استوار باشد، در نتیجه تحمل پذیرش ظرفیت های بالا را نیز در خود دارد.
نیاکان ما نیز به نقش تغذیه و هوش اعتقاد داشتند و بر همین اساس در دوران بارداری به مادر باردار سفارش می کردند تا در خوردن غذاهای خود دقت داشته باشد و مواد غذایی که امروز مشخص شده سرشار از ویتامین ها و املاح هستند را به مادر توصیه می کردند، مثلاً خوردن کشمش، مویز، دانه ها و مغزها را به همراه میوه ها موثر می دانستند. از جمله عواملی که در افزایش هوش موثر هستند، می توان به ریز مغذی ها اشاره کرد که از مهم ترین آنها آهن است. آهن در دوران رشد در ساخت بسیاری از ویتامین ها و انجام واکنش ها و حتی به صورت کوآنزیم جهت فعالیت های سلولی نقش خود را ایفا می کند. در صورت کمبود آهن، ایجاد اختلال در تکامل و هماهنگی سیستم عصبی رخ خواهد داد. محققین معتقدند کودکانی که در دوران رشد فقر آهن داشته اند، در بزرگسالی پرخاشگر و زودرنج خواهند بود. اسیدفولیک هم که نقش تشکیل لوله های عصبی را به آن نسبت می دهند، از دیگر عوامل موثر در افزایش هوش می باشد. همچنین در این خصوص باید به ویتامین C اشاره کرد که در افزایش جذب آهن موثر است.
ویتامین D و پروتئین هم از مواردی هستند که در صورت کاهش آنها رشد مغزی دچار اختلال خواهد شد.
از دیگر ریزمغذی ها، باید به روی اشاره شود که در صورت کاهش آن رشد مغزی با مشکل روبه رو خواهد شد. در مناطقی که خاک آن مقدار روی لازم را ندارد، مشاهده شده که کودکان از ضریب هوشی بالایی برخوردار نیستند. از منابع خوب روی می توان به انواع سبزی ها به خصوص سبزی های ریشه ای مثل پیاز و غذاهای دریایی به خصوص ماهی های آب شور اشاره کرد.
از منابع خوب آهن نیز می توان به انواع غذاهای گوشتی، تخم مرغ، حبوبات، خشکبار، میوه های خشک مثل انجیر و هلو، سبزی های با برگ سبز، اسفناج و مغزها اشاره کرد. در صورتی که مواد غذایی گوشتی را در کنار ویتامین C مصرف کنیم، امکان افزایش جذب آهن را فراهم کرده ایم.
از منابع خوب اسیدفولیک هم باید به منابع گوشتی، سبزیجات و مغزها اشاره نمود. در جگر هم می توان به مقدار کافی همه منابع مورد نیاز را یافت».
این متخصص تغذیه در پاسخ به این سوال که آیا استفاده از رژیم های لاغری غلط در کاهش ضریب هوشی موثر می باشد، گفت: «رژیم های غذایی اگر مبتنی بر اصول رژیم نویسی تنظیم نشده باشند، کفایت لازم را نداشته و می توانند به دلیل فقدان ویتامین ها و املاح مشکل زا بوده و تاثیر نامناسبی بر روی سلامت افراد داشته باشند.
طبعاً اگر رژیم غذایی ارائه شده از ویژگی های لازم برخوردار نباشد و از نظر مواد غذایی موثر بر هوش و حافظه فقیر باشد، می تواند در کاهش ضریب هوشی نیز نقش داشته باشد».
دکتر صفوی افزود: «دو سال اول زندگی، یک دوره طلایی برای کودک محسوب می شود. در این دوره وظیفه سنگینی بر دوش پدر و مادر می باشد که علاوه بر تأثیر بر ضریب هوشی کودک، سلامتی جسمی و روحی او را هم در همین دو سال شکل می دهد.
بر اساس تحقیقات جدیدی که صورت گرفته، ضریب هوشی کودک از زمان بارداری مادر تا سن 2 یا حداکثر 3 سالگی شکل می گیرد و در این میان تغذیه صحیح مادر قبل از بارداری و در طی آن، تغذیه کودک با شیر مادر و تغذیه صحیح کودک تا سن دو سالگی به ترتیب زیر در ضریب هوشی او مؤثر می باشند:
1- کمبود آهن 9 درجه ضریب هوشی را کاهش می دهد.
2- محرومیت از شیر مادر 8 درجه ضریب هوشی را کاهش می دهد.
3- تولد با وزن کم 5 درجه ضریب هوشی را کاهش می دهد.
همه موارد بالا تلفیقی از تغذیه صحیح مادر و کودک می باشند. اگر مادر در دوران بارداری تغذیه کافی و مناسبی نداشته باشد، منجر به تولد کودک با وزن کم خواهد شد.
ضریب هوشی کودک از زمان بارداری مادر تا سن 2 یا حداکثر 3 سالگی شکل می گیرد.
در جهان 2 میلیارد نفر از کمبود آهن رنج می برند. پس لازم است مادران قبل از حاملگی و نیز حین حاملگی با انجام آزمایش لازم از میزان آهن خود مطلع باشند و در صورت نیاز قبل از حاملگی، فقر آهن خود را درمان نمایند.
در قدم بعدی باید توجه شود که کودک با شروع تغذیه تکمیلی، آهن کمکی دریافت کند و چون معمولاً شربت ها و قطره های آهن موجود کمی بد مزه می باشند، مادران به شربت های تجارتی مختلفی روی می آورند، ولی غافل از اینکه هیچکدام از این شربت های خوشمزه معمولاً نیاز کودکشان را تأمین نمی کند. پس مادران عزیز باید سعی کنند با هر ترفندی که شده قطره یا شربت آهن کودک را (حتی شده به زور) به کودک بخورانند و توجه کنند که کاهش یا افزایش 9 درجه ضریب هوشی می تواند زندگی کودک شما را متحول کند.
دادن شیر مادر هم همانطور که ذکر شد، 8 درجه در ضریب هوشی مؤثر می باشد. مادران باید مواظب باشند به آسانی و به دلایل عجیب و غریب کودک خود را از شیر مادر و 8 درجه ضریب هوشی بی بهره نگذارند.
حتی دیده شده نوزادانی که شیرخشک می خورند، در صورتی که شیر خشک را از دست مادر خود بخورند، ضریب هوشی بهتری نسبت به کودکانی دارند که شیرشان را از دست افراد دیگر خورده اند».
وی با بیان اینکه تغذیه مسلما تاثیر چشمگیری بر ضریب هوشی افراد به خصوص کودکان که در حال شکل گیری روحی و مغزی می باشند، دارد، دسته بندی افراد را بر اساس ضریب هوشی آنها به این صورت عنوان نمود:
«ضریب هوشی زیر 75، معمولا افراد عقب افتاده؛
ضریب هوشی بین 75 تا 90، افراد کندآموز؛
ضریب هوشی بین 90 تا 110، افراد معمولی؛
ضریب هوشی بین 110 تا 125، افراد باهوش؛
ضریب هوشی بین 125 تا 135، افراد تیزهوش
و ضریب هوشی بالای 135، افراد نابغه می باشند».
دکتر صفوی در پایان توصیه های زیر برای افزایش هوش بیان نمود: «سرب یکی از پایدارترین و منتشرترین فلزات سنگین محیط زیست است. سرب در صورت تماس و جذب کافی می تواند برای انسان مسمومیت زا باشد. به علت اینکه هیچگونه نفع یا عملکرد ضروری شناخته شده ای در سیستم های حیاتی ندارد، باید افراد را از مواجهه زیاد با سرب حفاظت نمود و عامه مردم را در مورد عادات شخصی آموزش داد تا به این هدف کمک شود.
در سال های اخیر در مورد نقش سرب در اثرگذاری روی رفتار و نمو عصبی کودکان مطالب زیادی نگاشته شده است. سرب به طور واضح قادر به اثرگذاری منفی روی سیستم اعصاب مرکزی در مقادیر بالا می باشد.
همچنین تعدادی از موادغذایی دارای اثر منفی روی هوش تشخیص داده شده اند. این دسته مواد غذایی عبارت اند از انواع شکلات، پفک، بیسکویت، پاستیل های رنگی، نوشابه ها، فرآورده های گوشتی غیر استاندارد و بیش از اندازه و انواع فست فودها که به علت بار آلودگی بالای آنها و همچنین به علت چربی بیش از اندازه ای که در آنها وجود دارد، می توانند زیانبار باشند. اینکه کاهش هوش را به زیاده روی در مصرف این دسته از موادغذایی نسبت می دهند، دور از انتظار نیست، چرا که وقتی با نگاه موشکافانه به این دسته از غذاها نگاه می کنیم، مشخص می شود به علت وجود مواد نگهدارنده و انواع رنگ ها که از طریق خوردن زیاد این دسته از موادغذایی به بدن کودک انتقال می یابند، جذب یک سری از ریزمغذی ها مختل شده یا کاهش می یابد. از طرفی این دسته از موادغذایی بیشتر دارای کالری هستند تا پروتئین و باعث افزایش وزن کودک و افزایش بافت چربی در اطراف اندام های بدن به خصوص رگ ها و مویرگ هایی که وظیفه تامین خون و اکسیژن بافت ها را بر عهده دارند، می شود.
بیشتر این کودکان بخشی از غذای خود را با خوردن این مواد غذایی بی ارزش تامین می کنند و به علت کاهش ریزمغذی ها دچار یک سیکل منفی در اشتها نسبت به دریافت دیگر موادغذایی خواهند شد. بیشتر والدین در هنگام درخواست کودک خود دقت لازم را نداشته و بلافاصله با درخواست کودک موافقت می کنند که دراین خصوص باید دقت و آگاهی لازم صورت پذیرد.
برای کودکی که آماده رفتن به مهدکودک و مدرسه می شود، خوردن صبحانه بسیار اساسی است و مادران عزیز باید به این وعده غذایی اهمیت ویژه ای بدهند.
مصرف صبحانه به کودکان کمک می کند تا فراگیری بهتری داشته باشند. انرژی و مواد مغذی مصرف شده می تواند توجه، میزان و انرژی و تحرک کودک را تحریک کند و باعث افزایش تحرک و حرکات ورزشی و در نهایت نشاط در کودکان شود. کودک صبحانه نخورده در ساعت 9 الی 10 صبح به میزان قابل توجهی دچار افت قند خون می شود. استعداد یادگیری او به ویژه در درس هایی که به تفکر و اندیشه نیاز دارند کاهش می یابد. چنین دانش آموزی ممکن است دچار افت تحصیلی و بیزاری از مدرسه نیز بشود. ژن ها عامل مهمی در تعیین هوش کودک هستند، ولی مطالعات نشان می دهند غذایی که کودک می خورد، نیز تاثیرگذار است.
غلات یک صبحانه سالم برای حفظ انرژی کودک در طول ساعات مدرسه بوده و از اهمیت خاصی برخوردار است. کودکانی که صبحانه می خورند، دارای قابلیت تمرکز بیشتر، حافظه و یادگیری بیشتری هستند. علاوه بر آن می توانند در کلاس های ریاضی بهتر عمل کنند.
تمام صبحانه ها یکسان نیستند. بهتر است از برخی غلات صبحانه با شکر فراوان استفاده نشود.
اگر کودک شما غلات صبحانه ای دوست ندارد، از تخم مرغ استفاده کنید. مصرف تخم مرغ به ایجاد سلول های حافظه کمک می کند.
ماهی های چرب مانند ماهی آزاد، تون و ساردین که منبع غنی اسیدهای چرب امگا-3 هستند، تأثیر بسزایی دارند.
امگا-3 به طور چشمگیری به تقویت سلول های مغز جها افزایش یادگیری و تمرکز کمک می کند. تحقیقات نشان می دهند روغن ماهی می تواند عامل مهمی برای تقویت ضریب هوشی باشد و به مشکلات رفتاری کودکان مانند اختلال کمبود توجه و بیش فعالی کودکان توجه کند.
آووکادو، گردو و بادام نیز منابع مفید دیگری از امگا-3 هستند.
غلات کامل سرشار از ویتامین B هستند و به افزایش عملکرد حافظه کمک می کنند. نان های کامل برخلاف نان سفید انرژی را به آرامی و به صورت یکنواخت در بدن آزاد نموده و به کودکان و افراد بزرگسال کمک می کنند. قند خون منظم و سطح تمرکز و هشیاری بیشتری داشته باشند.
تحقیقات نشان می دهند غذاهای سرشار از آهن مانند گوشت قرمز بدون چربی، میوه های خشک، غلات کامل و حبوبات، میزان انرژی و سطح هشیاری را افزایش می دهند. کودکان تقریبا آهن را به حد کافی دریافت نمی کنند. کمبود آهن می تواند سطح عملکرد شناختی را تا حدی پایین بیاورد که منجر به ضعف در فعالیت های آکادمیک شود.
شما می توانید کمبود آهن را با استفاده از ساندویچ کرده بادام زمینی برای ناهار و استیک همبرگر بدون چربی برای شام رفع نمایید».
دکتر محمدرضا وفا؛ متخصص تغذیه و دانشیار دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایران مهمان دیگر برداشت آزاد این شماره از دنیای تغذیه گفت: «تغذیه صحیح و کافی یعنی دریافت مواد غذایی گوناگون به نحوی که فرد را در حال سلامت و شادابی نگه دارد و او بتواند از حداکثر پتانسیل جسمی و ذهنی خود استفاده نماید. به بیان دیگر اگر در تمام اوقات زندگی (از دوران جنینی تا کهنسالی) مواد مغذی مختلف و مورد نیاز بدن متناسب با نیاز تامین نشوند، احتمال بروز اختلالات ذهنی و هوشی وجود دارد و اگر این اختلالات در دوران های بحرانی رشد و تکامل اتفاق بیفتد، به احتمال فراوان اثرات دائمی بر جای خواهند گذاشت».
وی در خصوص مواد مغذی مفید در تقویت فعالیت های فکری افزود:« تقریبا تمام مواد مغذی به گونه ای در عملکرد ذهنی نقش دارند، اما شاید بتوان بر اساس پژوهش های فراوانی که از دیرباز تاکنون انجام شده، به نقش قابل توجه ید، آهن، روی، ویتامین های A،D،C و سایر ترکیبات آنتی اکسیداتیو و پروتئین کافی در رژیم خوراکی و به ویژه در دوران رشد، اسیدهای چرب ضروری و ویتامین های گروه B با تاکید بیشتر اشاره کرد، بنابراین تمام غذاهایی که حاوی این موادمغذی هستند بسیار اهمیت دارند و از آنجا که یک غذای خاص و گروه غذایی حاوی تمامی این مواد مغذی نیست، بهترین و مهمترین توصیه این است که تمامی افراد در تمام گروه های سنی سعی کنند تمام گروه های اصلی غذایی در برنامه روزانه آنها وجود داشته باشد».
دکتر وفا افزود: «هرگونه اختلال خوراکی که در تعادل و کفایت تغذیه ای ایجاد شود، علاوه بر جسم و حتی در بسیاری از موارد پیش از اثر گذاری بر جسم، بر روح و ذهن اثر نامطلوب دارد. این مشکلات از اختلال در تمرکز ذهنی، افسردگی و تغییر حالات روحی -روانی شروع می شوند و می توانند حتی بر بهره هوشی اثر بگذارند و نهایتا منجر به ضایعات جدی آناتومیکال در مغز شوند. البته همانطور که پیشتر اشاره شد، زمان وقوع این اختلالات نیز بسیار اهمیت دارد. از طرفی مصرف بیش از حد برخی از خوراکی ها نیز می تواند بر عملکردهای مغزی اثر نامطلوب داشته باشد، مثل فرآورده های تخمیری، خوراکی های بسیار شور و بسیار چرب و الگوی غذایی بسیار بر پروتئین در طولانی مدت. مصرف نوشیدنی های مدر و الکل نیز به دلیل ترکیبات خاص آنها و به دلیل ایجاد کم آبی (دهیدراتاسیون)، به شدت بر عملکرد مغزی اثر سوء دارد».
دکتر محمدحسین صالحی سورمقی؛ دکترای تخصصی فارماکوگنوزی و استاد دانشکده داروسازی دانشگاه تهران نیز در مورد گیاهان موثر در تقویت هوش عنوان نمود: «همه گیاهان از جمله میوه ها و سبزیجات که حاوی انواع ویتامین ها، املاح، قندها، چربی ها و پروتئین ها هستند، برای انسان ضروری می باشند، چون مهم ترین منابع تأمین این مواد گیاهان هستند، ولی درصد مواد موجود در گیاهان متفاوت است. در این میان اصولا دانه های گیاهی و خشکبار از جمله پسته، گردو، فندق، بادام، بادام زمینی، بادام هندی و نخودچی به اضافه دانه هایی از جمله عدس، گندم، لوبیا، باقلا و نخود از میزان بالایی املاح از جمله آهن، روی، منگنز، منیزیوم، کلسیم، پتاسیم، سدیم، فسفر و .... برخوردارند و به خصوص این مواد دارای فسفر بالاتری نسبت به گیاهان دیگر می باشند. این فرآورده ها در عملکرد اعصاب، مغز و حافظه نقش اساسی دارند و می توان گفت مصرف آنها می تواند در بهتر نمودن وظایف آنها نقش داشته باشد».
وی افزود: «با توجه به اینکه کودکان در دوران جنینی از خون و پس از تولد از شیر مادر استفاده می کنند، لذا تغذیه مادر در سلامت کودک تأثیر بسزایی دارد. مصرف کلیه فرآورده های گیاهی ذکر شده در بالا در دوران بارداری در حد لازم ضروری می باشد. باید در نظر داشت که همیشه باید حد اعتدال را در همه موارد در نظر گرفت و به خصوص از مواد متنوع استفاده نمود، چون هر گیاه دارای درصد متفاوتی از مواد است که با مصرف تعدادی از آنها همه مواد مورد احتیاج به بدن می رسد. مصرف لبنیات و به خصوص شیر نیز در دوران بارداری و مخصوصا در دوران شیردهی برای تامین مواد مورد احتیاج جنین، کودک و مادر ضروری می باشد».
منبع: نشریه دنیای تغذیه/شماره103.