یکی از عوامل موثر در ایجاد مدارس، ایمان مذهبی مردم و اعتقادات دینی بود که باعث شد مدارسی وقف امور خیریه شود. به طوری که در بعضی از شهرها تعداد مدارس وقف شده به ده ها مدرسه ی وقفی رسیده بود. معمولا مدارس دارای حیاط های مرکزی و چهار ایوان بوده اند. بنای مدارس تاثیر زیادی در طرز ساختن مساجدها هم داشتند، زیرا ایرانیان از آن وقت توانسته اند دگرگونی در بنای مساجد و مدارس ایجاد کنند. حیاط های مستطیل شکل مدارس و گنبدهای مساجد باعث شد که این سبک معماری به زودی از ایران به سایر کشورهای اسلامی منتقل و رایج شده و رفته رفته صحن های مساجد با فضای مدارس چندان تفاوت و اختلافی نداشته باشد و همان اصول مسجد سازی در معماری ساختمان این مدارس رعایت می شده است با این تفاوت که لزوما به جای شبستان مسجد، اتاق هایی جهت سکونت طلاب در اطراف حیاط مرکزی می ساختند. اگرچه از مدرسه های قدیمی تعدادی باقی نمانده اما مدرسه خارگرد را به عنوان نمونه معرفی کرد. پس با ما در مجله همگردی همراه باشید تا سفری داشته باشیم به مدرسه خارگرد خراسان یا مدرسه خارگرد تربت جام...
مدرسه خارگرد تربت جام (خرجرد)
یکی از مدارس بزرگی که در خراسان (تربت جام) از زمان ملکشاه سلجوقی به جای مانده، خارگرد یا خارجرد است که توسط خواجه و تنها کتیبه کوفی آجری بسیار زیبایی از بقایای مدرسه خاگرد پیدا شده است که اکنون در غرفه آثار اسلامی موزه ایران باستان از آن نگهداری می شود. حروف کوفی گلدار این کتیبه زیبا نسبت به زمینه لوحه آن 8 الی 10 سانتی متر برجسته تر نوشته شده است. استعمال دو یا سه سطح مختلف تزیینی که در این کتیبه دیده می شود از ویژگی های برجسته کاری دوره سلجوقی است که تا زمان بعد در دوره مغول و تیموری ادامه یافته است. گرچه در کتیبه، تاریخی نوشته نشده ولی در آن از نظام الملک با صفت (امیر مسلمانان) یاد شده که این لقب کمی بیش از سال 480 هجری به او عطا شده بود. بنابراین، می توان چنین پنداشت که ساختمان مدرسه خارگرد خراسان مقارن سال 480 هجری (1087 میلادی) به پایان رسیده است. در این مدرسه قدیمی ویران شده، بزرگان باستان شناس چون دیز، هرتسفلد، و گدار بررسی و کاوش کرده اند که نتیجه زحمات آن ها جز کشف یک حیاط و ایوانی که در انتهای آن محراب واقع شده چیز دیگری نبوده است. نقشه این مدرسه، برطبق آنچه آقای گدار فرانسوی ارائه کرده، عبارت است یک حیاط چهارگوش که در هر ضلع آن یک ایوان قرار دارد. ایوان مقابل قبله که کمی کوچک تر است احتمالا دالان مدخل مدرسه بوده است. در این نقشه، ایوان سمت قبله که محراب را دربر داشته، تقریبا کامل نشان داده شده است ولی از سه ایوان دیگر جز قسمتی از یک دیوار چیزی مشخص نشده و حتی عمق آن ها نیز معین نبوده و معلوم نیست در بین و پشت این ایوان ها چه نوع بناهایی وجود داشته است. در هر سمت ایوان جهت قبله، جای سه درگاه نشان داده شده که قطعا به بناهای طرفین آن راه می برده است. بنابراین نظامیه خرگرد مرکب از یک حیاط چهارگوش و چهار ایوان به شکل صلیب بر محورهای عرضی و طولی حیاط مزبور بوده، محل سکونت و دفاتر هم در زوایای ساختمان قرار داشته اند. پس ما در این بنا اولین و قدیمی ترین مدرسه بزرگ چهار ایوانی را که تاکنون شناخته شده می بینیم. و از طرف دیگر نقشه این بنا، حیاط ایوان دار، کاخ اشکانی، و تالار مربع کاخ ساسانی نیشابور را به خاطر می آورد.
