در ادیان الهی و از جمله اسلام دستوراتی است که اگر این دستورات توأم با درک صحیحی از منظور واقعی اجرا می‌شود، موجب پیشگیری بسیاری از بیماریهای واگیردار گردیده و یا ارزش زیادی از نظر پیشگیری آنها دارد یعنی با دستورهای عمومی و ساده‌ای که برای همه افراد در همه جا قابل اجرا باشد، انسان را از ابتلا به بسیاری از بیماریها ایمن داشته به طورکلی، می‌توان گفت اصل پیشگیری بهتر از مداواست و در اصول ادیان کاملاً منظور گردیده است. ادیان الهی بهداشت و پیشگیری را در درجه اول و تجویز دارو را در مرحله بعدی قرار داده‌اند.
در قوانین اسلام، پلیدیها و نجاسات را به دو دسته بزرگ‌تر می‌توان تقسیم کرد و مطهرات هم متقابلاً به دو نوع تقسیم می‌شوند. تطهیر نجاسات به دو روش امکان‌پذیر است اول آنهایی که تطهیرشان با وسایل فیزیکی و شیمیائی صورت می‌گیرد (مثلاً با آب، یا آتش، یا آفتاب) دوم پلیدی‌هایی که تطهیرشان با روش‌های پسیکوسوماتیک میسر است، مانند توبه: کسی که از این دو نوع پلیدی خود را دور نگه دارد خداوند او را دوست می‌دارد.
«إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ».
در این بحث، بیشتر به تطهیر فیزیکی و شیمیائی پرداخته شده است و همان طوری که می‌دانیم در تطهیر فیزیکی و شیمیائی میکروارگانیسم‌های (موجودات ریزبینی) بیماریزا نقش عمده‌ای را ایفا می‌کنند لذا ابتدا: میکروارگانیسم‌ها و عوامل بیماریزا در گفتار پیشوایان اسلام ذکر می‌گردد. با اندکی توجه در پاره‌ای از گفتار پیشوایان اسلام به خوبی در می‌یابیم که آنان از وجود موجودات ریزبینی آگاهی داشته و در گفتار خود به تناسب زمان و مکان از این موجودات نام برده‌اند؛ برای مثال یکی از گفتارهای امام صادق (علیه السلام) که درباره لطیف بودن خداوند است:
به واسطه لطافت و کوچکی بعضی مخلوقات که خداوند ایجاد نموده، خدا را لطیف می‌نامیم مثلاً پشه و مور و حیوانات که از آنها کوچکترند تا برسد به حدی که از ریزی خلقتشان نه چشمی آنها را ببیند و نه عملی را درک کند و همچنین نر از ماده و زائیده و نزائیده شناخته نشود؛ در این صورت که لطافت آنها را در ریزی دانستیم و دریافتیم که آنها نیز مدرکند و شهوت دارند. و از مرگ فرار می‌نمایند و در ادامه بحث گزیده‌ای از گفتار پیشوایان اسلام در موارد: پاکیزگی بدن، بهداشت آب، بهداشت دهان، بهداشت مو و بهداشت خوردنیها ذکر می‌گردد.
توصیه‌های پیشوایان اسلام در مورد پاکیزگی بدن و بهداشت لباس:
دستورات اسلام مبنی بر پاکیزگی بدن و لباس و زدودن موهای بدن و شستشوی عمومی و پوشیدن لباس پاکیزه و به ویژه هنگام شرکت در اجتماعات عمومی و تأثیر شایانی که در جلوگیری از پیدایش بیشتر و بیماریهای ناشی از آنها نزد مسلمانان دارد؛ و شرط وضو و غسلهای متعدد پاکیزگی و چرکین نبودن اعضای بدن است.
در اسلام به پاکیزگی بدن و لباس اهمیت زیادی داده شده و مخصوصاً یکی از مقدمات نماز، پاکی لباس از پلیدیها قرار داده شده است.
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): غسل الثیاب، یذهب الهم و الخزن و هو طهور للصره (شستن لباس غم و غصه را برطرف می‌کند و باعث قبولی نماز است).
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): من اتخذوثو بافلنظیفه (هر کس لباس به تن کند لازم است آن را نظیف نماید) (وسائل الشیعه) خداوند زیبائی را دوست دارد، امام صادق (علیه السلام): ان الله یحب اذا خرج عبده المومن الی اخیه ان یتهیما، له و ان یتجمل. «خداوند دوست دارد که وقتی بنده‌ای برای دیدار برادر مسلمانش می‌رود خود را مرتب و آماده کند و خویشتن را برای او بیاراید».
امام باقر (علیه السلام): انما الاقصوا الاظفار انهم مقیل الشیطان (ناخنها را کوتاه کنید که آن محل، شیطان را جای می‌دهد).
منافع حمام: امام رضا (علیه السلام): و منفعه عظیمه یودی الی الاعتدال و ینقی الورک و یلین العصب و العروق و یقوی الاعضاء الکبار و یذیب الفضول و یذهب العفن.
نگهداری نسل به سختی می‌افتند یکدیگر را می‌شناسند و در عمق دریا و هوا و زمین و در پوست درختان سکنی دارند و ... پی می‌بریم که خالق آنها لطیف است؛ اینکه خدا را لطیف می‌‌گوییم، بواسطه همین مخلوقات ریز و کوچکی است که آفریده است. در تعداد دیگری از گفتار پیشوایان اسلام به لفظ شیطان برمی‌خوریم، موارد آن کاملاً با موجودات بیماریزا تطبیق می‌کند؛ گرچه به نظر می‌رسد پیشوایان اسلام از سابقه ذهنی مسلمانان که شیطان را عامل فساد و دشمن سلامتی روح بشری شناخته بودند استفاده نموده و برای وادار کردن آنان به رعایت بهداشت انفرادی و اجتماعی از عوامل بیماریزا بنام شیطان یاد کرده‌اند این نکته را باید در نظر داشت که کلمه شیطان در عربی به معنی یک موجود خاص نبوده و به هر جنبنده سرکش نیز گفته می‌شود (ملک-14، می شوری-8).
اینک پاره‌ای از این گفتارها:
معصوم (علیه السلام): لاتبیتوا القمامه فی بیوتکم فاخرجوهانها را فانها مقعر الشیطان.
خاکروبه را به در منزل جای ندهید و روز بیرون بریزید که خاکروبه جایگاه شیطان است.
قال الصادق (علیه السلام): اذازنی الرجل الدخل الشیطان ذکره (چون مردی با زن زناکار نزدیکی کرد شیطان در آلت او داخل می‌شود).
روشن است که روابط جنسی با مبتلایان به بیماریهای آمیزشی (سوزاک، سیفلیس) مهمترین راه سرایت بیماریهای مذکور است.
دهان ظرفهای آب و غذا را ببندید که شیطان دَر بسته و ظرف سربسته را نمی‌گشاید.
ظرفهای خود را بدون سرپوش نگذارید زیرا ظرفی که سرش را نمی‌پوشانید، شیطان در آن بزاق ترشح نموده و هرچه بخواهد برمی‌گیرد.
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): لاتووامندیل الحم فی البیت خانه مریض الشیطان.
دستمال گوشتی در خانه جای ندهید که آرامگاه شیطان است.
شرح: مریض محلی است که وسائل تغذیه و استراحت رشد میکروب در آن آمده است.
حمام منافع بزرگی دارد، مزاج آدمی را به اعتدال می‌کشاند، چرک و پلیدی را برطرف می‌کند، رگها و پی را نرم می‌کند، اعضای بزرگ بدن را تقویت می‌نماید، فضولات بدن را زایل و عفونت را نابود می‌سازد.
امام کاظم (علیه السلام): الحمام یوم یوم لایکثر الحم (حمام رفتن یک روز در میان، گوشت بدن را زیاد می‌کند).
بهداشت بینی، امام صادق (علیه السلام): ان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) تمضض فی کل وضوء ثم استنشق.
رسول خدا در وقت وضو آب به دهان می‌کرد و مضمضه می‌کرد و سپس استنشاق می‌کردند.
بینی مخفیگاه میکروب است، علی کل منفخر من الدواب شیطان (در بینی هر حیوانی که نفس می‌کشد، شیطان وجود دارد).
بدن و دستهای چرب محل اجتماع میکروب و انتشار بیماریهاست، علی (علیه السلام): ان الشیطان مولع بالغمر.
(شیطان حرص و میل فراوانی به چربی دارد)
حضرت رسول ا... (صلی الله علیه و آله و سلم): یمیتین احداکم و یده غمره فان فعل فاصابه لکم الشیطان فلایلومن الانفسه.
با دست چرب شب را صبح نکنید، اگر شیطان به شما صدمه زد خودتان را ملامت کنید.
امام صادق (علیه السلام): من بات علی غمر فاصابه شی من الشیطان لم یدعوا لا ان یشاء الله؛ کسی که با چربی بدن بخوابد شیطان تا مدتی به او صدمه می‌زند.
بهداشت آب آشامیدنی:
اسلام با جمله «وجعلنا من الماء کل شیء حی» اهمیت آب را در زندگی موجودات زنده خاطر نشان ساخته و آن را پایه و اساس زندگانی شمرده است. خواص فیزیکی و شیمیایی بهداشت آب از نظر اسلام پوشیده نمانده و چنانچه یکی از خواص سه‌گانه آب (رنگ، بو، مزه) تغییر نماید، آب را دیگر نبایستی به کار برد. یکی از دستورهایی که در پیشگیری بیماریهای عفونی ناشی از آب بسیار مؤثر است ترغیب و دستور جوشاندن آب است.
امام رضا (علیه السلام): الماء المغلی بنفع من کل شی ولایضر من شی (آب جوشیده هرگونه منفعتی دارد و هیچ نوع ضرری ندارد).
پیامبر اسلام از آلودگی آبها نهی نموده و می‌فرمود لازمه فهم و ادراک هر فردی این است که محل معین و مناسب برای پیشاب اختیار کند.
علی (علیه السلام): آب را ساکنانی است با پیشاب و مدفوع آنها را آزار نرسانید.
امام زین العابدین (علیه السلام): تازه واردین شهر را به شدت از آلوده نمودن مدفوع در کنار نهرها، راههای رفت و آمد، محل ریزش میوه‌جات و چشمه‌های آب، آبگیر نهرها و جاهایی که سبب بدگویی می‌شود نهی می‌فرمودند.
نیاشامیدن آب در حال ایستاده، حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم): لایشربن احدکم قائما (در حالت ایستاده آب و مایعات را ننوشید) منافذ ظروف آب، نشیمنگاه میکروبها و انتقال دهنده بیماریهاست، امام علی (علیه السلام): لاتشربوا لماء من ثلمه الاناء دلا عروته فان الشیطان یقعد علی العروته و الثلمه (از سوراخ ظرف و از گوشه ظرف و دسته آن آب نخورید چون شیطان بر هر سوراخ و دسته آن می‌نشیند).
حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم): مصو الماء ولاتعبوه عیافانه بوجد منه الکبار (آب را جرعه جرعه بنوشید و بدون نفس کشیدن و یک مرتبه نیاشامید زیرا باعث درد و ناراحتی خواهد شد).
از آشامیدنهای مضر، مشروبات الکلی است؛ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بدرستی که شراب خواری و قماربازی و بت‌پرستی از اعمال شیطانی است، از این کارها دوری کنید تا شاید رستگار می‌شوید). (سوره 5-90)
امام صادق (علیه السلام): ایاک و شرب الماء فی الصام فانه یفسده المعده (زنهار آب در حمام ننوش که معده را فاسد و خراب می‌کند).
بهداشت دهان:
اهمیت مسواک کردن، حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): لولا ان اشق علی امتی لامرتهم بالسواک.
«اگر امت من به مشقت نمی‌افتاد مسواک کردن را به آنها واجب می‌کردم».
حضرت صادق (علیه السلام) ضمن حدیث مفصلی درباره مسواک می‌فرماید: در مسواک کردن فوایدی است از جمله:
1- مراعات سنت
2- پاکیزه کردن دهان
3- روشن کننده چشم
4- خشنودی خدا
5- سفیدی دندان
6- پاک کردن حفره‌های دهان
7- محکمی لثه‌ها
8- اشتهای زیاد
9- زایل کردن بلغم
10- تقویت حافظه
11- زیاد شدن حسنات...
حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم): ثلاث لیس لها اشتراک، المشط و المندیل و المسواک (سه چیز نباید مشترک باشد: دستمال، حوله، مسواک).
حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم): المسواک نصف الایمان (مسواک کردن نیمی از ایمان است).
حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم): آنکس که از دو چوب استفاده کند (یعنی مسواک و خلال) از زحمت دو سگ (یعنی کلبتین) محفوظ خواهد بود (مراد از کلبتین انبر دندان کشیدن است).
حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم): پس از غذا بلافاصله دندانهای خود را خلال کنید و دهانتان را بوسیله مضمضه با آب بشوئید تا دندانهای ایناب و ثنایای شما آرام گیرند.
بهداشت موی سر و بدن:
حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم): ان ا... تعالی یبغض الوسخ و الشعت (خدا چرکین و ژولیده موی را دشمن دارد).
موی بلند پوست، مخفیگاه میکروب و آلوده کننده بدن است:
حضرت رسول ا... (صلی الله علیه و آله و سلم): لایطولن احدکم شاربه فان الشیطان یتخذه مخباء ستره خیه.
(موی سبیل را دراز نکنید به درستی که شیطان در آنجا پنهان است).
معصوم (علیه السلام): هیچ فردی از شما موی زهار و ... خود را بلند نگذارد زیرا شیطان در آن جایگزین شده پنهان می‌گردد.
در مورد موی سر، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند کسی که موی سر بلند بگذارد، نیکو نگهداری و تربیتش کند یا آنکه از ته ببرد و بلند نگذارد.
شستشوی موی سر، مخصوصاً با سدر و خطمی مورد دستور قرار گرفته است. امام صادق (علیه السلام): شستشوی با خطمی موجب ایمنی از سردرد و شانه زدن مو را سبب ایمنی از بیماری واگیر معرفی نموده و شانه را یکی از لوازمی می‌شمارد که فرد مسلمان بایستی پیوسته همراه داشته باشد و بعد از هر نماز شانه بزند.
بهداشت و تغذیه:
پروردگار متعال در کلام کریم خود طی یک آیه شریفه جمیع ابواب و فصول بهداشت را گنجانیده و این حقیقتی است که اطبای جهان در برابرش سر تسلیم فرود آورده‌اند.
یا بنی آدم یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا (اعراف-29) (بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید).
دنیای طب، به دنبال تحقیقات مستمر و ممتد علمی خود، به دنبال عمرها تجربه و آزمایش دقیق خود بقای صحت انسان را در گرو اعتدال یافته و این اصل را مسلم شمرده است که اگر آدمیزاد بتواند همیشه و در همه جا عنان اختیارش را در دست نگاه بدارد یعنی از دو طرف افراط و تفریط پرهیز جسته و میانه‌رو و معتدل باشد، همیشه و همه جا صحت خود را نگاه خواهد داشت، بنابراین بنیان طب در عالم اسلام، اصل اعتدال است.
امام رضا (علیه السلام): اگر مردم در خوردن و نوشیدن اعتدال را رعایت می‌داشتند؛ هرگز زهر بیماری را نمی‌چشیدند.
اسلام با تکیه بر منبع وحی که قرآن کریم است، عالی‌ترین و پیشرفته‌ترین اصول بهداشت را در اختیار بشر قرار می‌دهد. اصول بهداشتی جامعی که قرآن ارائه می‌کند می‌تواند سه بعد سلامتی جسمی، روانی و اجتماعی انسان را تأمین و تضمین کند.
یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الأَرْضِ حَلالا طَیِّبًا (بقره 169) (ای مردم بخورید از آنچه در زمین حلال و پاک باشد).
وَ لا تَأْکُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ إِنَّهُ لَفِسْقٌ (انعام 121) (و نخورید از آنچه نام خدا به آن برده نشده است و به درستی که آن هر آینه فسق است).
فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ (عبس-24) (پس باید بنگرد انسان به غذایش) (معنی نظر: دید علمی، دید تحقیقی، دید جایگاهی).
وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ (اعراف 157) (و حلال می‌کند برای آنها طیبات (پاکها) و حرام می‌کند بر آنها خبائث (آلوده کننده‌ها) را.
حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم): اذیبوا طعامکم بذکر الله و لصلوه ولاتناموا علیها فتقسوا قلبوکم.
زینت دهید طعامتان را به ذکر خدا و نماز، بعد از خوردن غذا نخوابید زیرا موجب قساوت قلب می‌شود.
حضرت رسول ا... (صلی الله علیه و آله و سلم): فلا یأکل طعاماً حتی یجوع و تنفی معدته (غذا نخورید تا اینکه گرسنگی حاصل می‌شود و معده پاک گردد).
امام صادق (علیه السلام): لیس شی اضر بقلب المومن من کثره الاکل (هیچ چیزی به اندازه پرخوری به قلب مؤمن صدمه وارد نمی‌آورد).
مولای متقیان علی (علیه السلام) به فرزند گرامیش امام حسین (علیه السلام) می‌فرماید: می‌خواهی چهار چیز ترا بیاموزم که از طب بی‌نیاز گردی عرض کرد بفرما، فرمود: بر غذا منشین مگر گرسنه باشی، از غذا برمخیز الا که اشتهایی باقی ماند و در جویدن غذا مراقبت کن و چون به خوابگاهی خواهی رفت خود را به خلال عرضه بدار.
حضرت رسول ا... (صلی الله علیه و آله و سلم): برد الطعام فان الحار لابرکه فیه (بگذار غذا سرد می‌شود چون غذای گرم برکتی در آن نیست).
امام صادق (علیه السلام): ام لکل ثمره سمافاذا اتیتم فامسوها الماء و اغمسوها فی الماء یعنی اغلسوها.
اگر میوه‌ای برای شما آورده شد باید قبل از خوردن آن را تمیز بشوئید برای اینکه ممکن است آلوده باشد.
قال النبی (صلی الله علیه و آله و سلم): القصه تستغفر لمن یلحها (ظروف غذاخوری برای کسانی که آنها را تمیز کنند طلب آمرزش می‌نمایند).
نهی خوردن گوشت خام و نیم‌پز، امام رضا (علیه السلام): و کل اللحم التی لایطبخ یولد الدود فی البطن.
(خوردن گوشت خام در معده تولید کرم می‌کند).
معصوم (علیه السلام): بهترین خوراکهایتان آن است که با آتش مواجه شده باشد.
حضرت رضا (علیه السلام): لو ان الناس قصروا فی الطعام لاستقامت ابدانهم (اگر کم خوری را انتخاب کنیم سالمتر خواهیم بود، پایداری و ثبات بدن در اثر کم خوری است).
امام رضا (علیه السلام): و من اراد ان لایوذبه معدته فلا شرب بین طعامه ما حتی یفرغ و من فعل ذلک رطب بدنه و ضعف معدته و لم یاخذ العروق قوه الطعام فانه یصیر فی المعده فجا اذا صب الماء علی الطعام.
(کسی که می‌خواهد به آزار شکم مبتلا نشود، در بین طعام آب نیاشامد، زیرا آشامیدن آب میان غذا بدن را مرطوب و معده را ضعیف می‌گرداند، در نتیجه عروق خاصیت غذا را نمی‌گیرد. ریختن آب روی طعام معده را دچار اختلال می‌کند).
امام رضا (علیه السلام): و شرب الماء البارد عقیب الشی الحار و الحلاوه یذهب بالاسنان (آشامیدن آب سرد بعد از طعام گرم و شیرینی دندانها را فاسد می‌کند).
امام رضا (علیه السلام): و من اراد ان یکون صالحاً خفیف الجسم و اللحم فلیقل من عشاته
(کسی که می‌خواهد سالم و بدنی سبک و کم گوشت داشته باشد، از شامش بکاهد).
فایده گوشت، امام صادق (علیه السلام): ان لکل شی قرماوان قوم الرجل اللحم (از برای هر چیز جبران کننده‌ای است، مرد باید برای ضعفش گوشت بخورد).
حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم): آنکس که چهل روز لب به گوشت نزند خوی او ناخوش خواهد شد.
زیان افراط مصرف گوشت، حضرت علی (علیه السلام): لاتجعلوا بطونکم مقابر الحیوانات (شکمهای خودتان را مقبره حیوانات نسازید).
نافع چربی- مضار غذاهای بسیار چرب: امام صادق (علیه السلام): نعم الادام السمن وافی لاکرهه للشیخ و قال هو فی الشتاء خیر منه الصیف (نیکو غذائیست روغن، اما من دوست نمی‌دارم آن را برای پیران و فرمود خوردن چربی در زمستان بهتر از تابستان است).
تحریم گوشت خوک، انما حرم علیکم.... و لحم الخنزیر (بدرستی که بر شما گوشت خوک حرام گردید).
علل تحریم گوشت خوک: امام رضا (علیه السلام): یک علت تحریم گوشت خوک مربوط به نوع تغذیه این حیوان است و در پاسخ دیگری که درباره گوشت پرندگان و حیوانات وحشی و درنده می‌دهند چنین خاطر نشان می‌سازند که کلیه حیوانات وحشی و پرندگان درنده به سبب خوردن گوشت گندیده و گوشت انسان و مدفوع و ... تحریم گردیده است.
امام صادق (علیه السلام) از بودن سگ در خانه شخص مسلمان ابراز انزجار نموده و اجازه نمی‌دهد که در منزل سگ نگهداری می‌شود. سگ شکاری را به شرطی روا می‌شمرد که برای او امکان جداگانه‌ای در نظر گرفت و در روی او بسته گردد که تماس با داخل منزل نداشته باشد. زیان خاک خوردن و علل حرام بودن آن، حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم): لاتکلوا الطین مان فیها ثلاث خصال، تورث الداء و تعظم البطن و تصفراللون.
(خاک را نخورید زیرا در آن سه خصلت است اول مولد بیماری است دوم شکم را بزرگ می‌کند، سوم رنگ و رخسار را زرد می‌نماید).
با اندک توجهی به دستورات، اهمیت و ارزش آنها بر ما روشن می‌گردد چه اگر خوراک حیواناتی که به کار تغذیه انسان می‌روند مورد کنترل قرار گیرد از ابتلای آن به بسیاری از بیماریها، جلوگیری شده و در نتیجه موجبات ایمنی انسان نیز فراهم خواهد شد. پرهیز از پرخوری درمان بسیاری از بیماریهاست، علی (علیه السلام): و الحمیمه راس کل راء (پرهیز سرّ هر درمان است).
مذمت دمیدن در آب و غذا، حضرت رسول ا... (صلی الله علیه و آله و سلم): نهی ان ینفع فی طعام او شراب او ینفع موضع السجود (از دمیدن در آب و غذا و موضع سجده دوری کنید).
پرهیز از غذاهای نامناسب و مصرف دارو، حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم): تجنب الدواء ما احتمل یدنک الداء و اذا لم یتحمل الداء فالدواء (تا زمانی که بدنت طاقت درد دارد از مصرف دارو خودداری کن و لیکن موقعی که بدنت طاقت خود را در مرض از دست داد، دارو استفاده کنید).
علی (علیه السلام): امش بدانک ما مشی بک (با مرض خود بساز مادامی که با تو سازگاری می‌کند).
علی (علیه السلام): لیس من دواء الا و هو یهیج داء و لیس شئی فی البدن انفع من امساک البدن الا مایحتاج البه.
(هیچ دارویی نیست مگر اینکه مرض را تقویت کرده و به هیجان بیاورد و برای بدن چیزی از پرهیز کردن مفیدتر نخواهد بود، مگر آن مقداری که بدن به آن نیازمند باشد).
برای درمان درد، حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم): ان ا... تعالی حیث خلق الداء خلق الدواء، فتداوا.
(خداوند که درد را آفرید، درمان را نیز آفریده است پس دردهای خویشتن را درمان کنید).
حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم): لکل داء و دواء فاذا اصبت دواء الداء بری باذن ا... تعالی.
(هر دردی دوایی دارد و چون دوای درد بجا افتد به اذن خدای والا به می‌شود) در مورد تندرستی- حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم): لاخیر فی الحیاء الامع الصحه (اگر تندرستی نباشد زندگی را لذتی نیست).
در مورد تربیت بدنی، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم): ان ا... یحب عیده القوی (خدا بنده‌ی نیرومندش را دوست دارد).
توصیه برای بعضی از غذاها:
شیر: قال النبی (صلی الله علیه و آله و سلم): به زنان حامله شیر بنوشید زیرا شیر در مشاعر کودک، حسن تأثیر خواهد داشت.
قال النبی (صلی الله علیه و آله و سلم): شیر مایعی مفید است که استخوانها را قوی و مغز را کامل و ذهن را روشن خواهد ساخت و عارضه فراموشی را از ضمیر انسان بدر خواهد برد.
قال محمد (صلی الله علیه و آله و سلم): تنها چیزی که هم خوردنی و هم نوشیدنی است؛ شیر است که هم گرسنه را سیر می‌کند و هم تشنه را سیراب می‌سازد.
حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم): شرب اللبن من الایمان (نوشیدن شیر نشانه ایمان است).
حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم): اللبن من الطعام المرسلین (شیر طعام پیغمبران است).
عسل: حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) (عسل مایه‌ایست که به قوه حافظه کمک می‌کند).
حضرت علی (علیه السلام): شیر و عسل مواد حیاتی را در نطفه تقویت می‌کند آنانکه از نعمت فرزند محرومند سزاوار است از شیر و عسل آمیخته بهم بخورند.
حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم): ثلاث یفرح بهن الجسم و یربو: الطیب و اللباس اللین و شرب العسل.
(سلامتی بدن در سه چیز است: بوی خوش، لباس راحت، خوردن عسل).
حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم): بهترین طعامهای شما نان و بهترین میوه‌های شما، انگور است.
میوه‌های نوبر: حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم): در میوه‌های نوبر فوایدیست که آن فواید را در پایان فصل نمی‌توانید بیابید. میوه‌های نوبر به بدن صحت می‌بخشد و اندوه را از قلب می‌زاید.
در گفتار پیشوایان اسلام، درباره‌ی انواع گیاهان و فواید آنها مواردی ذکر گردیده است که برای جلوگیری از اطاله کلام از توضیح آنها اجتناب می‌گردد.
بنابر آنچه که ذکر گردید، بهداشت اسلامی مشتمل بر اصول زیر است:
1- بهداشت اسلامی، بهداشتی رایگان و فاقد هزینه
2- سهولت تعلیم و تعلم یا سهولت تعمیم بهداشت به علت آموزش سهل و سریع و همگانی شدن تعالیم بواسطه تکلیف امر به معروف و نهی از منکر و وجوب طلب علم برای هر زن و مرد
3- سهولت اجرای دستورات
4- وجود ضمانت اجرائی در عمل
5- هدف‌دار بودن بهداشت اسلامی
6- وسعت دایره دید که جلوتر از درمان و بیش از ابتلاء پیش‌بینی‌ها و پیشگیرهای معجزه‌آسا می‌نماید.
7- حرکت در جهت موازین فطرت و احتراز از عوامل مخالف فطرت
8- توجه به حداکثر استفاده از مواهب طبیعت و نزدیک ساختن انسان به طبیعت و عوامل سالم طبیعی
9- حداکثر صرفه‌جوئی در تمام سرمایه‌های انسانی (وقت، عمر، نیرو، قوای جسمانی و روحی)
10- جلوگیری کامل از اتلاف قدرت حیاتی بدن
11- تأکید و اتکاء بر اصل اعتدال
12- بهداشت اسلامی الگوی صحیح زندگی
13- اعتبار و اصالت عقل و علم
14- حکم صریح برای احتراز از قبول و تحمل ضرر مسلم یا شناخته شده (کل مضرحرام)
15- برخی از دستورات اخلاقی اسلام، ضمناً دستورات بهداشتی نیز هستند.
و من الله التوفیق
پی‌نوشت‌ها:
1- دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
منابع تحقیق :
1- قرآن مجید
2- پایان‌نامه دکترا داروسازی اصفهان (شماره74) تحت عنوان: بررسی تعالیم اسلام از نظر پیشگیری در بیماریهای انگلی توسط: پرویز خسروانی- به راهنمائی دکتر منصور عطار
3- حقایق بهداشتی در اسلام، تألیف: سیدجمال الدین شریف‌زاده
4- طب و بهداشت از امام علی ابن موسی الرضا (علیه السلام)، نوشته: نصیرالدین امیر صادقی- چاپ پنجم
5- طب و درمان در اسلام، تألیف: جواد فاضل
6- تعالیم بهداشتی اسلام- نگارش: دکتر صفدر صانعی
7- اولین دانشگاه و آخرین پیامبر- جلد2- تألیف دکتر سیدرضا پاک‌نژاد
8- شفا با داروهای گیاهی- تألیف: دکتر محمد صادق رجحان
9- بهداشت اسلامی (اصول و مبانی)- جلد اول- تألیف: دکتر احمد صبور اردوبادی
10- طب چهارده معصوم (علیهم السلام)- تألیف: محمدمهدی تاج لنگرودی (واعظ)
منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.