مقدمه:
وابستگی فرد انسان به کل پیکره اجتماع و امکان زندگی تمام عیار انسانی، فقط در جمع بنی‌آدم از مسلمات دانش اجتماعی است.
در یک مطالعه و بررسی اسلام شناسانه هم، به این نتیجه می‌رسیم که تعالیم قرآن کریم و آموزش‌های شریعت بر اصولی استوار است که سلامت و تعادل روانی و صحت تندرستی را با هم و به طور طبیعی به ارمغان می‌آورد.
ملاحظه آیاتی که فی‌الجمله، انسان را به تعقل و تفکر و ایمان فرامی‌خواند و مروری بر کتاب العقل، کتاب العلم، کتاب التوحید و امثال آنها در مصادر روائی، مؤید این نظر است که عقل ناب، دانش سودمند و اندیشه توحیدی، همگی لازم و ملزوم یکدیگرند. (2)
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «من کان عاقلاً کان له دین و من کان له دین دخل الجنته»؛ هر کس، عاقل و خردمند باشد، برایش دین و آئینی خواهد بود و هر که دارای دین بود داخل بهشت گردد.
و از آنجا که دین از نظر لغت، از جمله به معنای طاعت و عادت و راه و رسم است و کلیه رهنمودهای ضروری و سودمند، برای بهبود بخشیدن به اوضاع مادی و معنوی زندگی و اصلاح تن و روان آدمی، در دین مقدس اسلام، مورد توجه است، حدود کاربرد این حدیث روشنتر و انطباق آن، بر دین اسلام معلوم‌تر می‌شود.
به نظر نگارنده، قاعده ملازمه [کلما حکم به العقل حکم به الشرع و کلما حکم به السرع حکم به العقل] و نیز جمله معروف «العقل السلیم فی الجسم السلیم»: عقل سالم در بدن سالم است، هر دو ناظر به همین معنی است زیرا اولاً: تضادی بین عقل ناب و شرع و اسلام محمدی وجود ندارد و ثانیاً: بین سلامت عقل و صحت بدن نیز تلازم است و هرگز ممکن نیست تن رنجور و علیل، فکری سالم و اندیشه‌ای درست بزاید. و از دیگر سو، یک جامعه سالم و متعالی، جز از آحاد تندرست و متعادل روحی، شکل نمی‌یابد و به عبارت دیگر، همانگونه که میان روح و تن آدمی ارتباطی تنگاتنگ، چه مثبت و چه منفی وجود دارد میان جامعه و افراد نیز اینگونه ارتباطی تحقق دارد و انکار آن، انکار یک امر بدیهی است.
به اعتراف دانشمندان و صاحبنظران منصف به روزگاری که رخود و جمود بشریت را فرا گرفته بود و نه تنها در علم طب و جراحی، نخستین گام به طور کامل برداشته نشده بود بلکه در زمینه بهداشت و اصول اول نظافت هم، بویژه غربیان و اروپائیان در بی‌خبری به سر می‌بردند. دانشمندان مسلمان در جامعه اسلامی بدنبال رهنمودهای اساسی آئین حنیف اسلام، راجع به بهداشت، نظافت، صحت و سلامت، عالیترین تحقیقات و ارزنده‌ترین تصنیفات را از خود، به یادگار گذاشته‌اند.
بنا بر تتبع صاحب الذریعه، متجاوز از شصت کتاب و رساله، تحت عنوان طب توسط شیعیان امامی نگارش یافته است و تازه کتبی که با نام و عنوانهای ویژه تصنیف یافته مثل قانون، اغراض طبیه، (3) فوائد و امثال آن در این پژوهش ملحوظ نشده است.
و بعضی از این تألیفات تحت عنوان: طب النبی، طب الائمه، طب اهل البیت، طب الصادق و طب الرضا بر پایه راهنمائی‌های روایت شده از اولیاء دین، ارائه گردیده است.
ادوارد فندیک در این زمینه می‌نویسد: طب اسلامی از قرن چهارم هـ ق آغاز گردیده است و زعیم این نهضت، در شرق، ابوبکر محمدبن زکریای رازی و در غرب (اندلس) ابن جلجل بوده‌اند و از قرن پنجم تا قرن هفتم، دانش پزشکی به همت دانشمندان و حکمای مسلمان به اوج پیشرفت خود رسیده است. در شرق ابن‌سینا و در مصر ابن‌ماسویه و ابن‌هیثم و دیگران سرآمد بوده‌اند. و وستنفله حدود سیصد دانشمند را نام می‌برد که هر کدام در علم طب، صاحب نظر و مؤلف و مصنف بوده‌اند.
و ما در این مقاله قبل از اشاره به رهنمودهای کلی در زمینه بهداشت تن و روان که در روایات اسلامی آمده تذکر سه نکته را مهم و لازم می‌دانیم.
الف: بر دانشمندان حدیث شناس، فرض است که با بهره‌گیری از فن درایت و حدیث، سلسله روایاتی را که درباره طب و طبابت و بیان سود و زیان خوراکیها، میوه‌ها و گیاهان و ذکر خواص و آثار مختلف آنها وارد شده است، تحقیق و بررسی کنند. وثاقت و میزان اعتبار آنها را بسنجد تا ضمن مشخص شدن روایتهای احیاناً مجهول، ضعیف و سست و نادرست، ارزشمندی بقیه محرز گردد و علمی و منطقی بودن آنها، آشکارتر می‌شود.
ب: طبیبان مسلمان و عالمان دانش پزشکی موظف‌اند در پرتو دانش طب پیشرفته که نصیب بشریت شده، احادیث و روایتهای مربوط به طب و طبابت را مورد توجه قرار داده و در حدود امکان، مضامین آنها را بیازمایند و تک تک آنها را با شیوه‌های تجربی و آزمایشی تحت مداقه قرار دهند تا بتوان این سلسله احادیث را در سطحی مقبول‌تر و متناسب‌تر با فرهنگ روز و هماهنگ با ایده‌های نسل حاضر، مجدداً مطرح ساخت. (4)
ج: روانشناسان مسلمان و متعهد، باید تأثیر مستقیم توصیه‌های اخلاقی و بهداشتی را بر سلامت روح و روان آدمی با محک و قواعد روانشناسانه، مورد مطالعه و بازنگری قرار دهند و این مضامین روائی را با زبان علمی عنوان کنند و از این طریق به درون جامعه جوان و نسل آینده‌ساز کشورهای مسلمان رهی بگشایند.
اینک ما، در این کنکاش و پژوهش سریع و گذرا، به ذکر رهنمودهای اساسی اسلام در زمینه ایجاد عوامل تداوم صحت و سلامت و حفظ بهداشت تن و روان، می‌پردازیم و خواهیم دید که چگونه این آئین حنیف، با هدایتها و ارشادات خود فرد انسان و جامعه بشری را در مسیر صحیح زندگی و در جاده مستقیم کمال‌یابی قرار داده است.
در این مورد، سفارش‌های کلی، پیرامون رعایت نظافت و تمیزی و پاکیزه نگاه داشتن محیط زیست بویژه اماکن عمومی و هم‌چنین عنایت به نیرومندسازی تن و پیشگیری از عوامل ضعف و ناتوانی بدن، جملگی حائز اهمیت هستند.
در این سفارشها، بهداشت چشم، گوش، دهان، دندان، مو، بینی، همگی مورد عنایت است و نیز در زمینه موجبات بیماری و نامتعادلی روحی و جسمی هشدارهای ارزنده‌ای بعمل آمده است.
بهداشت عمومی:
مقصود ما از بهداشت عمومی، مجموعه‌ی توصیه‌هایی است که به طورکلی نظافت و پاکیزگی فردی و اجتماعی را مورد تأکید قرار داده و بدینوسیله با عبارتها و بیانهای برانگیزاننده و مشوقانه، زمینه سلامت و تندرسی را گسترش می‌دهد.
رسول اکرم فرمود: «تنظ فوا بکل ما استط متم فان الله تعالی بنی الاسلام علی النظافه ولن یدخل الجنه الاکل تطیف»:
تا می‌توانید و به هر وسیله، نظیف و پاکیزه باشید. زیرا اسلام بر پایه نظافت بنا شده و جز پاکیزگان، داخل بهشت نخواهند شد.
و امام صادق گوارائی، خوشایندی و لذت‌بخشی زندگی را مرهون چند چیز دانسته که نخستین آنها صحت و تندرستی است.
پیامبر اکرم در مقام ترغیب به رعایت بهداشت عمومی و تشویق به حفظ اماکن همگانی از هر نوع آلودگی و پلیدی و ایجاد نفرت از کارهای ناخوشایندی که از سوی مردم عکس‌العمل منفی و تند به دنبال دارد فرمود: «اتقوا الملا عن الثلاث: البراز فی الموارد ولفّل و قارعه الطریق»: بپرهیزید از سه کار ملعنت بار: بیرون روی در کنار آبها، سایه‌ها و جاده‌ها و معبرها.
بدیهی است این سه مکان، محل مراجعه و رفت و آمد، همگان است و باید همواره تمیز و پاکیزه باشند و آلوده کردن آنها علاوه از آن که مردم آزاری است و به طور طبیعی، برخوردهای تند و نامطلوب در پی دارد، احیاناً موجبات آلودگی آبها و بروز بیماریها را فراهم می‌کند. رسول اسلام در سخنی فرمود: هر کس قبل از طعام وضو سازد (دستهایش را بشوید)
اولاً: در گشایش روحی و مادی خواهد بود و ثانیاً تنش بیمار و رنجور نخواهد شد.
و باز فرمود: «لا یبیتن احدکم و یده غمره فان فعل و احبابه لم الشیطان فلایلومن الا نفسه»: هرگز احدی از شما در حالی که دستانش آلوده به چربی است نخوابد و اگر چنین کند و بیمار گردد جز خویشتن را سرزنش ننماید.
امیرالمؤمنین در یک بیانی جامع فرمود: «قله الغذاء اکرم للنفس و ادوم للصحه» کم غذا خوردن، نفس آدمی را گرامی، کند و موجب دوام و پایداری صحت و سلامت گردد.
امام در سفارش به فرزندش امام حسن مجتبی چنین فرمود: تو را چهار چیز یاد می‌دهم که بدین وسیله از مراجعه به پزشک بی‌نیاز می‌گردی: جز موقعی که کاملاً گرسنه هستی بر سر سفره غذا منشین و هنگامی از سر سفره برخیز که هنوز اشتها به غذا داری، و غذا را به خوبی بجو، و در وقت خواب به دستشویی برو و بعد بخواب.
در منطق طبی اسلامی، پرخوری و شکم بارگی با قساوت قلب و سخت دلی و به عکس کم‌خوری با رقت قلب و روحانیت و صفای دل، ارتباط تنگاتنگ و مستقیم دارد.
«من قل طعامه صح بدنه و صفا قلبه و من کثر طعمه سقم بدنه و یقسو قلبه»:
هر کسی کم بخورد، تنش سالم و دلش باصفا گردد و هر که فراوان بخورد تنش رنجور و قلبش سخت و بی‌عاطفه می‌شود.
از موجبات بقاء و دوام و سلامت و تندرستی و از اسباب پیشگیری از امراض تمیز نگاه داشتن محیط زیست و اماکن عمومی است.
رسول اکرم در حدیثی فرمود: «من رد ریقه تعظیماً لحق المسجد جعل الله ریقه صحه فی بدنه و عوفی من بلوی فی جسده»: هر کس آب دهانش را به احترام مسجد و رعایت حق آن، برگرداند و بیرون نیاندازد خداوند آن آب دهان را وسیله تندرستی و موجب عافیت و سلامت او گرداند.
به نظر نگارنده این دستور، برای حفظ بهداشت عمومی و رعایت نزاکت اجتماعی است زیرا بدون تردید، بیرون انداختن آب دهان به ویژه در میان جمع، آنگونه که در بعضی از محیطها متداول است. اولاً خلاف ادب است ثانیاً احتمالاً موجب آلودگی محیط زیست می‌شود و احیاناً سبب انتقال میکروب بیماری، می‌گردد.
از نظر صادق آل محمد جارو کردن خانه و شستن ظروف غذا، از موجبات رفاه و آسایش و باصطلاح، فقرزدایی است.
«و اذا نعست فنم فان ذلک مصحه للبدن»: هرگاه گرسنه شدی بخور، تشنه شدی بنوش، اگر بول ترا به هیجان و حرکت درآورد، پس بیرون برو و جز در صورت احساس نیاز، مجامعت مکن و موقعی که خواب ترا گرفت، بخواب که اینها جملگی بدن را صحیح و سالم نگاه می‌دارند.
اعتدال در زندگی:
میانه‌روی در همه مراحل زندگی از اعتدال روحی و سلامت روانی جدا نیست. رسول اکرم روزی فردی را دید که وضو می‌ساخت و آب فراوان می‌ریخت، فرمود: اسراف مکن، این ریخت و پاش چیست؟ آن مرد گفت آیا در وضو هم اسراف و زیاده‌روی هست؟ رسول گرامی فرمود، آری حتی اگر در کنار جوی آب باشی هم آب فراوان، مریز و اسراف مکن.
امام صادق روزی خطاب به ابان بن تغلب فرمود: چطور فکر می‌کنی و می‌پنداری که خداوند بی‌جهت یکی را اکرام کرده و به وی عطا فرموده دیگری را موهون و خوار داشته و چیزی بوی نبخشیده است؟ نه چنین نیست، مال، مال خدا است و آن را نزد انسانها به صورت امانتها و سپرده‌هایی، به ودیعت نهاده و از او خواسته است که مقتصدانه، بخورد، بنوشد، بپوشد، ازدواج کند و مرکبی برای خویش فراهم نماید ولی مازاد آن به دیگران، صله کرده و رفع گرفتاری کند.
هرکس چنین کند، حلال خورده، حلال نوشیده، حلال سوار شده و حلال ازدواج کرده است و هر که جز این کند حرام مرتکب شده و اسراف نموده خداوند از اسراف منع فرموده است.
طبرسی پس از بحث درباره تجمل و آراستگی و اشاره به آیات مربوطه و پس از نقل ماجراهائی در آن رابطه، و ذکر لزوم حفظ اعتدال و انتظام فکری و عملی می‌نویسد: فاسمع ورد موکداً للعقل: نقل و حدیث، موید حکم عقل است.
امام صادق (علیه السلام) پیرامون تفسیر کلمه‌های: اسراف و اقتارو و اقتصاد فرمود: «لیس فیما اصلح البدن اسراف و انما الاسراف فیما افسد المال و اضر بالبدن»: هرچه به مصلحت تن آدمی است، آن را سامان می‌دهد، اسراف محسوب نمی‌می‌شود. اسراف در آن است که مال را تباه کند و به بدن هم آسیب رساند. و در دنبال کلام فرمود: اقتار و تنگائی در معیشت، عبارت از آن است که انسان بتواند غذای بهتری فراهم کند، لیکن اهمال کند و یا بر خود سخت بگیرد به نان و نمک اکتفا نماید. اما اقتصاد و میانه‌روی آن است که انسان، نان، گوشت، شیر، سرکه، روغن و (امثال آنها) را بخورد، گاهی این و گاهی دیگر، آن را تناول کند.
از امام رضا روایت شده که فرمود: اثنان علیلان ابداً صحیح محتمی، و علیلٌ مخلّط: دو کس همیشه بیمارند آنکس که تندرست است ولی از غذا می‌پرهیزد و آنکه بیمار است لیکن تا طی می‌کند و پرهیز می‌نماید.
و امام محمد باقر فرمود: لو اقتصد الناس فی المطعم لاستقامت ابدانهم: هرگاه مردم در طعام و خوراک میانه‌رو می‌بودند. حتماً بدنهایشان صحیح و سالم می‌ماند.
اختلال مزاج و نامتعادلی روانی:
خشم و عصبانیت را از علل بیماری دانسته‌اند و به طورکلی بدخلقی و خویهای رذیله، که اختلالاتی روحی‌اند عدم اعتدال مزاج و نامتعادلی تن آدمی موجب می‌شوند و انسان را افسرده و پژمرده می‌گردانند چنانکه بالعکس، اخلاق فاضله و عادتهای نیکو و خویهای زیبا، موجب نشاط و شادابی و سبب اعتدال مزاج می‌شوند. و این معنی از رهنمودهای اولیای دین و روایات اسلامی کاملاً استفاده می‌شود.
از سخنان سرور متقین است که فرمود: الحسود ابداً علیل: شخص رشگ برنده، پیوسته رنجور و بیمار است. «العجب لغفله الحساد عن سلامه الاجساد»: شگفتا که صاحبان حسد و رشگ چگونه از تندرستی و سلامت تنهایشان، در غفلت‌اند. «الحسد یضنی»: رشگ، انسان را بیمار و رنجور می‌سازد.
بیکاری و افسردگی
از مسائل مسلم روانشناسی، این است که خلاء وقت فراوان و بیکاری، افسردگی را موجب می‌شود و کلام کوتاه امیرالمؤمنین این مسئله روانتنی را به صراحت تمام مصراح می‌کند «من قصر فی العمل ابتلی بالهم»: هر که در کار و تلاش کوتاهی کند، مبتلا به غم و اندوه و افسردگی می‌گردد.
و سخن رسول اکرم پیرامون غضب و اینکه آن یک عارضه روانتنی است، بسیار حائز اهمیت است.
«ان الغضب جمره فی قلب ابن آدم الا ترون الی حمره عینیه و انتفاخ اوداجه»: بی‌شک و تردید، خشم و غضب، آتش سرخی است در دل فرزند آدم، آیا سرخی چشمان و باد کردن رگهای گردن او را نمی‌بینید؟
و علی (علیه السلام) در کلامی فرمود: عقوبه الغضوب و الحقود و الحسود تباء به نفسهم»: کیفر شخصی که فراوان عصبانی می‌شود و خشم می‌کند و نیز مجازات آدمی که کینه‌ورز و صاحب حسد است، از خودشان آغاز می‌گردد. یعنی اثر این خلقهای نکوهیده برای نخستین بار در وجود صاحبان خود این صفات آشکار می‌شود.
پیامبر اکرم فرمود: «من کثر همه، سقم بدنه و من ساء خلقه عذب نفسه»: هر که فراوان غصه خورد، تنش بیمار و رنجور گردد و هر کس خوی و خصلت بد داشته باشد خویشتن را معذب و گرفتار ساخته است.
و از آنجا که خشم، غصه خوری و امور مشابه دیگر، زندگانی را تلخ، تن را بیمار و روح و روان را افسرده و ملول می‌سازد در مجموع رهنمودهای اسلامی، دستورهائی برای پیشگیری و مبارزه با آثار آنها، صادر شده است.
رسول خدا فرمود: «فان الله عز وجل لایحب الفاحش المتفحس»: خداوند عزوجل، انسان دشنام‌گوی، بد دهن را دوست نمی‌دارد. و امیرالمؤمنین فرمود: «من الفراخ تکون الصبوه»: عشقبازی و میل به هوسرانی، ناشی از فراغت و بیکاری است.
و امام صادق فرمود: ان الله عز وجل تنیغص کره النوم و کثره الفراغ (33): خداوند خواب فراوان و بیکاری و فراغت فزون از حد را دشمن می‌دارد.
ناگفته پیداست که خواب زیاد، موجب کسالت، افسردگی و بی‌حالی می‌شود و بیکاری و فراغت بیش از اندازه، فسادآور و تباه و هلاک کننده است.
بهداشت و اعضاء:
در زمینه رعایت بهداشت اعضاء و سالم نگاهدای آنها، رهنمودهائی چشمگیر داریم. اولیای دین در این رهنمودها، چگونگی حفظ بهداشت چشم، دهان، دندان، بینی، گوش و دیگر اعضاء را خاطر نشان ساخته و به نکاتی اشاره فرموده‌اند که بر علمی‌ترین مسائل منطبق‌اند.
امام ششم فرمود: پوشیده‌ترین و پنهان‌ترین سلطه شیطان بر فرزند آدم این است که او زیر ناخنهای دست آدمی، جا می‌گیرد.
مردی می‌گوید: روزی ابوالحسن رضا، مرا در خراسان مشاهده فرمود که شدیداً به درد چشم، مبتلا بودم. امام فرمود: آیا می‌خواهی راهنمائیت کنم که اگر به آن عمل کنی هرگز به چشم درد گرفتار نشوی. گفتم بفرمائید فرمود: هر پنجشنبه ناخنهایت را بگیر. و من چنین کردم و دستور امام را عمل نمودم و تا امروز که این خبر را روایت می‌کنم به درد چشم مبتلا نگشته‌ام.
از دستورات اکید اسلامی بلکه از جمله عبادات و مستحبات، مضمضمه و آب به دهان گرفتن قبل از وضو و بعد از تناول غذا است که بدون شک در نظافت و پاکیزگی دهان تأثیر مستقیم دارد.
پیامبر اسلام فرمود: «مضمضوا من اللبن فان له دسماً»: بعد از تناول شیر، آب دهان بگیرید، زیرا در شیر چربیهاست.
باز فرمود: «لیبا رلغ احدکم فی المضمضمه و الاستنشاق فانه غفران لکم و منفره للشیطان» لازم است فرد فرد شما در مضمضمه (آب به دهان گرفتن و شستن آن) و استنشاق (شستن دماغ و درون بینی) کوشش کنید زیرا آن، موجب مغفرت شما می‌شود و دور کننده شیطان هم است.
و علی (علیه السلام) در حدیث اربعماه فرمود: مضمضمه و استنشاق سنت و ادب اسلامی است، پاک کننده دهان و دماغ و زایل کننده بیماریهای بینی است و سبب سلامت سر است و کلیه مرضها و عوارض بیماری‌زای سر و مغز را بیرون می‌ریزد.
در زمینه سلامت و بهداشت دندان و لثه امام رضا فرمودند: «شرب الماء البارد عقیب الشی الحار یذهب بالاسنان»: نوشیدن آب سرد به دنبال، چیز گرم و یا شیرین دندانها را از بین می‌برد.
رسول اکرم فرمود: «تخللوا علی اثر الطعام و تمضمضموا فانها مصحه الناب و التواجیذ»: به دنبال طعام خلال کنید و دهان را بشوئید که آن موجب صحت و سلامت دندانهای ناب و خرد می‌شود. و امام صادق (علیه السلام) هم فرمود: به دنبال طعام خلال کنید که آن، دهان و دندان را سالم می‌کند.
علی امیرالمؤمنین (علیه السلام)، در برخورد با کسانی که دندانهای‌شان را نمی‌شستند و مسواک نمی‌کردند و با دندانهای زرد و ناتمیز در میان جمعیت، آشکار می‌شدند فرمود:
«مالی اراکم قلحاً کم لاتستاکون؟» چرا شما را با دندانهای زرد می‌بینم چرا مسواک نمی‌زنید؟
و راجع به نظافت و تمیز نگاه داشتن بینی و جهاز تنفسی فرمود: «اذا توضات فانشر»: هرگاه وضو گرفتی، آب به دماغ بگیر و آن را نظیف کن.
بهداشت محیط زندگی:
در این مورد، سخنان برانگیزنده و یا هشدار دهنده فراوان وارد است و در این رهنمودها از اعمال و رفتار احیاناً بچه‌گانه و یا آنچه موجب انحطاط فکری و آلودگیهای ظاهری می‌شود، ظریفانه ممانعت بعمل آمده است.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: روزی جبرئیل نزد من آمد و گفت ما فرشتگان به خانه‌ای که در آن سگ، مجسمه و یا ظرف بول وجود داشته باشد وارد نمی می‌شویم.
طی این رهنمودها از وضعیتی که انسان ممکن است سلامت روحی خود را از دست بدهد، منع بعمل آمده است.
روزی امام باقر (علیه السلام) به محمدبن سلیمان که تازه از سفر آمده بود گفت: کجا وارد شده‌ای؟ پاسخ داد فلان جا. فرمود آیا همراه تو کسی هست. گفت نه تنها هستم. امام (علیه السلام) فرمود: هیچوقت تنها مباش زیرا پرجرأت‌ترین حالات شیطان نسبت به انسان هنگامی که او تنها باشد.
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
از نشانه‌های فهم انسان آن است که او بداند، کجا بیرون برود و در مجالس عمومی آب دهانش را کجا بیاندازد؟
در پایان از خداوند تعالی توفیق تأدب به ادب اسلامی و پیروی از اسوه کامل انسانیت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) را خواهانم.
الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله اجمعین
پی‌نوشت‌ها:
1- دانشگاه فردوسی مشهد
2- این مقاله به دلیل طولانی بودن خلاصه شده است.
3- نام کامل کتاب الاغراض الطبیه عن حقایق الادویه است.
4- پیشنهاد بررسی تجربی رهنمودها و توصیه‌های پیامبر و معصومین که توسط برخی از اندیشمندان از جمله نویسنده این مقاله به جامعه علمی ارائه شده و می‌شود جای تعمیق بیشتری دارد؛ زیرا این توصیه‌ها فراتر از عالم یک دوره زمان خاص است.
منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم. 