آرامگاه عمر خیام؛ آشنایی با موزه تخصصی و آرامگاه حکیم عمر خیام

 آرامگاه حکیم عمر خیام در دوران پهلوی و توسط مهندس هوشنگ سیحون در محله شاد یاخ شهر نیشابور در استان خراسان رضوی ساخته شد. غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری در 28 اردیبهشت سال 427 در نیشابور به دنیا آمد و در 12 آذر ماه سال 510 در نیشابور درگذشت. او فیلسوف، ریاضی دان، حکیم، شاعر و اختر شناس بزرگ ایران بود. گفته می شود که فلسفه را خیام مستقیما از زبان یونانی آموخته است. امام موفق نیشابوری در زمانی که خیام در سن میانسالی بود فقه را به او آموخت. زندگی هفتاد ساله عمر خیام زندگی ساده توام با علم و دانش بوده است او زندگی اشرافی نداشته بلکه همواره ساده زیستی و گوشه نشینی را برای خود برگزیده بود که بعدها آرامگاه خیام را مناسب شان او ساختند. با همگردی همراه باشید برای شناخت بیشتر آرامگاه عمر خیام.

زندگی نامه خیام

عمر خیام اگر چه اعتقادی به ستاره شناسی نداشت اما در دربار حاکم وقت به عنوان ستاره شناس خدمت می کرد. رساله فی البراهین علی مسائل در سال 449 توسط حکیم عمر خیام و با حمایت قاضی القضات سمرقند ابوطاهر که در زمینه معادله های درجه سوم می باشد، به زبان عربی نوشته شد. سلطان جلال الدین سلجوقی و نظام الملک، وزیر سلطان جلال الدین، عمر خیام را برای سرپرستی رصد خانه اصفهان به این شهر دعوت می کند. خیام در طول 18 سالی که سرپرست رصد خانه اصفهان بود توانست زیج ملکشاهی را تهیه و تنظیم نماید و طرحی را در سال های 458 ارئه داد که در آن به اصلاح تقویم می پرداخت و بنابراین تقویم جلالی را بوجود آورد تقویمی که به نام جلال الدین ملکشاه معروف می باشد . همان طور که می دانید سال شمسی در تقویم جلالی 12 ماه  دارد و 6 ماهه اول سال 31 روزه و 5 ماه بعد از آن 30 روزه می باشد و اسفند ماه که آخرین ماه هر سال است نیز 29 روزه می باشد و بنابراین هر سال  برابر با 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 45 ثانیه می باشد. برای  هر 5 هزار سال در تقویم جلالی یک روز اختلاف زمان وجود دارد و این در حالی است که در تقویم گریگوری در هر 10 هزار سال سه روز اشتباه وجود دارد. و از هر 4 سال در تقویم جلالی  یک سال را سال کبیسه می خوانند و بدین ترتیب سالی که سال کبیسه خوانده می شود دارای 366 روز می باشد و اسفند ماه سال کبیسه هم 30 روزه می باشد. از دیگر آثار معروف و تاثیر گذار خیام رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس می باشد، که نظریه نسبت ها و خطوط موازی را شرح داده است می باشد. به محض این که ملک شاه در گذشت و نظام الملک کشته شد خیام نیز مورد بی مهری واقع شد و کمک های مالی از سمت حکومت به رصد خانه قطع شد بنابر این خیام مجبور شد به مرو برود او در مرو رساله مشکلات الحساب و میزان الحکم و قسطاس المستقیم را نوشت. آرامگاه حکیم عمر خیام در کنار آرامگاه امامزاده محروق در باغی در شهر نیشابور واقع شده است و در فهرست آثار ملی ایران در سال 1342 ثبت شده است. ساختمان آرامگاه عمر خیام از نظر معماری و ساخت و خلاقیت در بین ساختمان های عصر خود از مهم ترین ساختمان ها می باشد.  

معماری آرامگاه حکیم عمر خیام

مهندس هوشنگ سیحون از طراحان و معماران برجسته ایران طراح آرامگاه خیام و باغ اطراف ان بوده است او در آن زمان به عنوان مهندس ناظر ساخت و ساز های انجمن آثار ملی ایران مشغول به کار بود توانست با همکاری حسین جودت آرامگاه خیام را که به امامزاده محروق چسبیده بود به این مکانی که الان در آن قرار دارد منتقل کند. در اطراف مقبره حکیم عمر خیام اجزاء مثلثی شکلی ساخته شده است که به شکل خیمه می ماند و در واقع طراحی این اجزاء به سبب آن است که نام خیام را تداعی می کند. یکی از نمونه های برجسته خط تعلیق که به عنوان کتیبه نگاری بناهای تاریخی به کار برده شده است در کتیبه کاشیکاری شده و لوزی شکل مقبره خیام است که هنرمند برجسته مرتضی عبدالرسولی زیر نظر مهندس سیحون در سال 1339 شمسی رباعیاتی را با خط تعلیق از حکیم عمر خیام بر روی این کتیبه نوشته است . که تقریبا 20 رباعی می باشد. عناصر سنتی و مدرن در ساختمان مقبره عمر خیام به خوبی با هم تلفیق و ترکیب شده اند و مواردی از این دست سبب شده که بنای مقبره خیام  جزو ساختمان های شاخص از نظر طراحی در دوران خود باشد. در عصری که خیام می زیسته است خط تعلیق بین کاتبان رواج بسیاری داشته و از نخستین خط های ایرانی به شمار می رود که امروزه متاسفانه این خط زیبا به دست فراموشی سپرده شده است.

صحبت های هوشنگ سیحون درباره آرامگاه عمر خیام

در زیر به صحبت های هوشنگ سیحون در مورد آرامگاه عمر خیام می پردازیم: خیام هم ریاضی دان بوده و هم منجم و هم شاعر بزرگ که ما توانسته ایم این سه شخصیت ارزشمند خیام را در بنای مقبره به خوبی نشان دهیم. خیام در چهار مقاله عروضی درمورد مزار خود آرزوهایی را عنوان کرده است که توانسته ایم آن آرزو ها را بر مزار ایشان تحقق بخشیم ایشان گفته اند که من آرزو دارم مزارم در مکانی باشد که برگ گل در بهاران بر روی مزارم بریزد. مهندس سیحون می فرماید برای این که این آرزوی خیام را برآورده سازیم ما برای آرامگاه عمر خیام مکانی را انتخاب کردیم که نسبت به درختان زرد آلوی باغ ارتفاعی تقریبا 3 متری داشت تا از این طریق شکوفه های  درختان زرد آلو در فصل بهار بر روی مزار خیام بریزد . از دیگر کارهایی که ما برای آرامگاه عمر خیام انجام دادیم این بود که طوری ساختمان مقبره را طراحی نماییم که با مزار امام زاده محروق میشابور که در آن باغ و در کنار مقبره خیام قرار داشت تداخل نداشته باشد برای این کار من آرامگاه خیام را در گوشه ی شمال شرقی باغ طراحی کردم و از امامزاده جدا نمودم و این کار را با طراحی کردن محوری عرضی برای باغ انجام دادم. از آنجایی که پدر خیام در گذشته خیمه دوزی می کرده است بنابراین نام خیام از این مناسبت انخاب گردیده بود و من برای این که از نام خیام در بنای آرامگاه خیام نیز استفاده کنم توانستم یک دایره نسبتا بزرگی در کنار چشمه سارها به اندازه برج دور تا دور برج ساختم که با اجزاء مثلثی شکا و سنگ گرانیت به خوبی تزئین شده و برون آمدگی ها و تورفتگی هایی که در آن ایجاد شده سبب شده است که تقریبا به شکل خیمه ای دربیاید. از آن جایی که عدد ده پایه و اساس اعداد می باشد و اولین عدد دورقمی می باشد بنابراین در طراحی بنای آرامگاه خیام بنده ده پایه را طراحی کردم و به صورت مورب دو تیغه از هر پایه به تیغه های دیگر متصل می شود. تیغه های مورب باعث قطع کردن یک دیگر در محور عموی وسط برج می شوند. در طراحی و ایجاد این سطح پیچیده که در واقع سمبل ریاضیات خیام می باشد از یک فرمول ریاضی استفاده شده است. همچنین  یک ستاره در سقف آرامگاه خیام از تقاطع تیغه ها به وجود آمده است که نشان دهنده ستاره شناسی خیام می باشد. شخصیت این شاعر بزرگ را می توان در تزئیناتی که با کاشی معرق ایجاد شده و با شعر و گلبرگ های پیچک تزئین شده به خوبی مشاهده نمود. همچنین درتزئینات بنای آرامگاه خیام برای اولین بار در تاریخ معماری با شکوه ایران از خط شکسته نستعلیق استفاده شده است. من تلاش نموده ام که آرامگاه حکیم عمر خیام را در یک حال و هوای خاص و شاعرانه  طوری که خود خیام آرزو داشته طراحی کنم و در فصل بهار آرامگاه خیام  شکوفه باران می شود و اطراف این بنا درختان تنومند قرار گرفته که محوطه ای زیبا را به وجود آورده است. همچنین با کاشی های فیروزه ای رنگ و زیبا حوض ها را در درست کرده ایم و به صورتی که مانند ستاره ای می باشد به تعداد هفت پر که نشان دهنده هفت آسمان و فلک و افلاک است طراحی نموده ایم که به دانش نجوم و اختر شناسی خیام مرتبط باشد. در موزه تخصصی خیام که در سال 1376 ساخته شد؛ بیشتر ابزار و ادواتی که به علم ستاره شناسی است نگهداری می شود این موزه در نیشابور می باشد و با آرامگاه خیام فاصله چندانی ندارد. تندیس حکیم عمر خیام به زیبایی هر چه تمام تر در این موزه نگهداری می شود. مالکیت این موزه دولتی می باشد و در 28 اردیبهشت ماه سال 1379 بازگشایی شد. موزه تخصصی خیام از چهار بخش تشکیل شده است که در  زیر به توضیح مختصر هر بخش می پردازیم. صور فلکی، ابزار آلات ستاره شناسی، اسطرلاب، انواع قطب نما و در کل آثار مربوط به نجوم را می توان در بخش اول مزوه مشاهده کرد. در بخش دوم موزه ظروف فلزی و مفرغی که متعلق به دوران خیام می باشد جمع آوری شده است. و بخش سوم آثاری از قرون سه تا هفت هجری و قمری که شامل ظروف سفالین لعابدار می باشد جمع آوری ونگهداری می شودو بخش چهارم تابلوهای مربوط به خیام، نسخ خطی که به علم ستاره شناسی و نجوم مربوط می شود در معرض دید علاقه مندان گذاشته شده است.