موقوفات خُرّمْ‏سلطان، همسر سلطان قانون، در مکه و مدینه

چکیده
خرّم‏سلطان، زنى با نفوذ در دربار عثمانى در دوره اقتدار حکومت عثمانى است. وى موقوفه‏هایى بر مکه و مدینه دارد که نسخه خطى وقف‏نامه‏اش در دار الکتب المصریه در قاهره نگهدارى مى‏شود.
او، تعدادى روستا و آبادى را در مصر و چند عمارت را در مکه و مدینه و دو کشتى را در دریاى سرخ، وقف زائران، متعلمان و صالحان در دو شهر مکه و مدینه نمود.
براى چگونگى استفاده و نیز متولیانِ امورِ وقف نیز شرایط متعدّدى قید کرد که خلاصه اینها در مقاله گزارش شده است.
کلید واژه ها:
وقف، زن، خرّم سلطان، حکومت عثمانى، حَرَمین.
سر آغاز
دولت عثمانى به عنوان بزرگ‏ترین و پهناورترین دولت اسلامى پس از فروپاشى خلافت عباسى شناخته مى‏شود که 625 سال (1299 م - 1924م / 699ق - 1336ق) حکومت کرد و چهل سلطان را به خود دید. دوران حکومت عثمانیان را به پنج دوره: شکل‏گیرى (1299 - 1453)، رشد (1453 - 1683)، رکود (1683 - 1827) افول (1828 - 1908) و انحلال (1908 - 1923) تقسیم مى‏کنند.
از پادشاهان دوران رشد و اقتدار عثمانى، سلطان سلیمان قانونى، معروف به «سلطان قانون» است که از 1520م / 927ق پس از درگذشت پدرش سلطان سلیم به حکومت رسید و بیش از پنجاه سال ـ یعنى تا سال 1568م / 976ق ـ حکمرانى کرد.
یکى از همسران سلطان قانون کنیزکى از اهالى اوکراین به نام «رکسلانه» بود که در سنین نوجوانى (میان 14 و 17 سالگى) به دربار شاه سلیمان راه یافت و سپس همسر سلطان قانون گردید. ترکان عثمانى او را «خُرّمْ‏سلطان» نامیدند. وى در سال 1558م / 965ق از دنیا رفت و در مسجد جامع سلیمانیه در استانبول به خاک سپرده شد.
در باره زندگى و تأثیر خرم‏سلطان بر دربار عثمانى سخن بسیار گفته شده که موضوع این نوشتار نیست(1). در این مقاله به اجمال، گوشه‏اى از فعالیت‏هاى او ـ یعنى وقف بر اماکن مذهبى مکه و مدینه ـ گزارش مى‏شود.
کتابى در سال 2006م / 1427ق در مصر منتشر شد با عنوان اوقاف نساء السلاطین العثمانیین: وقفیة زوجة السلطان سلیمان القانونى على الحرمین الشریفین. این کتاب را خانم دکتر ماجده مخلوف نوشت و در آن، متن وقف‏نامه خرم‏سلطان را بر مکه و مدینه منتشر کرد و مقدمه‏اى کوتاه نیز بر کتاب نوشت. کتاب، کم حجم و در 62 صفحه وزیرى منتشر شده است.
در سال 2007م همین متن با عنوان وقفیة خاصکى خرم‏سلطان على الحرمین الشریفین مکة المکرمة و المدینة المنورة در مصر منتشر شد که نام دو استاد تاریخ بر روى آن ثبت است: یکى دکتر محمّد سالم طراونه و دیگرى خانم دکتر ماجده مخلوف. نویسنده این سطور، کتاب دوم را ندیده است و گزارشى که در ذیل، از این موقوفه مى‏آید، بر پایه همان کتاب نخست است.
سند این وقف‏نامه مفصّل، در 21 صفحه خطّى در مرکز مخطوطات «دار الکتب المصریة»، با شماره «13864ح» نگهدارى مى‏شود.
این 21 صفحه، در نسخه چاپى به 42 صفحه رسیده که هشت صفحه آن به تسبیح خداوند و تجلیل از سلطان قانون و خدمات واقف اختصاص دارد. پس از آن، شرح اموال موقوفه در سیزده صفحه آمده است. شروط واقف براى مصرف و متولیان، بیست صفحه را در بر گرفته و در پایان نیز شاهدان وقف، در دو صفحه معرفى شده اند.
گزارشى اجمالى از محتواى وقف‏نامه، در دو بخش: اموال موقوفه و شرایط وقف:

یک. اموال موقوفه

اموال موقوفه خرّم‏سلطان بر مکه و مدینه، به سه بخش تقسیم مى‏شود:
الف. فهرست و مساحت آبادى‏ها و روستاهایى در مصر، که سلطان قانون به وى هدیه کرد و خرم‏سلطان، تمامى آنها را بر مکه و مدینه وقف نمود.

ب. خانه‏ها و مغازه‏ها
خرم‏سلطان، تعدادى خانه و مغازه در مکه و مدینه وقف کرد که عبارت اند از:

موقوفات مکه مکرمه

1. کاروانسرایى بزرگ به نام واقفه که در جنب مسجد رایة واقع است و آن را «مدعى» گویند. این عمارت داراى آشپزخانه، نانوایى، آسیاب، چاه آب و سه مخزن بزرگ و کوچک است.
این کاروانسرا از طرف شرق و شمال به سوق اللیل (بازار شب) منتهى مى‏شود و از طرف غرب به راه عمومى و از طرف جنوب به مسجد رایة.
2. رباط معروف به نام واقفه که داراى 48 حجره و کنار جوى آب است و بالاى آن مدرسه قرار دارد. این رباط از طرف جنوب به خانه‏اى منتهى مى‏شود که آن را وقف کرده است براى علماى عابد و صالحان زاهد و از طرف شمال به راه معروف به سوق القشاق منتهى مى‏شود و از طرف شرق به حجره‏هاى مولا یحیى الدین خطیب و از طرف غرب به مسعى مى‏رسد.
3. راهى منحصر به فرد و مرتفع در داخل حرم، مقابل درب کعبه، روبروى حجر الاسود.

موقوفات مدینه منوره

1. عمارتى آباد و بزرگ به نام واقفه در محلى به نام «بلقى» نزدیک مصلاى نماز عید.
2. رباطى بزرگ و آباد متصل به عمارت یاد شده، داراى 44 حجره فوقانى و تحتانى. داراى مسجد، وضوخانه، آبراه براى شرب، آشپزخانه و نانوایى، اتاقى براى نگهدارى آرد و جو، خانه‏اى براى آسیاب، و دو اتاق بزرگ بالاى آشپزخانه و دو اتاق متوسط و یک اتاق کوچک و یک اتاق براى نگهدارى حبوبات و آذوقه‏ها به نام «کیلار»، داراى اصطبل و دستشویى.
این رباط از طرف شرق و قبله به محل ورود حجاج و مصلاى عید منتهى مى‏شود و از طرف شمال به راه عمومى به سمت باب السویقه و از طرف غرب به محل معروف به قصب العین.
علاوه بر وقف این خانه‏ها و بناها، مقدارى دیگ بزرگ و کوچک و ظروف آشپزخانه نیز در وقف‏نامه آمده است.
ج. کشتى‏ها و وسائل حمل و نقل
خرم‏سلطان، علاوه بر موقوفات ذکر شده، دو کشتى با تمام وسائل در کانال سوئز وقف کرد تا محصول موقوفات مصر را به بندرهاى جدّه و یَنبُع، حمل کنند. همچنین از این کشتى‏ها براى حمل سایر نیازمندى‏هاى ساختمان‏هاى موقوفه در مکه و مدینه استفاده شود.

دو. شرایط وقف

بخش پایانى وقف‏نامه شرایطى است که براى نظارت، استفاده، کارگزاران وقف و... ذکر شده است که فهرستوار، آنها را مى‏آوریم:
1. متولیان وقف در اراضى مصر، نظارت کامل براى افزایش تولید و نیز رعایت حقوق رعیت داشته باشند.
2. متولیان موقوفات، افرادى شایسته و آشنا به حساب و کتاب انتخاب شوند.
3. کاتبان موقوفات، توانایى کامل براى ثبت و ضبط داشته باشند.
4. صراف‏ها نیز از افراد صالح و دور از خیانت انتخاب شوند.
5. کشتى‏ها پس از حمل غلات از مصر، اجاره داده شوند و اجاره بهاى عادلانه اخذ و ضمیمه موقوفات گردد.
6. به همراه کشتى‏هاى غلات، سایر نیازمندى‏ها از روغن و حبوبات نیز ارسال گردد.
7. براى گردآورى محصولات در مصر، سه نفر معیّن گردند.
8. براى عمارت‏هاى مکه و مدینه، متولّى صالح و دیندار از حنفى‏ها انتخاب گردد و متولّى، روزانه از آشپزخانه بازدید کند.
9. دو کاتب براى ثبت مصارف و مخارج انتخاب گردد.
10. معلم مکتب خانه‏ها، مردى دیندار، صالح و متقى باشد که با فنون قرائت، فقه و ادبیات عرب آشناست.
11. شاگردان مکتب‏خانه چهل نفر از کودکان فُقراء انتخاب شوند و هر روز بعد از نماز عصر براى دوام دولت و نیز واقفه دعا کنند.
12. ساکنان رباط‏ها 48 نفر از صالحان ورع‏پیشه و فقراى متشرع از اهل سنّت باشند. رافضى‏ها و بدعت‏گذاران را در رباط‏ها سکنا ندهند و اگر متقاضى حجره از دیار عجم و مجهول الحال بود، احوال او را بررسى کرده، علاقه‏مندى‏اش را به صحابه احراز کنند.
]روشن است که چنین شرطی با بسیاری از آموزههای دینی مبتنی بر وحدت و اخوت اسلامی سازگار نیست و آتش عداوت و کینه را بر میافروزد. گرچه ممکن است منظور از واقف برخی از افراد تندرو باشد که اصحاب رسول خدا را سب می نمودند [
13. سقّاها و دربان‏ها از مردان با تقوا و اهل صلاح انتخاب شوند.
14. آشپز، مردى صالح و دیندار و ماهر در امر آشپزى باشد و چهار شاگرد، او را در آشپزى و شستن ظرف‏ها یارى دهند.
15. آسیابان و نانوا و انباردار نیز مردانى صالح و متدین باشند.
16. نظافتچى‏ها و متولیان امور روشنایى نیز، افراد صالح و مورد اعتماد باشند.
17. پیشنماز مسجد رباط، فردى اهل احتیاط و صالح و حنفى مذهب باشد.
18. مؤذن، اهل عبادت و مشهور به صلاح باشد.
در ضمن شروط، مقرّرى براى برخى شغل‏ها و منصب‏ها ذکر و نیز براى آشپزخانه برخى از غذاها به صورت خاص قید شده است.
تاریخ کتابت وقف‏نامه اوایل ربیع الاول سال 960 قمرى است.
شاهدان وقف‏نامه که آن را امضا کرده‏اند، عبارت اند از:
ـ صدر اعظم، رستم پاشا بن عبد الرحمن
ـ وزیر ثانى، احمد پاشا بن عبد الاحد
ـ وزیر مکرم، حیدر پاشا بن عبد العلمى
ـ امیر الامراء، سنان پاشا
ـ مصطفى حلبى افندى
ـ ابو الفضل حلبى افندى
ـ محمّد حلبى.
این وقف‏نامه حاوى نکات متعدّدى جهت تحلیل و بررسى است. یکى از این نکات، آن است که براى متعلمان، معلمان، صالحان و زاهدان و فقراى مجاور یا زائر در مکه و مدینه، زندگى‏اى کامل در این موقوفه پیش‏بینى شده است نیز حجره‏هایى براى اسکان، آسیاب، آشپزخانه، آبادى‏هایى براى تأمین گندم و حبوبات و کشتى‏هایى براى حمل و نقل و انتقال آنها به محل مصرف.
نکته دیگری که در این وقف‏نامه بسیار چشمگیر است، توجه به صلاح و دیندارى متولیان است، از دربان و آشپز گرفته تا مؤذن، امام جماعت و معلم.

پی نوشت ها :
 

1- جهت آگاهى از شرح احوال خرم‏سلطان رجوع شود به:
نقش سیاسى خرم‏سلطان سوگلى سلیمان قانونى در دربار عثمانى، دکتر محمّد تقى امامى خویى، فصلنامه مسکویه، سال سوم، ش 9، تابستان و پاییز 1387.
2- هر فدّان برابر است با 4200 متر مربّع.
 

منبع : فصلنامه وقف میراث جاویدان ش73
/ع