«36» إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِیَصُدُّواْ عَن سَبِیلِ اللَّهِ فَسَیُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُونَ وَالَّذِینَ کَفَرُواْ إِلَى جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ
همانا آنان که کافر شدند، اموال خود را صرف مى‌کنند تا از (رفتن مردم به) راه خدا جلوگیرى کنند. در آینده نیز این گونه خرجها را خواهند داشت، سپس (اموال هزینه شده) مایه‌ى حسرت آنان مى‌گردد و آنگاه شکست مى‌خورند. و آنان که کافر شدند، به سوى دوزخ محشور خواهند شد.
نکته‌ها:
بعضى نزول این آیه را درباره‌ى بودجه‌ى سنگینى که کفّار مکّه براى جنگ بدر خرج کردند، مى‌دانند، ولى عمومیّت آیه، شامل همه‌ى بودجه‌هایى مى‌شود که صرف مبارزه و مقابله با اسلام مى‌شود.
تکرار جمله‌ى «الّذین کفروا» شاید براى آن باشد که برخى از کفار سرمایه گذار، بعداً مسلمان شدند و حسرت پول‌هاى خرج شده را مى‌خوردند، برخى هم که بر کفر باقى ماندند و اهل دوزخ شدند. آرى، جهنّم براى کفّارى است که بر کفر خود باقى مى‌مانند، امّا مؤمنان اگر به نتیجه هم نرسند حسرت نمى‌خورند. چون خدا اجر آنها را مى‌دهد.
پیام‌ها:
1- کفّار همواره براى جلوگیرى از گسترش اسلام، اموال خود را خرج مى‌کنند، ولى در نهایت نتیجه‌اى جز حسرت و شکست قطعى ندارد. (تمام آیه)
2- پیامبرصلى الله علیه وآله، خبر غیبى مى‌دهد که در آینده نیز بر ضد اسلام سرمایه‌گذارى خواهند کرد، ولى پیروزى با اسلام است. «فسینفقونها... ثمّ تغلبون»
3- تلاش کافران تنها شکست دنیوى ندارد، بلکه عذاب اخروى نیز دارد. «یغلبون... الى جهنّم یُحشَرون»
4- بى ایمانى وکفر، سبب سقوط انسان و ورود به دوزخ است. «والّذین کفروا الى جهنّم یُحشرون»
«37» لَِیمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَیَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلَى بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِى جَهَنَّمَ أُوْلَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ
(این حسرت، شکست و عذاب،) براى آن است که خداوند، ناپاک را از پاک (در این جهان و آن جهان) جدا کند و پلیدى‌ها را برهم نهد و همه را متراکم سازد و در دوزخ قرار دهد، آنان همان زیانکارانند.
نکته‌ها:
«یَرکُمَه»، به معناى متراکم ساختن و روى هم انباشتن است.
گرچه جهنّم بسیار بزرگ است و پیوسته مى‌گوید: «هل من مزید»(127) و بیشتر مى‌خواهد، ولى هر یک از دوزخیان در تنگنا به سر مى‌برند. همانند دیوار بزرگى که جاى میخ‌هاى بسیار دارد، ولى هر میخى در فشار است.
پیام‌ها:
1- از نتایج جنگ حقّ و باطل، روشن شدن روحیّات، انگیزه‌ها، عملکردها، تعهّدات و توطئه‌هاست تا جوهره‌ى انسان‌ها کشف شود. «لیمیز اللّه»
2- جداسازى طرفداران حقّ از باطل، از سنّت‌هاى الهى است. «لیمیز اللّه» چنانکه در روز قیامت نیز خطاب مى‌شود: «وامتازوا الیوم ایّها المجرمون»(128)
3- تراکم، فشار و ضیق مکان، از ویژگى‌هاى دوزخ و دوزخیان است. «فیرکمه جمیعاً فیجعله فى جهنّم»
4- خسارت واقعى انسان، دوزخى شدن اوست. «فى جهنّم اولئک هم الخاسرون»
«38» قُل لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ إِن یَنتَهُواْ یُغْفَرْ لَهُم مَّا قَدْ سَلَفَ وَإِن یَعُودُواْ فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ
(اى پیامبر!) به کافران بگو: اگر (از انحراف و عملکردهاى ناپسند) دست بردارند، گذشته‌ى آنان بخشوده مى‌شود و اگر (به روش سابق خود) برگردند، به تحقیق سنّت الهى در برخورد با گذشتگان، (درباره‌ى آنان نیز) جارى است.
نکته‌ها:
«اِنتهاء»، به معناى پذیرش نهى و دست برداشتن و انجام‌ندادن کارى به خاطر نهى از آن کار است.
پیام‌ها:
1- پیامبر مأمور است سنّت خداوند، (مغفرت در صورت توبه کردن و سرکوبى و نابودى در صورت لجاجت کافران) را به مردم ابلاغ کند. «قل للّذین کفروا ان ینتهوا یغفر لهم... وان یعدوا...»
2- توبه‌ى کافر و بى‌دین هم پذیرفته مى‌شود. «قل للّذین کفروا ان ینتهوا یغفر لهم» (توبه آنان ایمان آوردن است)
3- در اسلام، همواره راه توبه و اصلاح به روى افراد باز است و بن‌بست وجود ندارد. «ان ینتهوا یغفر لهم»
4- در قضاوت، میزان حال فعلى اشخاص است، نه گذشته‌ى آنان. «قل للذین کفروا ان ینتهوا...»
5 - اسلام، جنگ‌طلب نیست، بلکه در پى اصلاح است. «ان ینتهوا یغفر لهم»
6- مسلمان شدن، گناهان و خلاف‌هاى قبلى را محو مى‌کند. «ان ینتهوا یغفر لهم ما قد سلف» چنانکه در حدیث مى‌خوانیم: «الاسلام یَجُبّ ما قبله».(129)
7- براى هدایت و تربیت، تشویق و تنبیه هر دو لازم است. «ان ینتهوا... ان یعودوا» (تشویق در کنار تهدید قرار دارد)
8 - باز گذاشتن روزنه‌ى امید، نباید چنان باشد که احساس شود از روى ضعف، سراغ مجرمان رفته‌ایم. «ان ینتهوا، ان یعودوا»
9- اوّل تشویق و اتمام حجّت، سپس تهدید و خشونت. «ان ینتهوا، ان یعودوا»
10- قانون عادلانه و حکیمانه‌ى الهى در طول تاریخ، نسبت به همه یکسان و تغییرناپذیر بوده است. «فقد مضت سنّت الاوّلین»
11- سنّت الهى، نجات و پیروزى انبیا و به کیفر رساندن کفرپیشگان است. «فقد مضت سنّت الاوّلین» چنانکه آیه دیگر مى‌فرماید: «کتب اللّه لاغلبنّ اَنا ورسلى»(130)
12- از تاریخ و سرنوشت دیگران عبرت بگیریم. «فقد مضت سنّت الاوّلین»
«39» وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْاْ فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ
و با آنان (دشمنان) بجنگید تا فتنه‌اى (از کفر و شرک) بر جاى نماند و دین، یکسره براى خدا باشد، پس اگر (از کفر خود) دست کشیدند، همانا خداوندبه آنچه انجام مى‌دهند بیناست.
نکته‌ها:
جنگ و جهاد در اسلام، براى کشور گشایى نیست، بلکه براى گسترش مکتب اسلام و مقابله با فتنه است. در قرآن، فتنه بالاتر از قتل، «الفتنة اکبر من القتل»(131) بلکه شدیدتر از آن شمرده شده است. «الفتنة اشدّ من القتل»(132)
«فتنه»، معناى وسیعى دارد و شامل هر گونه اِعمال فشار مى‌شود. در قرآن، فتنه به معناى شرک نیز آمده است، شاید به این لحاظ که از سوى مشرکان انواع محدودیّت‌ها و اِعمال فشارها بر فکر و روح حقّ‌طلبان و جامعه‌ى آنان انجام مى‌گیرد، یا از آن جهت که شرک، موجب عذاب ابدى مى‌شود. همچنین تحمیل کفر بر مؤمنان و انسان‌هاى پاک‌فطرت نیز فتنه است.(133)
به فرموده‌ى امام صادق‌علیه السلام تحقّق قطعى و نهایى این آیه، در زمان حضرت مهدى‌علیه السلام است.(134)
امام باقرعلیه السلام فرمود: «تأویل این آیه هنوز نیامده است، آنگاه که زمان تأویل آیه برسد، فتنه‌گران کشته و شرکى نخواهد بود».(135)
پیام‌ها:
1- هدف از جهاد در اسلام، رفع فتنه و سلطه‌ى کفّار و ایجاد فضاى سالم براى دعوت به حقّ است. «قاتلوهم حتّى لاتکون فتنة و...»
2- تا زمانى که کفّار مشغول فتنه‌گرى‌اند، فرمان مبارزه وجود دارد. «قاتلوهم حتّى لاتکون فتنة»
3- دشمنان، در هر مقطع که دست از جنگ بکشند، با آنان، برخوردى مناسب در همان مقطع مى‌شود. «فان انتهوا...»
«40» وَ إِنْ تَوَلَّوْاْ فَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ مَوْلاکُمْ نِعْمَ الْمَوْلَى وَ نِعْمَ النَّصِیرُ
و اگر (باز هم) سرپیچى کرده و روى بگردانند، بدانید که خداوند، مولى و سرپرست شماست، چه خوش مولایى و چه نیکو یاورى است.
پیام‌ها:
1- در مدیریّت مسائل نظامى و برنامه‌ریزى‌هاى سیاسى، باید همه‌ى جوانب و شرایط را پیش‌بینى کرد. «فان انتهوا - وان تولّوا»
2- شما به وظیفه عمل کنید، اگر دیگران عمل نکردند یا اعراض کردند، خداوند یاور شماست. «وان تولّوا فاعلموا انّ اللّه مولاکم»
3- از ولایت و نصرت الهى غافل نشوید. «فاعلموا» (ایمان به ولایت و نصرت الهى، موجب رشد و تقویت انگیزه‌ى مبارزه با فتنه‌گران است و یاد الطاف او، به دل‌هاى مؤمنان در مقابل توطئه‌ها و لجاجت‌ها آرامش مى‌بخشد.)
4- خداوند، بهترین مولاست، چون نه ما را به دیگرى مى‌سپارد، نه ما را فراموش مى‌کند، نه ما را براى نیاز خودش مى‌خواهد و نه حقّ و اجر کسى را ضایع مى‌سازد. «نعم المولى»
5 - یارى خداوند، برتر از هر یاورى است. «نعم النصیر»
پی نوشت ها :
127) ق، 30.
128) یس، 59.
129) مستدرک، ج7، ص448.
130) مجادله، 21.
131) بقره، 217.
132) بقره، 191.
133) تفسیر نمونه.
134) تفسیر نورالثقلین.
135) کافى، ج 8، ص201.
منبع:مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن
/ع
