شاخص های دینداری در روایات (۳)

تحلیل و استنتاج
 

اکنون در صدد تحلیل و استنتاج مفاهیم به دست آمده از مباحث قبل هستیم که بر اساس روایات استخراج شده از کتب شیعه و اهل سنت صورت می گیرد. لذا ممکن است موارد دیگری نیز یافت شود. بنا بر این، ابتدا جدول‌ هایی را ـ که ما حصل روایات چهار واژه (اسلام، ایمان، دین، شیعه) است ـ می آوریم و تحلیلی از داده ها بر پایه و تکرار مؤلفه ها به دست می دهیم؛ با توجه به این نکته که بعضی از امور به مذهب اختصاص دارد و ضرورت دین نیست.

برای پی بردن به مهم‌ترین شاخصه های دینداری، بر اساس جدول‌ های مذکور ـ که ما حصل روایات استخراج شده است ـ آنها را بر اساس تکرار در سلب و ایجاب رده بندی کردیم، بدین گونه که مؤلفه ای که در روایات، چهار واژه اصل دینداری (اسلام، ایمان، دین، شیعه) تکرار شده باشد، نسبت به بقیه عناوینی که در سه یا دو یا یک مورد تکرار شده اند، رتبه اول، و مؤلفه ای که در سه مورد تکرار شده باشد، رتبه دوم و مفاهیمی که در دو مورد تکرار شده است، رتبه سوم و در نهایت، مؤلفه ای که در یک مورد تکرار شده است، رتبه چهارم را به خود اختصاص داده است.
گفتنی است این رتبه بندی، چنان که در مورد مؤلفه های اثباتی صدق می کند، در مورد مؤلفه های سلبی نیز صادق است؛ یعنی مؤلفه ای که هم در سلب و نیز در ایجاب رتبه اول را دارا باشد، از اهمیت مضاعفی برخوردار می گردند؛ از جمله صدق و راستگویی ـ که نقطه مقابل آن دروغگویی است ـ و یا امانتداری ـ که نقطه مقابل آن، خیانت در امانت است ـ .
شایان ذکر است که از میان 63 شاخصه 37 مورد مربوط به حوزه زندگی فردی و 26 شاخصه مربوط به زندگی اجتماعی است ولی نکته قابل توجه این است که مهم‌ترین یافته ها بر اساس تکرار در سلب و ایجاب به شاخصه های حوزه زندگی اجتماعی اختصاص دارد؛ به طوری که از بین شانزده مورد که رتبه اول داراست، نه مورد آن مربوط به مفاهیم اجتماعی است که جدول ذیل گویایی آن است:
مهم ترین یافته ها براساس تکرار در سلب و ایجاب به شاخصه های حوزه زندگی اجتماعی اختصاص دارد؛ به طوری که از بین شانزده مورد که رتبه اول داراست، نه مورد آن مربوط به مفاهیم اجتماعی است که جدول ذیل گویای آن است:

نتیجه
 

در نگاه عامیانه معمولاً دین داری را در ظاهر افراد و انجام دادن کار هایی فقط عبادی از قبیل نماز خواندن و روزه گرفتن و ذکر و تسبیح گفتن و سفر های زیارتی رفتن... می دانند و اگر کسی به این امور پایبند بود و یا در عزاداری اهل بیت: (علیهم السلام) شرکت کرد، او را دیندار می نامند و به تبع آن، جامعه ای را در آن مجالس برگزاری دعا و شعائر و جشن ها و اعیاد دینی و عزاداری رونق داشته باشد و یا ظواهر دینی به خوبی رعایت شود، آنها را دلیل بر دینداری جامعه می دانند. در مقابل، گروه دیگر، فقط انجام کار های فوق را علامت دینداری نمی دانند و معتقدند که در کنار آنها حتی مهم‌تر از آن علامت‌ های دینداری، شاخص های چون، صدق و راستگویی و امانتداری، حسن همجواری، عدالت و احترام به حقوق دیگران، و عدم تجسس و دخالت در زندگی دیگران... به دور از ریا و تظاهر است.
با توجه به این دو دیدگاه رساله حاضر در تاثیر دیدگاه دوم شواهدی بیان می دارد.
1. با توجه به جدول رتبه بندی بر اساس تکرار در سلب و ایجاب شاخصه های حوزه زندگی اجتماعی از جمله صدق و راستگویی، عدالت، امانتداری و غیره بالاترین رتبه را نسبت به شاخصه های حوزه زندگی فردی به خود اختصاص داده اند.
2. تمام علائمی را که گروه اول با تکیه بر ظاهر افراد برای فرد دیندار بیان می کنند، بر خلاف معیار های گروه دوم، می تواند بر دلایل مختلفی از جمله ریا و شهرت طلبی و یا از روی عادت صورت بگیرد؛ همچنان که از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است:
لا تغتروا بکثره ی صلاتهم و لا بصیامهم، فأن الرجل ربما لهج بالصلاه ی و الصوم حتی لو ترکه استوحش، و لکن اختبروا عنده صدق الحدیث و أداء الأمانه ی؛ (1)
به نماز خواندن و روزه گرفتن آنها فریب نخورید، زیرا بسا که مرد اُنس گیرد به نماز و روزه تا آنجا که اثر آن را وانهد به هراس افتد، ولی آنها را بیازمایید به راستگویی و امانت داری.
و در جای دیگر می فرماید:
لا تنظروا الی طول رکوع الرجل و سجوده فأنه شیء اعتاده، فلو ترکه استوحش و لکن انظروا إلی صدق الحدیث و أداء الأمانه؛ (2)
به طول رکوع و سجود مرد، نگاه نکنید، زیرا بدان عادت کرده و اگر آن را وانهد، بهراسد؛ ولی نگاه کنید به راستگویی و امانت داری او.
بنابراین، شاخص دینداری و متدین بودن به صدق حدیث و راستگویی و شاخصه هایی از این گونه است. لذا اگر فردی آش نذری بدهد یا برای اهل بیت (علیهم السلام) عزاداری و گریه کند و یا مردم اطعام دهد و از طرف دیگر دروغ بگوید و یا دزدی بکند یا حیله و نیرنگ به کار ببرد و حقوق دیگران را رعایت نکند، اینها علامت دینداری فرد و به تبع آن دینداری جامعه نیست و اگر فردی نماز بخواند و از سوی دیگر، فحشا و منکرات را مرتکب شود آن فرد دیندار نیست؛ چرا که خداوند متعال و قرآن کریم می فرماید: إِنَ الصَلَوه یَ تَنهَى عَنِ الفَحشَاءِ وَالمُنکَرِ. بنابراین، بازدارندگی از فحشا و منکرات شاخص دینداری است.
پس دینداری و دین دار شدن، دارای علایم و نشانه هایی دیگری نیز هست. بنابراین، اگر ما کاری بکنیم که آن حالت ظاهری انجام شود، ولی آن علامت اصل پدید نیاید در امر تحقق دینداری موفق نبوده اید.
از همین روی، امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند:
إن الله عز وجل لم یبعث نبیاً إلا بصدق الحدیث و أداء الأمانه ی إلی البرِ والفاجرِ؛
خداوند پیامبر را مبعوث نکرد. مگر این که دعوت به راستگویی و ادای امانت به افراد خوب و بد کرده است.
در جای دیگر از جمله علت‌ها مقام و منزلت والای علی (علیه السلام) نزد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) را امانتدار و راستگویی آن امام همام بیان نموده اند:
انظر ما بلغ به علی (علیه السلام) عند رسول الله صلی الله علیه و آله فألزمه، فاًن علیاً اًنما بلغ به عند رسول الله بصدق الحدیث و أداء الأمانه ی؛ (3)
بنگرید بر آنچه به واسطه آن، علی (علیه السلام) نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) تقرب یافت و بدان بچسب؛ زیرا علی (علیه السلام) همانا به مقامی که نزد رسول خدا رسیده است؛ به واسطه راستگویی و امانت‌داری است.
کتابنامه :
- الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین عبدالرحمان سیوطی، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر، 1376.
- الاحتجاج، ابو منصور احمد بن علی طبری، مشهد مقدس: نشر مرتضی، 1403 ق.
- ارشاد القلوب، حسن بن أبی الحسن دیلمی، انتشارات شریف رضی، 1412 ق.
- اصول الفقه، محمد رضا مظفر، تحقیق: رحمه الله رحمتی اراکی، چاپ دوم، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1423 ق.
- الامالی، شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، انتشارات کتابخانه اسلامیهف بی جا، 1362 ش.
- امالیف محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: چاپخانه خیام، 1413.
- بحار الأنوار، محمد باقر مجلسی، بیروت: مؤسسه الوفا، 1404 ق.
- بشاره المصطفی، عمادالدین طبرسی، کتابخانه حیدری، نجف: 1383 ق.
- بصائر الدرجات، محمد بن حسن، فروخ صفار، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی، 1404 ق.
- تحف العقول، حسن بن شعبه حرانی، قم: انتشارات جامعه المدرسین، 1404 ق.
- تفسیر نور الثقلین، عبد بن علی بن جمعه حویزی، چاپ دومف قم: مطبعه العلمی، بی تا.
- تهذیب الاحکام، ابو جعفر محمد بن حسن طوسی، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1365 ش.
- جامع الأخبار، تاج الدین شعیری: قم، انتشارات رضی، 1363 ش.
- الخصال، شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، قم: انتشارات جامعه المدرسین، 1403 ق.
- روضه الواعظین، فتال نیشابوری، قم: انتشارات رضی، بی تا.
- ره توشه، پندهای پیامبراکرم(ص) به ابوذر، محمد تقی مصباح یزدی، تحقیق و نگارش: کریم سبحانیف چاپ چهارم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
- شرح نهج البلاغه، عبدالحمید ابن ابی الحدید معتزلی، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی، 1404 ق.
- صفات الشیعه، صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، تهران: انتشارات اعلمی، بی تا.
- الطرائف، ابن طاووس، حسینی حلی، قم: چاپخانه خیام، 1400 ق.
- عدّه الداعی، ابن فهد حلی، دار الکتاب الإسلامی، بی جا، بی تا.
- غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد تمیمی آمدی، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1366 ش.
- غیبه النعمانیف محمد بن ابراهیم نعمانیف تهران: مکتبه الصدوق، 1397 ق.
- قاموس قرآنی، علی اکبر قرشی، چاپ دهم، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1384 ش.
- قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حمیری قمی، تهران: انتشارات کتابخانه نینوی، بی ت.
- الکافی‌، محمد بن یعقوب کلینی، تهران: دارالکتب الإسلامی، 1365 ش.
- کفایه الأصول، آخوند محمد کاظم خراسانیف تحقیق: شیخ سامی الخفاجی، چاپ اول، قم: دار الحکمه، 1413 ق.
- کنتز العمّال فی سنن الأقوال و الأفعال، متقی هندیف بی چاپ، بیروت: مؤسسه الرساله، 1409 ق/ 1989 م.
- مبانی نظری مقیاس های دینیف مسعود آذربایجانی و همکاران، چاپ اول، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1384 ش.
- مجموعه ورّام، ورام ابن فراس، قم: انتشارات مکتبه الفقیه، بی تا.
- المحکم الأعظم فی اللغه، علی بن اسماعیل بن سیده، بی جا، 1380 ش.
- مستدرک الوسائل، محدّث نوری، قم: مؤسسه آل البیت، 1408 ق.
- مشکاه الأنوار، ابوالفضل طبرسی، نجف: کتابخانه حیدری، 1385 ق.
- معجم الوسیط، ابراهیم مصطفی و دیگران، بی چا، استانبول: المکتبه الإسلامی، بی تا.
- مفردات الفاظ القرآن الکریم، ابوالقاسم حسن بن محمد راغب اصفهانی، چاپ سوم،قم: انتشارت ذوقی القربی، 1424 ق.
- المقنعه، محمد بن محمد بن نعمان، مفید، چاپ اول، قم: کنگره شیخ مفید، 1413 ق.
- وسائل الشیعه، حر عاملی، قم: مؤسسه آل البیت، 1409 ق.

پی نوشت ها :
 

*عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد سلماس
**استادیار دانشگاه آزاد اسلامی- واحد علوم و تحقیقات
1) وسائل الشیعه، ج19، ص67، ح24167 .
2) الکافی، ج2، ص105، ح12؛ وسائل الشیعه، ج19، ص68، ح24168 .
3) الکافی، ج2، ص104، ح5 .
 

منبع: نشریه علوم حدیث شماره 57