قاری نخستین

نگاهی به زندگی و سبک تلاوت استاد محمد رفعت
 

آیا تاکنون به این فکر کرده اید که اولین قاری قرآن کریم پس از پیدایش میکروفن و وسایل ضبط صدا، چه کسی بوده است؟ این مسأله جالبی است که به دنبال آن سوالات دیگری هم مطرح می شود. آیا تلاوت قرآن با پیدایش میکروفن تفاوتی کرده است؟ خصوصیات قاریان و تلاوت هایشان در زمانی که وسایل تقویت کننده صدا نبوده، چگونه بوده است؟ اما برای پاسخ به این سوالات باید قاری آن دوران را شناخت که بلاشک مهم ترین قاری آن زمان کسی نبود جز استاد محمد رفعت. کسی که بدون وسایل صوتی تلاوت کردن را آموخت و پس از پیدایش تکنولوژی ذخیره صدا، تلاوت های خود را جاودانه کرد.
اینجا قاره آفریقا، کشور مصر و شهر قاهره است. اکنون 1300 سال پس از هجرت رسول اکرم(ص) می گذرد. هنوز تکنولوژی آن قدر پیشرفت نکرده است که بتوان صدا یا تصویر کسی را ذخیره کرد یا وسیله ای نیامده تا صدای افراد را تقویت کند. هنوز نه خبری از دستگاه ضبط صوت است و نه خبر از میکروفون و بلندگو. اما اینجا یک چیزی هست که در هیچ کجای جهان یافت نمی شود. اینجا مردمانی دارد که به قدری از نعمت صدا برخوردارند که بدون استفاده از هیچ دستگاهی، هزاران نفر می توانند صدایشان را بشنوند و در راستای همین نعمت خدادادی، چنان در علم و هنر موسیقایی متبحر شده اند که چندین سال باید بگذرد تا کسی بتواند از دیار دیگری از آنها پیشی بگیرد.
اما جدای اینها، مردمان این سرزمین مسلمان اند. مصریان به پروردگار یگانه و رسولش ایمان دارند و کلام خداوند را با جان و دل خریدار. پس بهترین کاری که از دستشان برمی آید این است که نعمت صدا را در جهت نشر قرآن به کار ببندند.
احتمالاً تلاوت قرآن کریم بیش از هزار سال در مصر قدمت دارد. اما آنچه می دانیم این است که پس از ورود میکروفون در کشور مصر، جوانی به نام محمد، از خانواده رفعت ها به مانند ستاره ای در آسمان تلاوت مصر می درخشید و چه خوش موقعی بود که صدای آسمانی محمد رفعت، برای همیشه ماندگار شود تا میلیاردها مسلمان و غیرمسلمان در طول نسل های مختلف از صدایش، بهره مند شوند.
درست است که رفعت نابینا بود اما چشم بصیرتی که خداوند به او عطا کرده بود، باعث شده بود تا با توجه به معانی، قرآن را از دل بخواند و به دل دیگران بنشاند. او دو سال بیشتر نداشت که به واسطه بیماری شدیدی نابینا شد. تمسک به قرآن اما نه نیازی به دیدن، بلکه نیاز به ندیدن دارد! ندیدن خود و هرچه وابسته به خود است! همین شد که او در سن نه سالگی قرآن را حفظ کرد و در 30 سالگی به اوج شهرت رسید.
به حق، اهالی مصر و جامعه قرآنی آن زمان استاد محمد رفعت را امیرالقراء خطاب کردند تا نشان دهند بالاتر از او در تلاوت قرآن زاییده نشده است. البته استاد رفعت به غیر از امیرالقراء القاب دیگری هم داشت. لقب هایی چون المعجزه، قیثاره السماء، الروحانی، الربانی، القرآنی، کروان الإذاعه، الصوت الذهبی، الصوت الملائکی، صوت عابد، صوط عذاب و صوت رحمه همگی از القاب استاد محمد رفعت هستند.
خبرنگاری مصری به نام ابوبثینه که توفیق همنشینی با محمد رفعت را پیدا کرده بود در خاطرات خود چنین می گوید: « محمد رفعت سبکی منحصر به فرد را در تلاوت قرآن برای خود برگزید که البته کمتر کسی می تواند از این سبک تقلید کند. وی تلاوت های نابی را از خود برای جهان اسلام به یادگار گذاشت و در آن زمان به وجود نبود میکروفن، صدای استاد رفعت چنان فضای سنگینی را بر مسجد حکمفرما می کرد که حاضران نفس های خود را در سینه حبس می کردند تا مبادا حتی لحظه ای از ضرباهنگ صدای زیبا و با صلابت این استاد را از دست بدهند. صدایی که تا عمق دل و جان مستمعان نفوذ می کرد و فضایی از خشوع و معنویت را در دل هایشان متبلور می کرد.»
نشریات مکتوب بسیاری نیز از محمد رفعت نوشته اند. به گفته مجله کل شی استاد محمد رفعت قرآن را آنچنان تلاوت می کرد که معانی قرآن بر دل مستمعین می نشست. به نحوی که هنکام تلاوت، مسجد جای سوزن انداختن نبود و حتی خیابان ها و محلات شهری خالی از سکنه می شد تا مردم صدای این قاری بزرگ را از طریق پخش زنده رادیو استماع کنند. چرا که به نظر آنها این قاری قرآن با صوت زیبایش توانسته بود مردم را به سوی قرآن جذب کرده و به آنان حیاتی دوباره ببخشد.
رادیوی انگلیس هم تلاوت سوره هود استاد رفعت را مدت سه روز ضبط کرد تا افتخاری برای موزه بزرگ انگلیس باشد. نقل است که پس از ضبط این تلاوت، افسری کانادایی از مدیر رادیو انگلیس درخواست می کند تا زمینه ملاقات او با شیخ محمد رفعت را فراهم آورد. او با شنیدن تلاوت استاد، مجذوب دین اسلام شده بود تا جایی که مدتی را کنار استاد زندگی کرد و پس از آن در خاطرات خود نوشت که رفعت، اولین و تنها قاری قرآنی است که تعداد بیشماری از غیرمسلمانان شیفته قرائت های زیبای او شدند.
نکته جالبی که درباره ضبط تلاوت های وی وجود دارد این است که با توجه به دو دقیقه و 45 ثانیه بودن مدت زمان گنجایش صفحات گرامافون، وی به نحوی تلاوت می کرد که به هنگام تعویض این صفحات هیچ فرازی از استاد از دست نرود.
استاد رفعت، این ستاره درخشان آسمان تلاوت، پس از 69 سال زندگی دنیوی، به دیدار معبود شتافت. مورخان بزرگی چون خیرالدین زرگلی، نام او را در تاریخ ثبت کردند. زرگلی در کتاب الاعلام خود چنین نوشته است: « محمد بن رفعت از مشهورترین قاریان عصر حاضر و آگاه ترین آنان به مواقع وقف و ابتداء در آیات قرآن کریم است. او در قاهره ولادت یافت و در همان جا به رحمت خداوند پیوست.» مفتی سوریه نیز پس از وفات وی در وصفش گفت: « اسلام با وجود او جوانی و نشاط را از سر گرفت.»
نقل است که محمد عبدالوهاب، یکی از مشهورترین موسیقی دانان جهان عرب در قرن بیستم، سبک موسیقی خود را از سبک تلاوت مرحوم رفعت تقلید کرده است. این بهره مندی شامل طریقه اختلاس نفس، تجزیه انواع و اشکال مختلف ادایی، سبک خاص او در قفله ها، امتداد صوتی و شیوه حرکت به سمت جواب ها و سپس نزول به قرارها و سرانجام شناخت چگونگی مکث ها و حرکت ها در مواضع مناسب می شود.

ابعاد فنی و هنری تلاوت ها
 

در مورد بررسی تخصصی ابعاد فنی و هنری تلاوت های شیخ محمد رفعت همین بس که صاحب نظران این حوزه اذعان دارند که استاد چنان قرآن را تلاوت می کرد که دستگاه ها و مقامات موسیقیایی کاملاً بر معانی قرآن منطبق بوده و همان گونه که ائمه معصومین سفارش کردند، وی قرآن را خاشع تلاوت می کرد.
شروع تلاوت های رفعت معمولاً با مقام بیات همراه با چاشنی صبا و حجاز است. وی از روش صعود درجه به درجه صوت استفاده می کند. در حالتی که پس از هربار صعود به درجه بالاتر، تمایل بازگشت به سمت قرار در تلاوت او به چشم می خورد.
انتقال مکرر از مقام بیات به مقامات هم درجه ای چون صبا و حجاز، همچنین شاخه های فرعی بیات و سپس بازگشت به مقام بیات و استفاده نادر از جوابات (یا همان جواب جواب) با شیوه ای منحصر به فرد و انجام صعودها و نزول هایی که غالباً در یک ردیف یا نغمه است از دیگر خصوصیات فنی تلاوت های وی به شمار می رود.
استادان فن مساحت طبیعی صدای او را حدود 2/5 اکتاو (دیوان) یا 18 درجه صوتی برآورد کرده اند که قادر است از طریق تصنعی، سه درجه دیگر نیز بر آن بیفزاید و به این ترتیب به جواب جواب درجه La (حسینی) برسد.
شاید نتوان همانند طنین و زنگ صدای استاد محمد رفعت را در صدای دیگری یافت؛ صدایی با زنگ خاص که گوش انسان را به شدت تحت تأثیر حزن ذاتی خود قرار داده و سرشار از تحریرهای ریز و درشتی است که هر لحظه قادر است از درجه ای به درجه دیگر منتقل شود. وی از جمله قاریانی است که ارتفاع صوتی افزون تری را در استخدام الحان قرآنی درآورده است.
صاحب نظران عمر تلاوت استاد رفعت را به دو دوره تقسیم می کنند. دوره نخست، پیش از سال 1932 میلادی و ظهور میکروفن است که وی با وجود هنرنمایی و اجرای ظرایف فنی در تلاوت، به دلیل کمبود قوت و رسایی صوت نتوانسته بود تمامی هنر و استعداد خود را بروز داده و مخاطبان فراوانی را جذب کند و همواره در سایه قاریان بزرگ عصر خود، همچون علی محمود و عبدالفتاح شعشاعی که از قوت صدای بسیار بیشتری برخوردار بودند، قرار داشته است.
اما دوره دوم حیات استاد مربوط می شود به پس از ظهور میکروفن که به واسطه انتقال صدای وی به مسافت های بیشتر، ظرافت های تلاوت وی ظهور و بروز بیشتری یافت و به عنوان قاری اول مصر مطرح شد.
تلاوت هایی که اکنون به دست ما رسیده اند، غالباً تغییر یافته و کیفیت خود را از دست داده اند. ولی با این وجود همان تلاوت ها از آن چنان قدرت و جذابیتی برخوردارند که میراث گرانبهایی برای عاشقان قرآن کریم به شمار می روند.

نظر استادان ایرانی درباره استاد رفعت
 

امیر قاریان بود
 

از آنجا که تلاوت های استاد رفعت تأثیر بسزایی بر فن تلاوت قرآن در کشورمان گذاشته است، خواندن نظر استادان فن، قدرت و تاثیرگذاری این استاد گرانقدر را بیش از پیش نشان می دهد:

استاد غلامرضا شاه میوه
 

استاد برجسته صوت و لحن و داور بین المللی
 

مرحوم رفعت به طور کلی صدای ممتازی داشت که در تقسیم بندی اصوات قرآنی جزء اصوات خاشع به حساب می آمد. صوت خاشع یعنی صوتی که بر شنونده تأثیر می گذارد و در او حالت خشوع به وجود می آورد؛ صوتی که حزن را به شنونده انتقال می دهد.

استاد مهدی دغاغله
 

مدرس برجسته صوت و لحن قرآنم کریم
 

یکی از دلایلی که تقلید از سبک استاد رفعت را سخت می کند، تحریرها و صدای فوق العاده وی است که قابل تقلید نیست. در واقع لحن و آهنگ تلاوت محمد رفعت با صدای این استاد زیباست و با صدای دیگری زیبا جلوه نمی کند.

استاد احمد لیایی
 

مدیر باشگاه قرآنی رادیو قرآن
 

نقل می کنند سفیر انگلستان در مصر با وجود اینکه مسلمان نبوده، بسیار به تلاوت های استاد رفعت علاقه مند بوده و با دستگاه گرامافونی که در اختیار داشته تلاوت این استاد را ضبط کرده است.

استاد مهدی قره شیخلو
 

رئیس سازمان دارالقرآن الکریم
 

ایشان با توجه به معنی و مفهوم قرآن بسیار قابل توجه تکنیک های صوتی را اجرا می کند و تکنیک های لحنی که دارد همه نکاتی است که قاریان می توانند با تمرین این تکنیک های سخت، آنها را تجربه کرده و با آنها مأنوس شوند تا خود نیز توانایی پیاده کردن آن را پیدا کنند.

استاد محمدرضا پورزرگری
 

نفر اول مسابقات بین المللی قرآن کریم
 

در مورد نغمات مورد استفاده استاد باید گفت رفعت وقتی شروع به تلاوت در مقام بیات می کند، چاشنی صبا را نیز در قرائت بیات اعمال می کند، وی صعود درجه به درجه صوت را در تلاوت خود جای می دهد. انتقال مکرر به مقامات بیات، حجاز و صبا در تلاوت رفعت به چشم می خورد. وی همچنین از شاخه های فرعی مقام بیات نیز استفاده می کرده است.

نسل اول قاریان
 

با ورود میکروفن به عرصه تلاوت قرآن، هنر تلاوت به عنوان یک علم شناخته شد و قاریان آن موقع را نسل اولی های تلاوت قرآن کریم نامیدند. به غیر از رفعت، علی محمود، محمد عکاشه، عبدالفتاح شعشاعی، احمد نداء، احمد السیسی و چند تن دیگر هم به عنوان قاریان نسل اول مصر شناخته شدند اما آنچه مسلم بود، صدای آسمانی رفعت بود که او را در درجه بالاتری از هم نسلان خود قرار می داد. این مسأله برای دیگران مهم بود اما نه برای رفعت. کسی که غیر از حافظ و قاری قرآن بودن، عامل به آن هم بود. خاشع بود و متواضع، غرور به خود راه نمی داد ولی آنچنان اعتماد به نفسی داشت که همانند یک انسان بینا تلاش می کرد و شکر نعمت.

بانگاهی به:
 

- «پژوهشی در جلوه های موسیقیایی هنر تلاوت»، نوشته غلامرضا شاه میوه.
- «الزمن الجمیل» نوشته سید امین میرزایی
- ایکا، مرکز فعالیت های قرآنی جوانان کشور
- ایکنا، خبرگزاری قرآنی جمهوری اسلامی ایران
- وبلاگ امام القراء مرحوم محمد رفعت.
منبع: نشریه همشهری قرآن (آیه) شماره2