چیستی حائر حسینی!

این بارگاه که بزرگ ترین مصیبت تاریخ، در آن جریان یافته، بدان گونه که تاریخ بازگو می کند، نام های گوناگونی دارد. این نام ها، بدون هیچ تفاوت و امتیازی بر این بارگاه اطلاق می شود.


به این بقعه غاضریّه، نینوا، ماریه، عمورا، نواویس، رود فرات، ساحل فرات، طفّ، طفّ فرات، حائر، حیر، قتلگاه امام حسین(علیه السلام) و کربلا گفته شده است و این اسم آخری(کربلا)؛ جز یکی از اسم های فراوان و مختلف شمارش شده، چیز دیگری نیست. اسمی است که مانند اسم های دیگر از گذشته های دور بر این سرزمین اطلاق شده؛ ولی به مرور زمان، شایع گردیده و بر سر زبان ها افتاده و در عرف و تاریخ، رواج پیدا کرده است تا جایی که در حال حاضر، اسم کربلا تنها نام بازمانده برای این بقعه مبارکه است و کسی، آن راجز با نام کربلا، نمی شناسد.
ظاهراً هیچ سرزمینی در سراسر عالم، همچون کربلا از اسم های فراوان، برخوردار نیست و نام های زیاد برای یک بقعه، هر چند عرفاً و عادتاً امکان دارد و مانعی جهت آن وجود ندارد؛ امّا نام های گوناگون با این کیفیّت و خصوصاً با این فراوانی، برای یک سرزمین، ظاهراً دور از ذهن بوده، نیازمند بررسی سوابق و تأمّل و دقّت در توجیه و استدلال می باشد. از جمله اینکه برخی از این اسم ها فراگیر بوده، منطقه ای گسترده تر از بقعه و بارگاه را شامل می شود و تعداد دیگری از این اسم ها، بخش های کوچک تری از منطقه را در برمی گیرد؛ چنان که وضعیت در هر جایی، چنین است؛ و یا اینکه محدوده هر یک از این بخش ها، به خودی خود نامعلوم است و بعضی، در محدوده برخی دیگر قرار دارد، به نحوی که اطلاق اسم هر یک بر دیگری، بدون هیچ تفاوت و امتیازی رواست و با واقع و نفس الامر، تفاوتی ندارد.
امّا حائر و حیر، هر دو در شمار آن اسم های فراوان قرار دارند که از آغاز، بر این محل اطلاق شده اند. حتی زمانی کاربرد اسم حائر، برای نسبت دادن به این سرزمین از کربلا هم بیشتر رواج داشته و به کسی که منسوب به این سرزمین بوده، «حائری» گفته شده است.
لغت شناسان چه می گویند؟
حائر در لغت، اسم فاعل از حار یحیر حیراً و به معنای سرگردانی آب، هنگامی که در جایی جمع شود و دور خود بچرخد، و نیز به معنی سرگردانی زمین به وسیله آب است، وقتی از آب پر و سرشار می گردد. جمع حائر بنا به گفته مشهور، حوران و حیران می باشد و آن، محلّی است که برابر تعریف لغت شناسان، میانه آن گود و محکم و لبه های آن، بلند و مرتفع است. به عبارت دیگر، محلّ پستی است به شکل حوضی گود و عمیق که اطراف آن بلند و برآمده است و آب، به هنگام بارش باران یا سرریز زمین های کشاورزی، در آنجا، جمع می شود.
این محلّ، از آن جهت حائر نامیده شده که وقتی باد بر سطح آن می وزد، آب هایی که درون آن محصور شده، به حرکت درمی آیند و به شکل دایره هایی از وسط، در پی یکدیگر می چرخند تا به کناره برکه می رسند و آب موّاج در آنجا، متحیّر و سرگردان می شود و گویا نمی داند، چگونه جریان پیدا کند و به حرکت خود ادامه دهد و همین تحیّر و سرگردانی آب، میان برکه و حرکتش از وسط، به کنار و بازگشتش از کنار به وسط است که نام حائر را به آن ارزانی داشته است. شاید کربلا یا بعضی از قسمت های آن، به خاطر وجود پستی هایی که آب باران در آنها جریان پیدا می کرده، از قدیم به این اسم نامیده شده است.(1)
این بارگاه که بزرگ ترین مصیبت تاریخ، در آن جریان یافته، بدان گونه که تاریخ بازگو می کند، نام های گوناگونی دارد. این نام ها، بدون هیچ تفاوت و امتیازی بر این بارگاه اطلاق می شود.
بدیهی است که تاریخ، دروغ نمی گوید؛ زیرا هنوز این قبیل پستی ها در اطراف شهر کربلا، به ویژه در بخش های جنوبی به چشم می خورد که مرداب های فراخی را شکل داده و شهرداری تا امروز نتوانسته آنها را بخشکاند یا از بین ببرد و جان هزاران انسان را که هر ساله، قربانی امراض گوناگون عمومی و بیماری های خانمان برانداز که منشأ همه آنها، همان مرداب های زیان بار اطراف این شهر مقدس است، نجات بدهد.(2) همه راویان و دانشمندان علم حدیث و مورّخین و جغرافی دانان و لغت شناسان، بر نام گذاری کربلا «حائر» به طور مطلق، اتّفاق نظر دارند و بنابر آنچه از ظاهر اخبار و روایات به دست می آید، کربلا از آغاز به این نام، مشهور بوده است. در کتاب «الامم و الملوک» طبری، از آن به نام «حیر» یاد شده است؛ در حالی که حیر نزد لغت شناسان، مخفّف لفظ حائر در زبان مردم است؛ مردم عادی که به طور طبیعی، کوچک شدن نام ها را می پسندند. به کفثه یاقوت حموی در «معجم البلدان»، همانا «حائر، قبر امام حسین بن علی(علیه السلام) است». سپس به گفته خود، اضافه می کند که: «مردم، هنگامی که شهر کربلا را در نظر می گیرند، به آن حیر می گویند، بدون اینکه چیزی بر آن بیفزایند».(3)
بنابراین، یاقوت حموی، میان حائر و حیر فرق می گذارد؛ به این صورت که اولی(حائر) اخصّ است و بر قبر امام حسین(علیه السلام) و پیرامون آن اطلاق می شود؛ در حالی که دومی(حیر) نام شهر کربلاست و البته دیدگاه یاقوت، درست است؛ با این تفاوت که نقل طبری- همان گونه که قبلًا بدان اشاره شد- دلالتی بر تفاوت میان دو اسم حائر و حیر ندارد.
شبیه به عبارت لسان العرب در غموض و ابهام، عبارتی است که در صحاح اللغه آمده است: «حیر با قتح حاء، همانند: حضیره و حمی است و از آن جمله است حیر به کربلا». در ماده حیر از کتاب «تاج العروس»، به بیش از این تصریح شده: «حائر، اسم محلّی است که قتلگاه امام مظلوم و شهید، اباعبدالله الحسین(علیه السلام) در آن قرار دارد» و اشاره می کند به اینکه قبر آن حضرت در وسط حائر بوده و حائر بر آن احاطه دارد.
پی نوشت ها:
(1).معجم البلدان، ج 3، ص 203؛ طریحی، مجمع البحرین، مادّه حائر و لسان العرب، ج 5، ص 303
(2).تاریخ طبری، ج3، ص174
(3).تاریخ کربلا، ص27

محمد باعزم یان