به قلم : دکتر صدیقه رضایی ؛ دکترای روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی ؛ عضو نظام روانشناسی و مدرس دانشگاه
تحریریه زندگی آنلاین : در مطلب قبلی به بررسی اختلال‌های هیجانی – رفتاری، طبقه‌بندی، شیوع و علت‌های آن پرداختیم و ویژگی‌های کودکان دارای اختلال‌های هیجانی – رفتاری و ملاحظه‌های آموزشی و مداخلات زودهنگام برای دانش‌آموزان دارای این اختلال را مورد بررسی قرار دادیم. اکنون به ادامه مطلب می‌پردازیم.
تقویت منفی
فرآیندی که در آن حذف یک محرک آزاردهنده یا تقویت کننده منفی موجب افزایش رفتار می‌شود. در تقویت منفی نه‌تنها حذف یک محرک آزاردهنده یا تقویت کننده منفی موجب افزایش رفتار می‌شود، بلکه جلوگیری از وقوع آن نیز رفتار را تقویت می‌کند. یادگیری به وسیله تقویت منفی را گریزآموزی هم می‌گویند. برای مثال دانش‌آموزی که نگران مردود شدن در یک کلاس است، معلم باید با ایجاد انگیزه رفتار مطالعه کردن و انجام تکالیف درسی دانش‌آموزان را افزایش دهد تا نگرانی از مردود شدن را از ذهن خود دور سازد. معلم باید سعی کند تا حد امکان از تقویت منفی استفاده نکند و به‌جای آن از تقویت مثبت استفاده کند. مثلا برای اینکه دانش‌آموزی را واداریم تا از ترس مردود شدن در امتحان درس بخواند باید در ابتدا با مردود کردن بعضی از آن‌ها ترس از مردود شدن را در آن‌ها ایجاد کنیم که این خود امری ناروا است. ازاین‌رو روش تقویت منفی از شیوه‌های نامطلوب آموزشی قرار دارد.
بیشتربخوانید:
روش‌های ایجاد رفتارهای مطلوب تازه دانش‌آموزان
هدف روش‌های مورد بحث در این قسمت آموزش رفتارهایی است که از قبل در مجموعه خزانه رفتاری دانش‌آموزان موجود نیستند.
سرمشق گیری (الگو گیری)
یکی از روش‌های بسیار معمول یادگیری به‌ویژه کودکان روش سرمشق‌گیری یا الگو‌برداری از رفتار دیگران از طریق مشاهده رفتار آنان است. یکی از روش‌های بسیار مؤثر آموزشی است که معلم می‌تواند از آن برای آموزش دادن رفتارهای مطلوب تحصیلی و اجتماعی به دانش‌آموزان در سنین مختلف استفاده کند. معلم باید در استفاده از روش الگوگیری به دانش‌آموزان سعی کند هم رفتار مطلوب فرد سرمشق و هم رفتار سرمشق گیرنده را مورد تقویت قرار دهد. رفتار معلم به خودی خود یک عنصر انضباطی نیرومند است. معلمان سرمشق‌های دانش‌آموزان هستند. اثر این سرمشق‌دهی، بیش از گفتار در رفتار معلم مؤثر است. معلمی که خود از قوانین پیروی می‌کند، نشان می‌دهد که باید از قوانین پیروی کرد. تأثیر رفتار معلم برای دانش‌آموزان هم جنبه مثبت و هم جنبه منفی دارد.
شکل‌دهی رفتار
به‌عنوان‌مثال معلمی که می‌خواهد رسم کردن دایره را به دانش‌آموزی نشان دهد، در ابتدا هرگونه شکلی را که دانش‌آموز می‌کشد که تا حدودی به دایره شبیه است، تقویت می‌کند و پاسخ‌های دیگر که هیچ شباهتی به دایره ندارد تقویت نمی‌کند. در مرحله بعد تنها شکل‌هایی را تقویت می‌کند که یک خط منحنی مسدود هستند و از تقویت شکل‌های دیگری که او می‌کشد چشم می‌پوشد و سرانجام تنها شکل‌هایی را که شباهت خیلی زیاد به دایره کامل دارند تقویت می‌کند و هیچ گونه شکل غیر دایره‌ای را از او نمی‌پذیرد. کار شکل‌دهی رفتار، به یک کار مجسمه‌ساز شبیه است. همین فرایند را می‌توان در شکل‌دهی به رفتارهای اجتماعی و ارتباطی پیاده نمود.
بیشتربخوانید:
زنجیره کردن رفتار
زنجیره‌سازی، شبیه به شکل دادن است، با این تفاوت که در شکل دادن رفتار، معلم با طی یک رشته تقریب متوالی رفتار ساده‌ای را به یک رفتار پیچیده تغییر می‌دهد، اما در زنجیره کردن رفتار تعدادی رفتار ساده را به هم وصل می‌کند و از مجموعه آن‌ها رفتار پیچیده‌تر تولید می‌کند. مثلا به دانش‌آموزی که قبلا حروف الفبا را یاد گرفته است می‌خواهیم طرز نوشتن کلمه خورشید را آموزش دهیم. باید به او بیاموزیم که حروف از پیش‌آموخته این کلمه را به ترتیب درست دنبال هم بنویسد. دانش‌آموز باید ابتدا «خ» و بعد «و» و سپس «ر» و به ترتیب بقیه حروف کلمه خورشید را به دنبال هم بنویسد. بعد از اینکه کلمه خورشید را به‌طور درست نوشت او را تقویت کنیم.
روش‌های نگهداری رفتارهای مطلوب
همان‌طور که در قسمت‌های پیش گفته شد، اگر بخواهیم رفتار تازه‌ای را به دانش‌آموزان یاد دهیم یا میزان وقوع رفتارهای آن‌ها را به میزان دلخواه افزایش دهیم، باید تمامی پاسخ‌های مورد نظر را بلافاصله تقویت کنیم.
به این سبک تقویت پیاپی یا پیوسته گویند. این سبک تقویت از آغاز یادگیری و برای سرعت بخشیدن به آن ضروری است، اما بعد از اینکه رفتار مورد نظر به خوبی آموخته شد یا فراوانی آن به میزان دلخواه رسید، دیگر تقویت پیاپی ضرورت ندارد. باید از تقویت ناپیاپی یا ناپیوسته استفاده کرد.
تقویت ناپیاپی
در این روش، تنها تعدادی از پاسخ‌ها مورد تقویت قرار می‌گیرد. اشکال تقویت پیاپی یا پیوسته این است که اگر ناگهان قطع شود منجر به توقف یا خاموشی رفتار می‌شود، اما تقویت ناپیاپی یا ناپیوسته، در مقابل خاموشی مقاوم است. به‌طور خلاصه برای نگهداری و ادامه رفتاری که بر اثر تقویت پیاپی آموخته شده است باید آن رفتار او را در یک مرحله تقویت ناپیاپی کنیم تا سرانجام تقویت را به کلی کنار بگذاریم. در ادامه انواع روش‌های تقویت ناپیاپی مورد بررسی قرارگرفته است.
برنامه نسبی ثابت: وقتی دانش‌آموز در تبادل هر رفتار مطلوب از طرف معلم پاداش دریافت نماید. مثال زمانی که معلم با دانش‌آموز قرار می‌گذارند که هریک از آن‌ها 10مسئله از کتاب خود را حل کند، معلم آن‌ها را تصحیح خواهد کرد و به دانش‌آموز نمره خواهد داد. ویژگی مهم این برنامه این است که سرعت پاسخ‌دهی فرد زیاد می‌شود، زیرا هر چه سریع‌تر پاسخ دهد به دفعات بیشتری تقویت دریافت خواهد کرد، مثلا هر چه دانش‌آموز مسئله بیشتری حل کند، نمره بیشتری خواهد گرفت، اما اشکال این برنامه تقویتی آن است که اگر بعد از انجام تعداد پاسخ‌های تعیین شده از سوی دانش‌آموز معلم بلافاصله او را تقویت نکند، دانش‌آموز از پاسخ‌دهی باز می‌ایستد.
برنامه نسبی متغیر: ارائه پاداش به ازای چندین رفتار مطلوب از طرف معلم است. در این برنامه از قبل تعیین نمی‌شود که دانش‌آموز بعد از دادن چند پاسخ، تقویت خواهد شد، اما به او گفته می‌شود دیر یا زود تقویت دریافت خواهد کرد. وقتی که معلم بدون تکرار مسایلی که دانش‌آموزان باید حل کنند تا نمره دریافت کنند، از آن‌ها می‌خواهد تا مرتبا به مسائل تعیین شده بپردازند و هر بار یک دانش‌آموز را به‌طور تصادفی انتخاب می‌کند و مسائل او را تصحیح می‌کند و تقویت می‌کند در نتیجه دانش‌آموز از قبل نمی‌داند که چه وقت مورد تقویت معلم قرار خواهد گرفت. در این روش دانش‌آموز همیشه آمادگی خود را حفظ خواهد کرد.
بیشتربخوانید:
برنامه فاصله‌ای ثابت: در این روش، دانش‌آموز بعد گذشت مدت ثابتی از پاسخ‌دهی تقویت می‌شود. معلمی که در روزهای پنجشنبه هر هفته، تکالیف دانش‌آموزان خود را می‌بیند و آن‌هایی را که در طی طول هفته تکالیف خود را انجام داده‌اند تقویت می‌کند. در این برنامه 7 روز هفته به‌عنوان فاصله ثابت انتخاب شده است. ویژگی مهم برنامه فاصله‌ای ثابت این است که چون دانش‌آموز از قبل می‌داند که چه وقت تقویت خواهد شد، پس از هر بار تقویت شدن ممکن است برای مدتی از پاسخ دادن باز بماند و وقتی‌که لحظات آخر فاصله زمانی فرا می‌رسد به فعالیت بپردازد. مثلا دانش‌آموزانی که مطمئن می‌شوند معلم‌شان تنها در روز آخر هفته تکالیف آن‌ها را مورد رسیدگی قرار می‌دهد، همه کارهای خود را در طول هفته جمع می‌کنند و در شب آخر با عجله به انجام دادن آن‌ها می‌پردازند یا پدیده معمول و متداول فعالیت یادگیری دانش‌آموزان و دانشجویان بلافاصله پیش از فصل امتحانات نمونه‌ای از ویژگی تقویت با برنامه فاصله‌ای ثابت است. در دانش‌آموزان و دانشجویان که غالبا در طول سال تحصیلی یا ترم تحصیلی برای یادگیری مطالب درسی کوشش زیادی از خود نشان نمی‌دهند و با نزدیکی امتحانات به جنب و جوش و فعالیت می‌پردازند برای رفع این مشکل می‌توان از برنامه فاصله‌ای متغیر استفاده کرد.
برنامه فاصله‌ای متغیر: در این روش ارائه پاداش پس از بروز یک رفتار مطلوب دانش‌آموز در فواصل زمانی نامشخص مثلا از پایان درسی یا پایان روز صورت می‌گیرد. در این برنامه فاصله‌های زمانی بین تقویت‌ها، متغیر است و شخص از پیش نمی‌داند که چه وقت تقویت خواهد شد، اما مطمئن است که دیر یا زود تقویت می‌شود. اگر معلم تصمیم بگیرد که به جای پنجشنبه‌ها به‌طور غیرقابل‌پیش‌بینی، در روزهای مختلف هفته به تکالیف دانش‌آموزان رسیدگی کند و کسانی که تکلیف‌شان را انجام داده‌اند تقویت کند، همچنین با استفاده از این برنامه تقویتی می‌توان مشکل کم‌کاری دانش‌آموزان و دانشجویان را در طول ترم یا سال تحصیلی برطرف کرد. معلم تصمیم بگیرد در طول دوره تحصیلی به‌طور غیرمنتظره، در زمان‌های نامشخص، از یادگیرندگان چندین امتحان به عمل آورد و این امر سبب خواهد شد که دانش‌آموزان به‌طور مرتب درس‌های خود را مطالعه کرده و همیشه برای امتحانات معلم آماده باشند.
روش‌های کاهش و حذف رفتارهای نامطلوب
هرچند که هدف اصلی معلم افزایش دادن رفتارهای مطلوب دانش‌آموزان و ایجاد دانش‌ها، مهارت‌ها و توانائی‌های تازه و پسندیده در آنان است، کاهش و حذف رفتار مشکل‌آفرین و نامطلوب نیز از جمله وظایف درمانگر به‌حساب می‌آید. به‌طورکلی رفتارهای نامطلوب دانش‌آموزان را از دو راه می‌توان کاهش داد.
الف) رفتارهای مثبت کاهش رفتار
تقویت رفتارهای دارای فراوانی کم
بعضی از رفتارها اگر با فراوانی کم انجام شوند، مطلوب هستند، اما اگر به میزان بیش‌ازحد نیاز انجام گیرند، نامطلوب یا مضر هستند. مثال دانش‌آموزی که با سرعت خیلی زیاد تکالیفش را انجام می‌دهد در نتیجه آن‌ها را بدخط و ناخوانا می‌نویسد، باید او را وادار کرد تا آهسته و خوش‌خط بنویسد یا دانش‌آموزی که در سر کلاس پرحرفی می‌کند و فرصت صحبت کردن را از دیگران می‌گیرد، باید تقویت شود تا کمتر حرف بزند تا دیگران هم بتوانند در بحث شرکت کنند. اگر معلم بخواهد پرحرفی دانش‌آموزی را در جریان بحث گروهی کاهش دهد، می‌تواند با او قرار بگذارد که در هر 5 دقیقه 1 دقیقه اجازه صحبت خواهد داشت. معلم باید یک مقدار صحبت‌کردن دانش‌آموز را تقویت کند، اما بیش از آن را نباید تقویت کند، البته معلم باید مواظب باشد که حتما میزان معینی از حرف زدن دانش‌آموز را برای ادامه مشارکت او در بحث تقویت کند و سعی کند که او را از انجام این کار به‌کلی دل سرد نماید.
بیشتربخوانید:
تقویت دیگر رفتارها
در این روش هرگونه رفتار مطلوب فرد، به‌جز رفتار نامطلوبی که قصد حذف آن را داریم، تقویت می‌شود. برای مثال می‌خواهیم رفتار نامطلوب دانش‌آموزی را که در کلاس بیشتر وقتش را به دور از صندلی خود و به بازی گوشی و صحبت با این و آن می‌گذراند، با استفاده از این روش اصلاح کنیم. برای این منظور باید همه رفتارهای مطلوب او را از جمله گوش دادن به حرف‌های معلم، سؤال کردن از معلم، نوشتن مطالب درسی و کشیدن نقاشی (به‌جز رفتار ترک کردن صندلی) مورد تقویت قرار دهیم.
تقویت رفتارهای ناهمساز
در این روش با استفاده از تقویت نکردن رفتارهای نامطلوب و تقویت کردن رفتاری که با آن ناهمساز یا مغایر است، به کاهش دادن رفتار نامطلوب می‌پردازیم. این روش خیلی شبیه به روش تقویت دیگر رفتارها می‌باشد و تنها تفاوت در این است که در روش تقویت دیگر رفتارها هرگونه رفتار به‌جز رفتار نامطلوب تقویت می‌شود، اما در این روش تأکید بر رفتار مغایر با رفتار نامطلوب است. برای مثال دانش‌آموزی را در نظر بگیرید که در کلاس مزاحم همکلاسی‌هایش می‌شود و کمتر به درس و کار خود می‌رسد. می‌خواهیم با روش تقویت رفتار ناهمساز رفتار او را اصلاح کنیم، هر وقت این دانش‌آموز در صندلی خود آرام می‌نشیند و به انجام کارهای خود می‌پردازد و کاری به کار دانش‌آموزان دیگر ندارد، او را تقویت می‌کنیم. این روش باعث افزایش رفتار مطلوب در دانش‌آموز و کم شدن مزاحمت‌های او برای دانش‌آموزان دیگر خواهد شد.
اشباع یا سیری
این روش عبارت است از اشباع شدن از تقویت، یعنی اگر تقویت یک رفتار برای مدتی طولانی ادامه یابد، ممکن است سرانجام اثر تقویتی‌اش را از دست بدهد و منجر به کاهش یا توقف رفتاری که برای کسب آن تقویت انجام می‌گیرد بشود، مثلا یک انسان گرسنه یا تشنه بعد از خوردن غذا یا نوشیدن آب به‌اندازه کافی از خوردن یا نوشیدن دست می‌کشد. باوجوداین، انسان به‌سرعت از تقویت‌کننده‌های شرطی یا اجتماعی سیر نمی‌شود، بنابراین در کاربرد روش سیری با این نوع تقویت‌کننده‌ها باید دقت لازم را مبذول داشت.
به‌عنوان‌مثال، کودکی که در مدرسه مرتبا جیغ و داد سر می‌دهد را می‌توان وادار کرد تا بعد از تعطیل شدن کلاس‌ها به مدرسه بازگردد و برای مدت 15 تا 30 دقیقه پشت سر هم جیغ و داد بکند. در استفاده از این روش، رفتاری که تکرار می‌شود نباید متفاوت با رفتار نامطلوب باشد، مثلا بعضی از معلمان دانش‌آموزی را که جیغ و داد می‌کند وادار کنند تا 100 مرتبه بنویسد من در مدرسه جیغ و داد نخواهم کرد. این باعث می‌شود که او از نوشتن زده شود، نه از جیغ و داد کردن. استفاده از این روش تأثیر موقتی دارد. معلم باید این روش را همراه با تقویت رفتار ناهمساز استفاده کند.
ب) روش‌های منفی کاهش رفتار
روش‌های منفی کاهش رفتار، روش‌هایی هستند که از طریق اعمال شیوه‌های کم و بیش آزارنده موجب کاهش و حذف رفتار نامطلوب می‌شوند. به همین دلیل شیوه‌های منفی کاهش رفتار نامیده می‌شوند.
خاموشی
خاموشی، متوقف شدن رفتاری است که قبلا تقویت‌شده، البته بر اثر عدم تقویت آن. مادری که با هر گریه کردن کودک او را در آغوش می‌گیرد، متوجه می‌شود که بر میزان گریه‌های کودک به‌منظور در آغوش کشیدن افزوده می‌شود. حال مادر تصمیم می‌گیرد که چندین بار به گریه‌های کودک بی‌توجهی نشان دهد. پس از گذشت مدت زمانی کوتاه، دیگر کودک به گریه کردن ادامه نخواهد داد. روش خاموشی در موقعیت‌های تحصیلی کاربرد فراوان دارد. برای مثال معلمی متوجه می‌شود توجه بیش‌ازحد او به لوس شدن دانش‌آموز منجر شده است. توجه خود را از او منحرف می‌کند و بدین طریق رفتار نامطلوب را در او خاموش می‌کند.
محروم کردن از تقویت
محروم کردن از تقویت، یعنی فردی را که رفتار نامطلوبی را انجام داده است، برای مدتی از دریافت تقویت محروم کنیم. بدین منظور فرد را برای مدتی از محیطی که در آن تقویت دریافت می‌کرده بیرون می‌بریم یا منبع تقویتی را از دسترس او دور می‌سازیم. معلمی که دانش‌آموزان خود را به تنبلی یا بی‌انضباطی از کلاس اخراج می‌کند، باید توجه داشته باشد، این روش در صورتی موفقیت‌آمیز است که فرد را از محلی که در آن تقویت می‌شود (دوست دارد در آنجا بماند) به محل دیگری که در آن تقویت دریافت نخواهد کرد (دوست ندارد به آنجا برود) بفرستیم. در غیر این صورت محروم کردن نتیجه معکوس می‌دهد.
جریمه کردن
یعنی کم کردن مقداری از تقویت‌کننده‌هایی که فرد قبلا به دست آورده به علت رفتار نامطلوبی که انجام داده است. به‌عنوان‌مثال کم‌کردن مقداری از حقوق کارمندان به سبب غیبت کار یا کم کردن از نمرات امتحانی دانش‌آموزان در نتیجه کاری که انجام داده‌اند. نکته مهمی را که در رابطه با کاربرد جریمه کردن باید در نظر گرفت این است که جریمه نباید خیلی سنگین باشد، یعنی نمره‌ای که از دانش‌آموز کسر می‌شود باید آن‌قدر باشد که او بتواند با کوشش بیشتر آن را جبران کند یا کسر حقوق کارمند باید به نسبتی باشد که او باقیمانده را اداره کند.
روش جبران کردن
وقتی‌که فرد مرتکب عمل خلافی می‌شود از او می‌خواهند تا برای جبران عمل خلاف خود به اصلاح آن بپردازد مثلا معلم، دانش‌آموزی را که خرده کاغذ و خرده تراش مداد در کف اتاق ریخته است را وادار می‌کند تا آنچه را به کف اتاق ریخته، جمع کند و به سطل زباله بیندازد. در این روش می‌توان از شخص خواست تا علاوه بر جبران عمل خلاف خود به انجام اعمال اضافی نیز بپردازد. مثلا معلم دانش‌آموزی را که پس از تذکرات مکرر باز هم به ریختن خرده کاغذ و خرده تراش مداد به کف کلاس درس ادامه داده است، وا می‌دارد تا نه‌تنها آشغال‌هایی را که خود ریخته جمع کند، بلکه تمام کف اتاق را جارو بکشد و دانش‌آموزی که به یکی از همکلاسی‌هایش توهین کرده، معلم از او بخواهد تا نه‌تنها از آن فرد، بلکه از کلیه افراد کلاس معذرت بخواهد.
تنبیه
خشن‌ترین و نامطلوب‌ترین روش تغییر رفتار است. در واقع تنبیه ارائه یک محرک آزاردهنده بعد از یک رفتار نامطلوب به‌منظور کاهش‌دادن رفتار نامطلوب است. اثر تنبیه در کاهش دادن رفتار نامطلوب به‌طور موقت مؤثر است. در حقیقت، تنبیه برعکس تقویت مثبت عمل نمی‌کند. تقویت مثبت، رفتار تقویت‌شده را نیرومندتر می‌سازد و به ایجاد رفتارهای تازه کمک می‌کند و مجموعه رفتار فرد را غنی می‌سازد، اما بزرگ‌ترین اشکال تنبیه در این است که این روش، رفتار نامطلوب را در فرد از بین نمی‌برد. تنبیه آن را موقتا واپس می‌زند. این رفتار، پس از ضعیف شدن عامل تنبیه‌کننده معمولا ظاهر می‌شود. از سوی دیگر، درحالی‌که تقویت میل به انجام رفتار تقویت‌شده را در شخص ایجاد می‌کند و افزایش می‌دهد، امّا تنبیه میل به انجام رفتار تنبیه‌شده را در شخص زایل نمی‌کند.