رعایت حقوق همسایه از نظر قرآن

معمولا در قرآن و معارف دینى ما، بسیارى از مطالب به صورت کلى آمده است . اگر در جایى این طور نبوده و به صورت خاص بدان اشاره شده است ، بیانگر اهمیت ویژه آن مطلب است ؛ از جمله مواردى که در قالب کلى بیان شده و به صورت خاص در آیات کریمه قرآن مورد توصیه و اهتمام قرار گرفته است ، مساءله رعایت حقوق همسایه است . در سوره مبارکه نساء وقتى قرآن دستورالعمل هاى اساسى را براى مؤ منان ذکر مى کند، مى فرماید:
واعبُدُوالله و لا تُشرِکوا به شیئا و بالوالِدَینِ اءِحسَانا و بِذِى القُربى و الیَتَامَى و المَساکینِ و الجَارِ ذى القُربى و الجارِ الجُنُبِ والصَّاحِبِ بالجَنبِ وابنِ السَّبیلِ و ما مَلَکَت اءَیمانُکُم انَّ الله لا یُحبُّ مَن کان مُختالا فَخُورا⁽¹⁰¹⁾.
((خدا را بپرستید و چیزى را همتاى او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکى کنید؛ همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان ، و همسایه نزدیک و دور، و دوست و همنشین ، و واماندگان در سفر، و بردگانى که مالک آنها هستید؛ زیرا خداوند، کسى را که متکبر و فخرفروش است - و از اداى حقوق دیگران سرباز مى زند - دوست نمى دارد)).
در این آیه ، اول مساءله توحجید و بعد فرمان نیکى به پدر و مادر و ارحام و سپس یتیمان و افراد ناتوان و مسکین مطرح و بعد فرمان احسان به همسایگان دور و نزدیک صادر شده است . تعبیر اول مربوط به همسایگان نزدیک و مجاور است و تعبیر دوم براى همسایگانى است که فاصله بیشترى دارند.
در این آیه ، امر به احسان شده است . امر به احسان و نیکى ، مرتبه اى بالاتر از عدالت و قانونمندى است . همان طور که در حقوق قبل نیز اشاره شد، جود و فضل و احسان در چهارچوب قانون و عدل نمى گنجد؛ چرا که اگر قانونى شود، دیگر جود و احسان نخواهد بود. وقتى احسان محقق مى شود که انسان هر آنچه که مى تواند در حق دیگرى نیکى و خدمت کند؛ بنابراین گاه خداوند به انسان دستور مى دهد که نسبت به گروهى با عدالت رفتار کنید، عدالت امرى قانونى است ، چهارچوبى دارد و قوانین آن کاملا مشخص ‍ است . اگر فرد در محدوده این قوانین عمل کند، عدالت را محقق کرده است ، ولى در این جا، خداوند فرمان به احسان مى دهد. احسان ، یعنى انسان هرچه در توان دارد به دیگران نیکى و خدمت کند.
این احسان است و حد و مرزى ندارد. اما عدالت حد و مرز دارد، قانون ، محدوده و چهارچوب معین دارد.
نکته مهم این است که خداوند درباره همسایه ، امر به احسان کرده ، نه به عدالت و از این نکته مى توان فهمید که رهایى جوامع از آن خصایص زشت گذشته و نجات جامعه از مهلکات اخلاقى فقط با عدالت میسر نیست . بنابراین در روایات قبلى که ضرورت حرمت به همسایه و ضرورت اکرام همسایه مطرح بود، به این نکته هم تاءکید کردیم که ضرورت رعایت حقوق همسایه ، هیچ قید و شرطى ندارد؛ با صرف مجاورت ، این حقوق به وجود مى آید؛ اگر چه دو همسایه اعتقادات مشترک نیز نداشته باشند.
نیکى و احسان در حق همسایه
در روایات دیگرى حرمت اذیت و قبح آزار رساندن و زشتى تجاوز و تعرض ‍ به حریم همسایه را، که موجب ناراحتى و تکدر او مى شود بیان مى کنند:
لا یؤ منگُ عبد حتَّى یاءمَنَ جارُه بَوائِقَه ⁽¹⁰²⁾.
((ایمان براى بنده اى حاصل نمى شود؛ مگر آن که همسایه او از شرش در امان باشد)).
از علایمى که میتوان فهمید انسانى مومن است یا نه ، باید از همسایه او درباره نیکى و شر وى سؤ ال کرد؛ یعنى مومن حقیقى کسى است که دیگران به طور کلى و همسایگان به طور خاص ، از شر او در امان باشند. مساءله آزار رساندن هم خیلى ظریف است ؛ یعنى هر چیزى که موجب تکدر و نگرانى شود و روح او را برنجاند آزار است . رسول اکرم صلى الله علیه وآله و سلم مى فرمایند:
اذا اءنتَ رَمَیتَ کلبَ جارِک فقد آذَیتَهُ⁽¹⁰³⁾.
((اگر سگ همسایه را سنگ بزنى ، آزار او به حساب مى آید)).
سگ ، حیوان غیر مطلوبى است ؛ ولى صرف این که یک نوع تعلق و وابستگى به این همسایه دارد، اگر او را برنجانى ، همسایه را رنجانده اى و آزار داده اى . این نکته بسیار مهم است که اگر کسى به همه موازین و قوانین شرع انور ملتزم باشد، اما به حقوق همسایه گردن ننهد مسلمان و مومن نیست . روایت شده است که :
قیل لرسول الله صلى الله علیه وآله و سلم : انَّ فلانةَ تَصوم النّهارَ، و تَقوم اللّیل ، و تُؤ ذى جیرانَها، فقال صلى الله علیه وآله و سلم : هى فى النارِ⁽¹⁰⁴⁾.
((به رسول گرامى اسلام صلى الله علیه وآله و سلم گفتند: زنى است که همه روزها روزه دار است و شب ها را در حال نماز، ولى همسایه ها را آزار مى رساند. حضرت فرمودند: این زن در آتش است )).
یعنى اجر و پاداش همه اعمالى که انجام مى دهد با ایذاى همسایگان نابود مى شود و از بین مى رود و زشتى و قبح آن باعث مى شود که به آتش برود؛ یعنى خداوند از این عمل زشت آن زن در مقابل کارهاى خیرى که کرده است ، نمى گذرد؛ چرا که این حق الناس است و امکان ندارد که مورد مغفرت قرار بگیرد.
نکته قابل توجه درباره همسایه این است که علاوه بر این که انسان باید از ایذا و آزار همسایگان بپرهیزد، باید به ایشان نیکى کند.
در روایت دیگرى از رسول اکرم صلى الله علیه وآله و سلم نقل شده است که مى فرمایند:
و یُمنُ المسکن سَعَتُهُ و حسنُ جِوار اءهلهِ⁽¹⁰⁵⁾.
((از علایم میمون و مبارک بودن منزل ، یکى وسعت منزل است و دیگرى خوب بودن همسایگان آن منزل ))