غفلت از خویش، آفت اساسى شکوفایى حقیقت آدمى است و محاسبه نفس، راه جلوگیرى از فرو رفتن در غفلت و بازگشت از ظلمت؛ چنانکه از مولای متقیان، روایت شده است: «ثمره و نتیجه [مراقبه و] محاسبه نفس به صلاح و سامان آوردن خویش است.»
شکر خوبی ها؛ جبران بدی ها
از جمله ویژگى‌هایى که خداى متعال به روح انسان عطا کرده این است که مى‌تواند بر اعمال خود نظارت و مراقبت داشته باشد. کسانى که درباره معرفت نفس مطالعاتى دارند، به این واقعیت پى‌برده‌اند که انسان موجودى است که مى‌تواند خود را تشویق کند، تنبیه نماید، توبیخ کند و...
بر اساس روایات نیز انسان باید در هر شبانه روز، دست کم، یک‌بار اعمال خود را بررسى کند؛ باید حسابرس اعمال خود باشد، اگر کار خوبى در اعمالش مشاهده کرد، توجه داشته باشد که لطفى از جانب خدا است، در چنین حالتى، ابتدا خدا را شکر گزارد، سپس از او بخواهد که توفیق عنایت کند تا فردا کارهاى بهتر و بیش‌ترى انجام دهد.
اگر هم لغزشى در اعمال خود مشاهده کرد، تدارک کند و پیش از همه، توبه نماید. البته گاهى توبه لوازمى دارد؛ مثلا، اگر عملى از او فوت شده، قضا نماید یا اگر حقى از کسى ضایع ساخته، ادا کند و یا چنان‌چه کار زشت دیگرى انجام داده، آن را جبران نماید تا کارهاى بد در روح او رسوخ نکند و در نهایت، در قیامت نیز رسوا نشود.
ثمره پاس بانی از خویشتن
مراقبه و محاسبه روشى است براى حفظ حقیقت آدمى و ارزشهاى والاى انسانى و تداوم عملِ ایمانى و بازگشت از اشتباهها و گناهها و تصحیح به موقع کردارها و رفتارها.
همانگونه خداوند در قرآن می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ؛ (مائده / 105) اى کسانى که ایمان آورده‌اید، بر شما باد [نگاهداشتِ] خویشتن».
«بندگانِ خدا![کردار و گفتار] خود را بسنجید، پیش از آنکه آن را بسنجند، و حسابِ نفس خویش را برسید، پیش از آنکه به حسابتان برسند.[فرصت را غنیمت دانید] پیش از آنکه مرگ گلویتان را بگیرد و نفس کشیدن نتوانید. رام و گردن نهاده ـ به راه راست روید ـ پیش از آنکه به سختى رانده شوید. و بدانید آن کس که نتواند خود را پند دهد تا از گناه باز دارد، دیگرى را نیابد تا این کار را براى او به جاى آرد».
انسان براى سیر درست در جهت کمال مطلق، نیازمند مرزبانىِ خویش است، زیرا هیچ چیز مانند دریده شدن حریمهاى حقیقت آدمى، تباه گر فرد و جامعه نیست. امیرمومنان على علیه السلام، فرموده است :«آن که حساب نفس خود کرد سود برد، و آن که از آن غافل ماند زیان دید».
غفلت از خویش، آفت اساسى شکوفایى حقیقت آدمى است و محاسبه نفس، راه جلوگیرى از فرو رفتن در غفلت و بازگشت از ظلمت؛ چنانکه از مولای متقیان، روایت شده است :
«ثمره و نتیجه [مراقبه و] محاسبه نفس به صلاح و سامان آوردن خویش است.»
تأکید بر مراقبه و محاسبه
امیرمومنان على علیه السلام، پیوسته بر مراقبه و محاسبه تأکید مى‌کرد و تلاش مى‌نمود مردمان را بدان برانگیزد، زیرا مادام که انسان مالک خود نباشد، در تملّک دیگران و بى‌هویّت است، در حالى که خداى متعال آدمى را بنده هیچ کس و هیچ چیز قرار نداده است تا با آزادگى به سوى او سیر کند و به کمالات الهى متّصف و ربّانى شود. تأکید بر مراقبه و محاسبه، در این جهتِ اساسى در تربیت آدمى است، چنانکه امیرمومنان علیه السلام، فرموده است :
«نفسهاى خود را با محاسبه دربند بکشید و با مخالفت [هوا و هوس] خود، آنها را مالک شوید.»
مراحل مراقبه و محاسبه
در کتاب‌هاى اخلاقى، براى محاسبه نفس سه یا چهار مرحله شمرده شده است:
- اول مشارطه است؛ یعنى از اول صبح انسان با خودش شرط کند که آن روز وظایفش را به خوبى انجام دهد و از گناهان بپرهیزد.
- دوم مراقبه است؛ یعنى در طول روز مراقب اعمالش باشد تا از آنچه با خود عهد کرده تخطّى نکند.
- سوم محاسبه است، که در آخر شب، به حساب کارهاى خود برسد؛ که چه مقدار به وظایف خویش عمل کرده و چه مقدار کوتاهى داشته است.
- چهارم معاتبه است؛ یعنى اگر انسان در محاسبه متوجه اشتباهاتى در رفتارش شد، به جبران آنها خود را تنبیه کند؛ مثلا خود را ملزم کند که روز بعد را روزه بگیرد یا مبلغى انفاق کند یا قدرى قرآن تلاوت نماید...
امیرمومنان على علیه السلام، پیوسته بر مراقبه و محاسبه تأکید مى‌کرد و تلاش مى‌نمود مردمان را بدان برانگیزد، زیرا مادام که انسان مالک خود نباشد، در تملّک دیگران و بى‌هویّت است، در حالى که خداى متعال آدمى را بنده هیچ کس و هیچ چیز قرار نداده است تا با آزادگى به سوى او سیر کند و به کمالات الهى متّصف و ربّانى شود.
اگر آدمى بدین روش ها به اصلاح خود نپردازد، کسى نتواند او را اصلاح نماید. امیرمومنان على علیه السلام، چنین یادآور شده است : «بندگانِ خدا![کردار و گفتار] خود را بسنجید، پیش از آنکه آن را بسنجند، و حسابِ نفس خویش را برسید، پیش از آنکه به حسابتان برسند.[فرصت را غنیمت دانید] پیش از آنکه مرگ گلویتان را بگیرد و نفس کشیدن نتوانید. رام و گردن نهاده ـ به راه راست روید ـ پیش از آنکه به سختى رانده شوید. و بدانید آن کس که نتواند خود را پند دهد تا از گناه باز دارد، دیگرى را نیابد تا این کار را براى او به جاى آرد».
حرف آخر؛ سفارش رهبر
بزرگان ما هم چون مقام معظم رهبری نیز به این مهم بسیار تاکید دارند چنان که فرموده اند: «هوای نفس را باید خیلی ملاحظه کرد. به خودمان در فریب خوردن از هوای نفس سوءظن داشته باشیم.»
منابع:
نهج البلاغه، حکمت 208و44 ؛ خطبۀ 90
خوانساری، شرح غررالحکم، ج 3 ، ص 334؛ ج 4 ، ص 511
مصباح یزدی، پندهای امام صادق به ره‌جویان صادق، ص35
بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از قاریان(1388/05/03)
فرآوری: حامد رفیعی
منبع : پایگاه تبیان
