معروف ترین سمبل های ایران باستان همواره با شکوه و اسرارآمیز بوده اند. هر سمبل در بین مهمترین سمبل های ایران باستان دانش خرد و ابهت ایرانیان باستان را به نوعی به رخ بازدید کنندگان اعم از داخلی و خارجی می کشد و این مطلب را می رساند که در عصر ساخت این سمبل ها وقتی جهان به چیزی جز وحشیگری و جهالت فکر نمی کرد، ایرانیان متمدن ترین بشرها بوده و ساخته آن زمان هنوز که هنوز است، بهت و حیرت جهانیان را بر می انگیزد. برترین سمبل های ایران باستان نه تنها در دست نوشته های سنگی باستانی قابل مشاهده هستند بلکه در زمان حال هم میراث خود را حفظ کرده اند. این واقعیت که مهمترین سمبل های ایران باستان در سراسر کشورمان استفاده می شوند، اهمیت آن ها را در طول زمان نشان می دهد. در ادامه مطلب با معروف ترین سمبل های ایران باستان آشنا می شویم.
فرهنگ ایران باستان
همان طور که امروزه درباره معروف ترین سمبل های ایران باستان اطلاع داریم، سرزمین ایران باستان در منطقه ای که در حال حاضر با عنوان ایران و افغانستان در جهان شناخته می شود، واقع شده است. این تمدن بشری در حدود 1200 سال قبل از میلاد مسیح وجود داشت. نخستین دولت ایران در سال 700 قبل از میلاد شکل گرفت. سرزمین باستانی ایران زمین دارای نشانه هایی از حملات موفقیت آمیز تعدادی از کشورگشایان بلند پرواز است. مهمترین سلسله هایی که به ایران حمله کردند عبارتند از یونانی ها، اعراب، ترک ها و مغولان معروف. این امپراطوری به طور مداوم از طریق فتوحات «کشورگشایی» منظم نظامی، گسترش یافته و به وسعت آن افزوده شد. ایرانی ها بسیار متمدن و پیشرفته بودند. این را می توان به وضوح و کاملا آشکار از باقی مانده های پایتخت قدیمی ایران یعنی پرسپولیس دریافت که در ساخت آن استفاده از ریاضیات پیچیده هندسی و نجوم به صورت کاملا روشن مشهود است. هنر آن زمان تنها در اشکال هندسی خلاصه نمی شد، بلکه تندیس گری موجودات واقعی و تخیلی منجمله شیرها، طاووس، شیردال، عقاب شیر یا گریفین، ققنوس و سیمرغ و همین طور گل ها و گیاهان به شکل حرفه ای و بسیار زیبا در جای جای تخت جمشید نمایان است. به مرور و با گذشت زمان این عناصر اسطوره ای همراه با خدایان باستانی به عنوان ستون های بسیار مهمی در بین برترین سمبل های ایران باستان مورد توجه قرار گرفتند.
دین هایی که ایرانیان باستان به آن ها اعتقاد داشتند
ایرانیان در ابتدای پیدایش، زرتشتی بودند دینی که توسط پیامبر و معلم بزرگ، زرتشت معرفی شده بود. زرتشت در سال 600 پیش از میلاد این دین را برای ایرانیان به ارمغان آورد و کمک کرد که این امپراطوری عظیم از طریق مذهب زرتشت متحد شود. او پرستش خدای واحدی به نام اهورا مزدا را به جای پرستش چندین و چند بت تبلیغ کرد. این دین به نبرد میان خیر و شر و پیروزی خیر در مقابل شر تأکید داشت. در حقیقت در دوران پیش از میلاد تنها چند زرتشتی وجود داشت.
فروهر
صورت فروهر پیری فرزانه و کاردان بوده که نشان از تجربه و آگاهی دارد و هم کنایه ای است به احترام به بزرگان و فراگیری از آن ها.
هر کدام از بال های گشوده شده سه پر دارد که نشانه همان پندار نیک، کردار نیک و گفتار نیک است و همینطور پرهای پایین فروهر درست نقطه عکس پرهای بالائی به نشان گفتار بد، کردار بد و پندار بد است و اصولا نماد فروهر در دو جنبه نیک و بد و خیر شر و به زبان زرتشتی «سپنتامینو :خوبی» و «انگره مینو :بدی» است و این پرها هم بر همین اساس کشیده شده اند. یک حلقه در میانه بدنه فروهر نشان جان و روان و به نظر همان کارمای امروزی است که نه آغازی دارد و نه پایانی. حلقه ای که در یکی از دستان فروهر است اشاره به همان نیکی و یا سپنترامینو دارد و چون کمی گرایش به بالا دارد نوعی اشاره به ستایش و رفتن به سوی اهورا مزدا است و در نهایت حلقه ای که در دست دیگر است بیشتر نشان پایبندی به قول و پیمان و به نظر برخی نشان از جوانمردی است. این نماد یکی از مهمترین سمبل های ایران باستان می باشد.
آناهیتا الهه آب
در بین نمادها و سمبل های ایران باستان، آناهیتا الهه آب ایران باستان است. او همچنین به عنوان الهه باروری، بانوی جانوران و الهه رقص مقدس شناخته شده است. آناهیتا بر آب ها حکمرانی می کرد و ستاره ها و سرنوشت تحت فرمان او بودند. او اصل خلاقیت زنانه را به تصویر می کشد. آناهیتا بال دارد و شیرهایی قدرتمند او را همراهی می کنند و اغلب مزین شده به تاجی از ستارگان است. او همچنین با دریاچه ها، رودخانه ها و آب های تولد همراه است. او حامی زنان و الهه جنگ می باشد. آناهیتا به معنای فرد پاکدامن است. او به عنوان یک باکره به تصویر کشیده شده و یک ردای طلایی و کلاه پادشاهی الماس هم دارد. حیوانات مقدس او کبوتر و طاووس هستند. در بین برترین سمبل های ایران باستان، آناهیتا بسیار محبوب بود و به عنوان یکی از الهه های بزرگ که در بسیاری از ادیان شرقی وجود دارند، محسوب می شود.
شیر و خورشید
این سمبل در بین برترین سمبل های ایران باستان شکل گرفته از دو تصویر است شیر و خورشید. شیر نشان گر الوهیت، سلطنت و دودمان قدرتمند پادشاهان است، و بسیار به صورت فلکی اسد هم شباهت دارد. تصویر خورشید نشان دهنده حاکم بهشت است. این یک نماد بسیار معروف بوده و از دوران باستان توسط دولت های زیادی در سراسر تاریخ به عنوان پرچم استفاده شده است. این نماد از مهمترین سمبل های ایران باستان می باشد.
پرنده سعادت، هما
از نمونه های دیگر معروف ترین سمبل های ایران باستان، پرنده هما یک موجود زیبا و رویایی از قصه های صوفی است. گفته می شود که این پرنده هرگز فرود نمی آید و تمام عمرش را در آسمان سپری می کند. این پرنده در فاصله بسیار زیادی از زمین پرواز می کند به طوری که دیدن آن با استفاده از چشم انسان غیر ممکن است. هما به عنوان پرنده شانس و سعادت هم نامیده می شود و موجودی مهربان و نماد شادی در بین برترین سمبل های ایران باستان می باشد. با توجه به افسانه های صوفی هنگامی که شما نگاهی اجمالی به هما و حتی سایه آن داشته باشید، در باقی زندگی خوشبختی همراه شما خواهد بود. عنایت خان از موسسین صوفی گری ابعاد معنوی این پرنده را به تصویر می کشد. به گفته ی وی بعد روحانی این پرنده نمایانگر به اوج رسیدن یک تفکر است اوجی که تمام مرزها را در هم می شکند. «هما» در زبان شیرین فارسی به معنای پرنده افسانه ای می باشد. در زمان های قدیم اعتقاد بر این بود که اگر این موجود افسانه ای روی شانه یک فرد بنشیند، خوش شانسی به آن فرد روی می آورد و او پادشاه می شود. در کلمه هما دو بخش وجود دارد «هو» به معنای «روح» و کلمه «ما» یک کلمه ی عربی که به معنای«آب» است. در سنت های قدیم اعتقاد بر این بود که زرتشت از درخت هما متولد شد چرا که آیه ای از کتاب مقدس می گوید: «به غیر از مردی که از آب و روح متولد شده است، هیچ کس نمی تواند به پادشاهی خداوند وارد شود». در برخی از نسخه های تغییر یافته پرنده هما شبیه ققنوس است. این پرنده پس از گذشت چند صد سال خود را در آتش می سوزاند و از خاکستر خود دوباره متولد می شود. این پرنده همچنین به عنوان مرغ بهشت نامیده می شود. هما شامل ویژگی های فیزیکی هم مرد و هم زن در یک بدن بوده و یک بال و یک پا دارد. چنانچه افسانه ها می گویند که گرفتن پرنده هما غیرممکن است. با توجه به مذهب صوفی پرنده هما را نمی توان زنده اسیر کرد و فردی که آن را می کشد، در عرض چهل روز خودش هم می میرد.
گریفین «شیردال» افسانه ای
این موجودات افسانه ای یعنی گریفین ها موجودات محبوبی هستند که به طور گسترده ای در فیلم ها و رمان های داستان های عامیانه استفاده می شوند. گریفین یک کیمرا یا یک موجود اسطوره ای ترکیبی است. این موجود افسانه ای دارای بدن شیر و بال و سر عقاب است. با این اوصاف هم پادشاه حیوانات و هم پادشاه پرندگان را به تصویر می کشند. آن ها همچنین ممکن است گوش اسب هم داشته باشند. گریفین ها که از قدیم الایام به حفاظت از گنجینه ها و دارایی ها شناخته شده، محافظانی در برابر شر، سعایت و جادو نیز هستند. گریفین که در برخی از کلیساها مجسمه ساخته شده، در نمادپردازی مسیحی هم شناخته شده و هم الوهیت و هم انسان را به تصویر می کشد. در نشان شناسی «هرالدی» گریفین ها به معنای شجاعت، رهبری و قدرت هستند. آن ها با شکلی خشن به تصویر کشیده شده اما در طول قرن ها همواره مورد احترام بوده اند. آن ها به طور مرتب روی کت ها، بازوها، پرچم های خانواده های بااصالت و مشهور مهم در اروپا ظاهر می شوند. ریشه این موجود اسطوره ای جذاب از اروپای غربی به لبه های شرقی شبه قاره هند و فراتر از آن هم می رسد و یکی از مهمترین سمبل های ایران باستان می باشد. گریفین های زیبا وظیفه محافظت از طلا و گنج را داشته اند. آن ها به عنوان نماد ازدواج تک همسری در نظر گرفته می شدند. آن ها وفاداری را تحسین می کردند. گریفین ها به شدت به شریک زندگی خود وفادار بودند و در صورت مرگ همسر ابدا ازداج نمی کردند. آن ها کم کم تبدیل به نمادی از عیسی هم شدند زیرا می توانستند در هوا و زمین به راحتی حضور داشته باشند که این ماهیت انسانی و الهی مسیح را نشان می دهد. گریفین ها هم قدرت و هم خرد را نشان می دهند. آن ها معمولا در طول جنگ مرتبط با قدرت هستند. جمهوری جنوا در قرون وسطی، از گریفین ها به عنوان نمادی از تمام قایق های دریانوردی خود استفاده می کرد. این نماد در بین معروف ترین سمبل های ایران باستان جایگاه ویژه ای دارد.
کوه دماوند
این کوه بلندترین قله در ایران و سراسر خاورمیانه است. دماوند یک آتشفشان فعال بوده و در اساطیر ایرانی و داستان های قومی بسیار نمایان است. این کوه به عنوان یک نماد مقاومت ایران در مقابل حکومت های خارجی هم در نظر گرفته می شود. به دلیل چشمه های آب گرمی که دارد گفته می شود که این کوه دارای قدرت شفابخش است. این چشمه ها اختلالات پوستی و زخم های مزمن را درمان می کنند. کوه دماند در قسمت پشت اسکنانس های 10000 ریالی هم چاپ شده است و یکی از مهمترین سمبل های ایران باستان می باشد.
سیمرغ
یکی از برترین سمبل های ایران باستان سیمرغ بوده که نام یک پرنده اسطوره ای در ایران باستان است. این موجود بی نظیر، غول پیکر، بالدار و مونث معمولا به داشتن یک بدن پوشیده از پولک همراه با سر سگ، پنجه شیر و بال طاووس توصیف می شود. همچنین گاهی اوقات با چهره یک انسان تصویر می شود. سیمرغ یک موجود خیراندیش با قدرت محافظتی و شفا بود. اعتقاد بر این بوده که آب و زمین را تمیز می کند و باروری را به ارمغان می آورد. این موجود همچنین به عنوان رسول یا واسطه بین آسمان و زمین و نماد اتحاد آن ها دیده می شود. سیمرغ اغلب در ادبیات کلاسیک و مدرن ایرانی ذکر می شود و به طور خاصی در عرفان صوفی به عنوان یک تشبیه برای خدا مورد استفاده قرار می گیرد. این پرنده اسطوره ای در چند داستان قدیمی از خلقت وجود دارد. با توجه به افسانه های ایرانی سیمرغ بسیار پیر بوده تا بدان جا که نابودی جهان را سه بار دیده است!
کاربرد برخی نمادها در حال حاضر
از جمله دیگر نمادها که در نوع خود دیدنی هستند، نشان شرکت هواپیمایی هما بوده که مستقیماً از یکی از سرستون های کاخ آپادانا گرفته شده است. نمونه های دیدنی این نمادها به شرح زیر می باشند:
-سرستون گاو دو سر از کاخ آپادانای شوش، فرانسه، موزه لوور
-نشان باشگاه پرسپولیس
-تصویر از تندیس های تخت جمشید
-نشان هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران
-ریتون به شکل سرشیر موزه ملی
-نشان بانک پاسارگاد
-پلاک طلا، موزه رضا عباسی
-طرح خطی نقش برجسته در تخت جمشید
-نشان سابق بانک ملی و ارابه در مهر داریوش
-نشانه مؤسسه امیرکبیر
نقش ها و نمادها در مصر و بین اانهرین هم امروزه کارآیی دارد. در نشان مؤسسه امیرکبیر آنچه که ذهن را متوجه هویت نقش می کند، فرم فرد ارابه ران است که با نقوش مهر داریوش به خوبی قابل مقایسه است.
نقوش گیاهی
از نمونه نقوش گیاهی که در کتیبه های تخت جمشید به کار رفته، می توان به گل نیلوفر و آذین گل سرخ روزت اشاره نمود. گل نیلوفر در حجاری های تخت جمشید در دست بزرگان پارسی دیده می شود. گل روزت نیز از نقوش مورد علاقه ساکنان بین النهرین و نماد خورشید به شمار می رفته است. این نقش در ایران بر روی نقش برجسته ها، ظروف و پلاک ها دیده می شود. نمادهای گیاهی به کار رفته در نشان ها بدون تغییرات زیادی به کار گرفته شده اند. دلیل این امر را باید در سادگی نقوش گیاهی جست و جو کرد. از نمونه این نمادها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
-گل نیلوفر در دست یک فرد پارسی
-نشان بانک پارسیان
-گل نیلوفر در نقش کاشی از برج جنوب شرقی آپادانا
-نشان سابق مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران 
هنر دوره ساسانی
ساسانیان به دنبال نفوذ و گسترش هنر یونان در دوران اشکانی به احیای هنر هخامنشی پرداختند با این تفاوت که هنر در این دوران از حالت طبیعت گرایانه به دور است. از نقوش مورد استفاده در این دوران می توان به نقش بال که علامت ایزدی و نماد قدرت یا محافظت است و یا نقش سیمرغ که در دوران اشکانی و ساسانی و حتی اسلامی به فراوانی دیده می شود، اشاره کرد. از نمونه های این نمادها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
-گچ بری ساسانی
-نشان دانشگاه تهران
-گچ بری ساسانی
-لوگوی سابق وزارت فرهنگ و هنر و طرح سیمرغ بر روی پارچه ساتن سده هفتم هجری
-نشان جشنواره سینمایی فجر
-سیمرغ دوره ساسانی طاق بستان، نقش لباس خسروپرویز
-طرح سیمرغ از مرقع، سده دهم هجری 
