رصدخانه
رصدخانه مراغه رصدخانه‌ای بود که در دورهٔ هلاکوخان زیرنظر خواجه نصیرطوسی در شهر مراغه ساخته‌شد. این رصدخانه روی تپه ای در غرب مراغه قرار داشته است و امروزه تنها پی های بخش های مختلف و بخشی از سدس سنگی آن باقی مانده است. در سال‌های اخیر گنبدی برای محافظت از بقایای این بنا بر روی بخشی از آن ساخته شده است.
پرویز ورجاوند و همکارانش در دههٔ 1350 خورشیدی به کاوش در محوطهٔ این رصدخانه پرداختند و قسمتهای مختلف آن را شناسایی کردند. ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی استوانه‌ای ساخته شده‌بود. در ساختمان‌های جنبی آن یک کتابخانه و محل اقامت کارکنان تشخیص داده شده‌است.
رصدخانه مراغه در دوره هلاکوخان زیر نظر خواجه نصیر الدین طوسی در شهر مراغه ساخته شده است. این رصدخانه روی تپه‌ای در غرب مراغه در نزدیکی دو روستا به نام‌های طالب‌خان و حاجی‌کرد قرار داشته است که دریاچه ارومیه را می‌توان از دوردست از آنجا دید. امروزه تنها پی‌های بخش‌های مختلف و بخشی از سدس (از ابزارهای ستاره‌شناسی برای اندازه‌گیری ارتفاع ستاره ها یا سیاره‌ها) سنگی آن باقی مانده است.
رصدخانه مراغه یکی از یادگارهای علمی و فلکی خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف، ریاضیدان و منجم بزرگ دوره ایلخانی و صاحب رساله مشهور اخلاق ناصری و زیج معروف ایلخانی است که به دست او و با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده است. این رصدخانه زمانی از مشهورترین رصدخانه‌های اسلامی بوده است که آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته است و تاکنون با این همه تحولات و تغییراتی که در جهان پدید آمده است، هنوز هم نام آن رصدخانه و بانی آن بر سر زبان‌ها است.
در سال 657 هجری معمار معروف آن عصر، به دستور خواجه بزرگ طوسی «فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی» ساختمان وسیع و با شکوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع نموده است. محلی که برای رصدخانه انتخاب شده بود، تپه‌ای است که در شمال غربی شهر مراغه واقع شده و اینک به نام رصدخانه مراغه معروف است. این رصدخانه جایی است که برای مشاهده، بررسی و اندازه‌گیری پدیده‌های آسمانی درست شده است. در گذشته رصدخانه‌ها اساسا شامل سُدس و برخی ابزارهای دیگر ستاره‌شناسی بوده است. رصدخانه‌های امروزی معمولا تلسکوپ‌های بزرگ نوری یا رادیویی دارند که در اتاق‌های گردنده نصب شده‌اند.
تاریخچه تأسیس رصدخانه‌ها در ایران
نخستین رصدخانه حدود سال 212 هجری (828 میلادی) در بغداد بنا شده است و دو اخترشناس برجسته، فضل بن نوبخت اهوازی و محمد بن موسی خوارزمی بر آن ریاست داشتند. پس از این رصدخانه، رصدخانه‌های متعددی در جای جای سرزمین‌های اسلامی ساخته شد که هر یک با نام اخترشناسی برجسته، پیوسته است. رصدخانه بتانی در رقه و رصدخانه عبدالرحمان صوفی در شیراز از جمله آنها هستند. البته، پس از قرن چهارم، رصدخانه‌ها با نام امیران ارتباط پیدا کردند، مانند رصدخانه علاءالدوله در همدان، که برای بوعلی‌سینا بنا شد.
کمتر از یک قرن بعد نیز ملکشاه سلجوقی، رصدخانه بزرگی را بنیان نهاد که بزرگانی مانند عمر خیام نیشابوری در آنجا فعالیت داشتند و تقویم جلالی، دقیق‌ترین تقویم جهان را طرح‌ریزی کردند.
خواجه نصیرالدین طوسی، یکی از علمای خردمند است که بنیانگذار رصد خانه مراغه بوده است. رصدخانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که در آن بیشتر شاخه‌های دانش تدریس می‌شده است و مشهورترین دانشمندان آن عصر، از جمله قطب الدین شیرازی، کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان (قوس‌قزح)، در آنجا جمع شده بودند.
به علاوه، چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به علت استیلای مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده بود، دانشمندان چینی، از جمله فردی به نام فائو مون‌جی، در این مرکز فعالت داشتند.
فیلسوف و فرهنگ‌نامه نویس مسیحی، ابن‌العبری، در رصدخانه مراغه به درس دادن اصل‌های اقلیدوس و المجسطی بطلمیوس مشغول بودند. اوج شکوفایی رصدخانه‌ها در قرن نهم هجری دیده شده است. یعنی زمانی که الغ‌بیگ نوه تیمور لنگ، رصدخانه خود را در سمرقند بنا نهاد؛ رصد خانه‌ای که آن را با رصدخانه استانبول، باید حلقه انتقال این سازمان به غرب دانست.
الغ بیگ که خود اخترشناس شایسته‌ای بوده است، بهترین ریاضی‌دانان زمان را که مهم‌ترین آنان، غیاث‌الدین جمشید کاشانی بوده است در رصدخانه خود گرد هم آورده بود. رصدخانه وی پیشرفته‌ترین ابزارهای پژوهشی آن زمان از جمله قوسی از نصف‌النهار به ارتفاع 50 متر را داشته است.
خواجه نصرالدین توسی برای ساخت رصدخانه و ابزارهای رصد، از دانش و هنر دانشمندان و استادان زمان خود استفاده کرد است که نیتش از این کار موارد زیر بود:
بازگرداندن و اسکان دانشمندان فراری که در اثر حمله مغلول‌ها متواری شده‌بودند
ایجاد یک مرکز علمی
خواجه نصرالدین هر یک از دانشمندان را مسئول بخشی کرد که در آن زمینه تبحر خاصی داشتند و برای انتخاب آنها ملیت و مذهبشان را مدنظر قرار نداده است.
دانشمندان زیر در ساخت ابزارها و ساختمان رصدخانه به وی کمک کردند.
نجم‌الدین، از علمای شافعیه
فخر الدین اخلاطی، مهندس و متبحر در علوم ریاضی از تفلیس
فخرالدین مراغه‌ای، طبیب و ریاضیدان از موصل
نجم الدین کاتب بغدادی از صور
محی الدین مغربی، مهندس و ریاضیدان
قطب الدین شیرازی (از شاگردانش)
حسام الدین شامی
صدرالدین علی (فرزند خواجه)
اصیل الدین حسن (فرزند خواجه)
فو من جی دانشمند چینی
ابوالفرج «بارهبراوس» شخصیت ممتاز مذهبی مسیحی
زمانی که خواجه نصیرالدین نام این افراد را برای همکاری به هولاکوخان و شمس الدین جوینی مشاور و بیتکچی وزیر پیشنهاد داد، آنها دلیل انتخاب تک تک دانشمندان را از خواجه نصیرالدین پرسیدند و پس از توضیحاتی که از سوی وی ارائه شد، هولاکوخان با حضور آنها در مجموعه رصدخانه مراغه موافقت کرده است.
برای کمک به رصدخانه علاوه بر کمک‌های مالی دولت، اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذارده شده بود که از عشر (یک دهم) آن جهت امر رصدخانه و خرید وسایل و کتب استفاده می‌نمود. در نزدیکی رصدخانه، کتابخانه بزرگ و بسیار عالی ساخته شده است که در حدود چهارصد هزار جلد کتاب نفیس از بغداد، شام، بیروت و الجزیره تهیه و جهت استفاده دانشمندان و فضلا در آن قرار داده شده بوده است. خواجه نصیرالدین دستمزد کارمندان و دانشمندان مجموعه را به شرح زیر تعیین کرد:
فلاسفه و ریاضی‌دانان روزی 3 درهم
اطباء روزی دو درهم
فقها روزی یک درهم
محدثین روزی نیم درهم
در نتیجه این تقسیم‌بندی‌ها:
1 _ درس فلسفه که پیش از آن به صورت مخفیانه تدریس می‌شد مورد توجه قرار گرفت و علنی شد.
2 _ بیشتر طلاب به فلسفه و طب روی آوردند و پس از اعتراض به اینکه چرا حقوق فقها و محدثین را کمتر از دیگران در نظر گرفته است، پاسخ داد:
چون افراد به دلایل فطری به دنبال علوم مذهبی و فقهی می‌روند کارشان آسان است و کمتر کسی به دنبال علوم سخت و سنگین مانند نجوم و ریاضیات می‌رود و بعد از حمله مغول ما نیاز به دانشمندان این علوم داریم.
پرویز ورجاوند و همکارانش در دهه 1350 خورشیدی به کاوش در محوطه این رصدخانه پرداختند و قسمتهای مختلف آن را شناسایی کردند. ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی استوانه‌ای ساخته شده و در ساختمان‌های جنبی آن یک کتابخانه و محل اقامت کارکنان تشخیص داده شده است. در سال‌های اخیر گنبدی برای محافظت از بقایای این بنا بر روی بخشی از آن ساخته شده است.
تپه رصدخانه مراغه دارای طول 510 متر و عرض تقریبی 217 متر و ارتفاع 110 متر است و دارای قسمتهای مختلف از جمله برج مرکزی رصدخانه، واحدهای مدور پنجگانه، کتابخانه و محله مسکونی دانشمندان، مسجد، مدرسه، چاه آب و کارگاه بزرگ دانشمندان (شاید آزمایشگاه) می‌باشد.
در جوار رصدخانه، سرایی عالی برای استفاده خواجه و منجمین ساخته شده و مدرسه علمیه‌ای جهت استفاده طلاب دانشجو نیز احداث شده بود. این کارها مدت 13 سال به طول انجامید، تا اینکه هلاکو در سال 663 ه. ق درگذشت، لیکن خواجه تا آخرین دقایق عمر خود مواظبت و اهتمام بسیار نمود که آن رصدخانه و کتابخانه از بین نرود و خللی در کار آنجا رخ ندهد. تقویم و زیج ایلخانی حاصل این تلاش بی وقفه بوده است.
خواجه نصیرالدین طوسی «زیج ایلخانی» را از روی رصدهای انجام شده در رصدخانه مراغه تدوین کرده است. زیج ایلخانی سده‌ها از اعتبار خاصی در بسیاری از سرزمین‌های آن زمان از جمله در چین برخوردار بوده و در سال 1356 میلادی (300 سال پس از مرگ طوسی) ترجمه شده و در اروپا منتشر شده است. قدیمی‌ترین نسخه این زیج در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود.
در تاریخ سلسله پادشاهی یوان در چین مندرج شده که برای تاسیس رصدخانه پکن، به سرپرستی کوئوشوجینگ منجم در دربار، تعدادی ابزارهای رصدی از رصدخانه مراغه در ایران خریداری شده است. از جمله این ابزارها ذات الحلق، عضاده (الیداد)، دو لوله رصد، صفحه‌ای با ساعت‌های مساوی، کره سماوی، کره زمین، تورکتوم (نشان دهنده حرکت استوا نسبت به افق) هستند. چینیان لوله رصد را وانگ تونگ نامیده‌اند. به گفته تاریخ سلسله پادشاهی یوان ایرانیان از این اختراع نه تنها برای رصد اجرام آسمانی، بلکه برای مشاهده دوردست‌ها به ویژه در دریا سود می‌جسته‌اند. همین کتاب از حضور دانشمندان چینی به رهبری فائومونجی برای کارآموزی در رصدخانه مراغه خبر می‌دهد.
در سال 672 هجری قمری، خواجه نصیر که آثار مکتوبش از 50 کتاب و رساله افزون است با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت تا بقایای کتاب‌های تاراج رفته را جمع‌آوری و به مراغه ارسال دارد. اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ 18 ذی الحجه سال 672 هجری قمری در بغداد دار فانی را وداع گفت. جسدش را به کاظمین انتقال داده و در جوار امامین همامین دفن نمودند.
به فراخور هفتصدمین سالگرد درگذشت خواجه نصیر طوسی روز پنج اسفند در ایران روز بزرگداشت خواجه نصیر طوسی و روز مهندس نام‌گذاری شده است.
