تاریخ هگمتانه ؛ یادگاری از دوران پر فراز و نشیب حکمرانی مادها

تاریخ بشری شاهد تمدن های بسیاری بود. تمدن هایی که در اوج به گمنامی و فراموشی سپرده شدند. اما در میان تمام تمدن ها هستند آن هایی که هنوز هم آوازه شان بر زبان بشر امروز جاری و شناخته شده است. این گونه تمدن ها نه تنها فراموش نشدند بلکه از خود رسم و آیین و نیز بناهایی به یادگار گذاشته اند که نظاره کردن آن ها ما را به تفکری ژرف در دل تاریخ می برد. ژرفای این اذهان، شکوه عظمت مردمان ادوار پیشین را یادآور می شود. یکی از این شکوهمندی های تاریخ هگمتانه است. هگمتانه در شهر همدان امروزی و بر بلندای تپه ای به همین نام واقع شده است و رخ نمایی می کند. این بنای تاریخی یادگاری از تمدنی به نام ماد است. مادها در سده 17 قبل از میلاد (3700سال پیش) به قدرت رسیدند و هگمتانه را پایتخت حکومت خود برگزیدند. مردمانی که در گذشته دور می زیستند بناها، اشیا و آثاری بزرگ از خود بر جای گذاشته اند که امروزه توریست های بسیاری مشتاقند تا با این شکوه و صلابت تاریخچه هگمتانه بیشتر آشنا شوند. مادها هگمتانه را با فرهنگ و آداب و رسومشان برای آیندگان به یادگار گذاشتند. در ادامه می خواهیم به بررسی و شناخت حفاری های هگمتانه و قبایلی که بر آن حکم می راندند بپردازیم. قدرت گرفتن تا سرنگونی و سقوطشان را بهتر بشناسیم. اصلا هگمتانه به چه معناست؟ چه مدت حکومت مادها به طول انجامید؟!

ریشه لغوی هگمتانه در تاریخچه هگمتانه

هگمتانه در زبان پارسی باستان و تاریخچه هگمتانه به معنای جای گردآمدگان یا جای کنار هم آمدگان است. یونانی ها هگمتانه را اکباتان می خواندند و امروزه نیز به همین نام می شناسند. نام هگمتانه در زبان پارسی نوین به همدان تغییر یافت. این شهر کهن و باستانی اولین پایتخت ایران است. هگمتانه در سده 17 قبل از میلاد و توسط دیااکو یا دیاکو اولین پادشاه ماد بنیانگذاری شد. مادها یکی از سه قبیله آریایی بودند که در آن زمان هم جوار هم می زیستند. پارت ها و پارس ها نیز دو قبیله دیگر آریایی نام داشتند. این سه قبیله که به مرور زمان از یکدیگر جدا شدند، گاه با یکدیگر متحد و گاه سر ناسازگاری گذاشته و می جنگیدند.

حکمرانی مادها و بررسی حفاری های هگمتانه

در سده هشتم قبل از میلاد و در تاریخچه هگمتانه مادها در غرب ایران متحد شدند و قدرت گرفتند. دیاکو اولین پادشاه قبیله مادها بود. به گفته هرودوت(باستان شناس-تاریخ نگار) سلسله مادها شامل 4 شاه بوده که مجموعا حدود 150 سال حکمرانی کرده اند. به گفته وی اسامی این چهار شاه عبارتند از: دیاکو، فرورتیش، هووخشتره و ایشتوویگو(آستیاگ). نام آن ها در تاریخچه هگمتانه مهم می باشد.

تاریخ هگمتانه: دیاکو

قبل از دیاکو همان طور که در تاریخچه هگمتانه آمده است، مادها در شهرهای کوچک و پراکنده زندگی می کردند. دیاکو در دوره ای بسیار بی عدالت و بی قانون زندگی می کرد در نتیجه درصدد برآمد تا یک وحدت و قانون جمعی به وجود آورد. در پی این اقداماتش او را به عنوان یک قاضی عدالت پیشه و بی طرف قلمداد کردند. این شهرت وی را یاری رساند تا بعدها با او متحد شده و او را به عنوان فرمانروایشان برگزینند. دیاکو نیز از این فرصت سود جست و قبایل پراکنده ماد را متحد کرد و اولین سلسله قانون مند مادها را شکل داد. دیاکو هگمتانه را به عنوان پایتخت حکومت مادها قرار داد. یکی از اولین اقدامات دیاکو گماشتن نگهبانانی برای خود و ساختن دژی مستحکم که شهر را از هجوم بیگانگان حفظ می کرد و رونق دادن به اقتصاد مردمان شهر هگمتانه بود! طبق نوشته های هرودوت دژ هگمتانه از هفت دیوار ساخته شده که هر دیوار داخلی از دیوار بیرونی بلندتر است. ضمنا دیوارها هر کدام به یک رنگ خاص تزیین شده بودند. داخلی ترین دیواره طلایی رنگ بوده و قصر پادشاه را محصور می کرده است. سرانجام سارگون دوم شاه آشور(715 قبل از میلاد) طی اقدامی توانست دیاکو را اسیر کند و به فرمانروایی او پایان دهد. طبق رسومات آشوریان، جان دیاکو را بخشید اما او را به همراه خانواده به حمات تبعید کرد که در ;تاریخ هگمتانه نام او دیده می شود.

تاریخ هگمتانه: فرورتیش

پسر دیاکو در تبعید در سرزمین آشور دوباره مادها را متحد نمود و توانست با کمک گرفتن از قبایل همسایه به آشوریان اعلان جنگ دهد. فرورتیش در این جنگ پیروز شد و مادها دوباره قدرت را در دست گرفته و سرزمین هایی که توسط آشوریان غصب شده بود باز پس گرفتند. فرورتیش در تاریخ هگمتانه، 22 سال بر آن حکم راند تا در نهایت در جنگی که مجددا با آشوریان بر پا کرد، کشته شد و نامش در تاریخچه هگمتانه ماند.

تاریخ هگمتانه: هوخشتره

یکی از پسران فرورتیش به نام هووخشتره جانشین پدر شد. وی 40 سال بر هگمتانه حکمرانی نمود. وی قدرتمندترین پادشاه مادها و نخستین شاه ایرانی بود که توانست کل سیطره حکومتش را متحد کرده و یک حکومت سراسری و مستقل تشکیل دهد. او اولین بنیان گذار امپراطوری ایران باستان است. هووخشتره فتوحات زیادی داشت. یکی از آن ها به اطاعت کشاندن قوم بزرگ پارس بود. پس از مرگ هووخشتره پسرش ایشتوویگو یا آستیاگ جانشین وی در تاریخچه هگمتانه شد.

تاریخ هگمتانه: ایشتوویگو (آستیاگ)

آستیاگ آخرین پادشاه ماد بود که حدود 35 سال به هگمتانه حکم راند. از اقدامات او اطلاعات زیادی در دست نیست و فقط می توان به جنگ و یورش وی به قفقاز و لیدی اشاره کرد که در نهایت منجر به صلح و پیمان با شاه لیدی و سرانجام ازدواج آستیاگ با آرینیس خواهر شاه لیدی شد. سرانجام طی لشکرکشی به سمت کوروش لشکریان مادها بر فرمانروای خود شوریدند و وی را دستگیر کرده و تحویل کوروش دادند. این گونه بود که سرانجام حکومت صد و پنجاه ساله مادها به گل نشست و سقوط کرد. طبق روایات آمده که آستیاگ پدر ماندانا (مادر کوروش) جد مادری کوروش بوده است. اما برخی دیگر این ادعا را رد کرده و معتقدند آستیاگ هیچ رابطه خویشاوندی با کوروش بزرگ نداشته است. اما همه این اوصاف درباره تمدنی بزرگ بسیار ناچیز و کوچک شمرده می شود چرا که وقتی به بنای تاریخی هگمتانه قدم می گذارید شاهد صلابت عظیم و غیر قابل وصف می شوید. این اشیا در موزه تاریخ هگمتانه نگهداری می شوند.

حفاری های هگمتانه زیبا

پس از حفاری های تپه هگمتانه آثاری شگرف از نوع معماری و نقشه شهر بدست آمد. پس از کاوش های بسیار مشخص شده که سیستم آبرسانی هگمتانه در زمان حکومت مادها و پارت ها بسیار پیشرفته و کارآمد بود. این سیستم آبرسانی در حفاری های هگمتانه شامل کانال هایی به عرض حدود 3 متر بوده که کف این کانال ها با آجر منظم کار شده است. تاکنون توانسته اند با حفاری های هگمتانه حدود 14000 متر مربع از این شهر باستانی را نمایان سازند. ضمنا اشیای قابل ملاحظه ای نیز کشف شده که می توان به ظروف، کتیبه ها و لوح ها اشاره کرد.

لوح ها بدست آمده در حفاری های تاریخ هگمتانه

-آریارمنه از انواع زرین نوشته شده به خط میخی با سایز 12*8 سانتی متر و در 10 سطر می باشد. آریارمنه نام نیای داریوش اول می باشد. این لوح زرین در آلمان نگه داری می شود.
-آرشام از انواع زرین نوشته شده به خط میخی با سایز 13*8 سانتی متر و در 11 سطر می باشد. این لوح زرین در موزه شخصی آمریکایی به نام مارسل ویدال نگه داری می شود.
-دو لوح بی نام که نوشته هایشان یکی است یکی نقره ای و دیگری زرین(طلا) است با سایز 19*9 سانتی متر و در حفاری یکی از خانه های بالای تپه هگمتانه یافت شده است. این دو لوح سیمین و زرین در موزه های ایران نگه داری می شوند.
-لوح داریوش دوم: این لوح از نوع زرین است و به نام داریوش دوم با سایز 5*5 سانتی متر و دارای 23 سطر به خط میخی می باشد. این لوح که در خارج از ایران بوده اکنون توسط موزه ایران باستان خریداری شده و در داخل همین موزه نگه داری می شود.
-لوح اردشیر دوم: این لوح از نوع زرین است و به نام اردشیر دوم پسر داریوش شاه دوم در سایز 13*13سانتی متر و دارای 20 سطر است.
-کوزه ای که بخشی از آن شکسته و متعلق به خشایار شاه اول پسر داریوش شاه اول است.
-بشقاب و جام نقره ای متعلق به اردشیر اول از دوره هخامنشیان.
-کاسه طلایی و بزرگ که رویش به خط میخی حک شده داریوش شاه.
-بزرگستون هایی تخریب شده که دارای کتیبه هایی با خط میخی مربوط به شاهان هخامنشی هستند.
نکته: بر روی یکی از کتیبه ها نوشته شده است که اردشیر شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، شاه این سرزمین، پسر داریوش، داریوش پسر اردشیر، اردشیر پسر خشایار، خشایار پسر داریوش و داریوش پسر ویشتاسب هخامنشی بزرگ این کاخ را به لطف اورمزد، ناهید و مهر ساخته باشم که مرا از همه بدی ها حفظ بدارند و آنچه را من ساخته ام از گزندها و آسیب ها مصون بدارند.