کارگردانان زن سینمای ایران ـ نسل اول

در سینمای ایران به‌عنوان تابعی از جریانات هنری و سینمای جهان، زنان امکان کمی برای فیلم‌سازی داشتند. همان‌طور که در هالیوود، بالیوود یا جریان روشنفکری سینمای اروپا هم همین‌طور است. در سینمای ایران پیش از انقلاب، تنها به چند نام محدود تحت عنوان کارگردان زن برمی‌خوریم. شهلا ریاحی یکی از این نام‌هاست که در بسیاری از منابع تاریخی هم او را با فیلم «مرجان» نخستین فیلم‌ساز زن ایرانی می‌دانند هرچند که درواقع احمد شیرازی فیلم‌بردار این فیلم، «مرجان»‌ را دکوپاژ کرده و به عبارتی ساخته است، اما ازآنجایی‌که شهلا ریاحی به‌عنوان بازیگر تئاتر کار را بازیگردانی کرده و در آن روزها عمده کار کارگردانی را در گرداندن بازیگران می‌دانستند عنوان اولین کارگردان را به ریاحی اختصاص داده‌اند اما درست‌تر اینست که او را بازیگردان «مرجان» ‌بدانیم تا کارگردان.
به‌عبارت‌دیگر اولین فیلم‌ساز زن ایرانی را می‌توان فروغ فرخزاد با ساخت مستند «خانه سیاه است» دانست که البته بی‌شک بدون حمایت‌های ابراهیم گلستان ساخته نمی‌شد؛ اما زیبایی‌شناسی فیلم و همچنین مدیریت کل پروژه بر عهده خود فرخزاد بوده است. پس می‌توان فروغ فرخزاد را فرای آنچه در تیتراژ یک فیلم تحت عنوان کارگردان خورده است، نخستین کارگردان زن ایرانی به معنی کلمه کارگردان به‌عنوان مسئول ساخت و تعریف زیباشناسی یک فیلم دانست.
مروا نبیلی نام دیگری است که به آن برمی‌خوریم. زن روشنفکری از نزدیکان بیژن الهی که او هم قبل از انقلاب یک فیلم ساخته اما هیچ نسخه‌ای از آن موجود نیست.
به‌جز این سه اسم عملاً فیلم‌ساز زنی نداریم تا بعد از انقلاب اسلامی که عرصه را برای حضور زنان در سینما باز می‌کند یا به‌عبارت‌دیگر با گذشت زمان و نه به پیامد انقلاب راه برای فیلم‌سازی زنان باز می‌شود. درهرصورت حضور جدی، پررنگ و متداوم زنان در سینمای ایران به بعد از سال‌های 57 می‌رسد.
پوران درخشندهپوران درخشنده اولین فیلم‌ساز زن مهم بعد از انقلاب است. فیلم‌سازی که در دهه 50 در تلویزیون ملی تجربه مستندسازی داشته است و بعد از انقلاب هم به ساخت مستندهای اجتماعی خود ادامه می‌دهد. موضوع مستندهای او عموماً درباره بزهکاری‌های اجتماعی و معضلات خانوادگی است و بعدتر می‌بینیم که او در آثار داستانی خود هم پی چنین موضوعاتی را می‌گیرد و حول همین معضلات اجتماعی فیلم می‌سازد. اولین فیلم او «رابطه» با بازی خسرو شکیبایی به چگونگی زیست یک کودک کرولال می‌پردازد و دومین فیلمش «پرنده کوچک خوشبختی» ‌با بازی امین تارخ و هما روستا است که می‌توان آن را بهترین فیلم کارنامه کاری درخشنده هم دانست. «پرنده کوچک خوشبختی» ‌که در زمان اکران هم با استقبال زیادی روبه‌رو شد درباره کودکی است که حادثه تراژیکی را از سر گذرانده و به کمک پرستارش می‌خواهد از آن عبور کند و دوباره بتواند حرف بزند. در این مسیر پرستار باید هم به او و هم به پدرش که او هم از تجربه تلخ مرگ همسرش رنج می‌برد، کمک کند. درخشنده در ادامه مسیر فیلم‌سازی خود هرگز نتوانست موفقیت این فیلم را تکرار کند. شماری آثار معمولی و ضعیف پس‌ازاین در کارنامه او دیده می‌شوند مانند «رویای خیس»‌، «بچه‌های ابدی»‌ و «زمان ازدست‌رفته». در ادامه «شمعی در باد»‌ را می‌توان بعد از سال‌ها آن اثری دانست که از کارگردان «پرنده کوچک خوشبختی»‌ انتظار ساختش می‌رفت. فیلمی که به معضلات جوانان خصوصاً بچه‌های طلاق و مهاجرت و بایدها و نبایدهایش می‌پرداخت و با استقبال خوبی از سوی تماشاگران هم مواجه شد. «هیس دخترها فریاد نمی‌زنند» ‌آخرین فیلم درخشنده هم با استقبال بسیار خوبی مواجه شد چراکه دست روی موضوع حساسی گذاشته و به‌خوبی هم از پس همراه کردن تماشاگر با خود برآمده بود. همین حساسیت اجتماعی باعث شد «هیس دخترها فریاد نمی‌زنند» بیش ازآنچه انتظار می‌رفت دیده شود و هرچند که ازنظر ساخت متوسط به‌حساب می‌آید اما نقطه مهمی در کارنامه کاری پوران درخشنده محسوب می‌شود. آن‌قدر مهم که فیلم‌ساز تصمیم دارد قسمت دوم فیلم را هم تحت عنوان «هیس! پسرها فریاد نمی‌زنند» ‌بسازد.
مرضیه برومندمرضیه برومند پیش از آن‌که کارگردان شود بازیگر سینما و تئاتر بود و در آثاری مانند «دایره مینا»‌ داریوش مهرجویی هم نقش‌آفرینی کرده بود. مرضیه برومند در کنار محمدعلی طالبی یکی از کارگردانان فیلم موفق «شهر موش‌ها» است. فیلمی که در دهه شصت توانست موفقیت بسیاری در نزد مخاطبان کسب کند. در این مجموعه برومند بیشتر کنترل و هدایت عروسک‌گردانان و صداپیشگان را بر عهده داشت و محمدعلی طالبی تحت عنوان کارگردان تلویزیونی یا فنی به چیدمان صحنه و میزانس‌ها می‌پرداخت. بعد از «شهر موش‌ها» ‌برومند فیلمی نمی‌سازد تا اوایل دهه هفتاد که «الو الو من جوجو‌ام» را می‌سازد و باز می‌رود تا چندین سال بعدترش که «شهر موش‌ها 2»‌ را کارگردانی می‌کند. هرچند که مرضیه برومند فیلم سینمایی کم ساخته است اما نامش همیشه در زمره کارگردانان زن پرکار دیده می‌شود که نتیجه همکاری‌اش با تلویزیون در ساخت سریال و برنامه‌های کودک است. اساساً بخش جدی‌ای از فیلم‌های کودک و نوجوانی که در دهه شصت باب می‌شود و پس‌ازآن هم مسیر خود را در سینمای ایران ادامه می‌دهد متأثر از شکل کار و فضای فکری مرضیه برومند است و از این حیث می‌توان او را یکی از تأثیرگذارترین زنان در سینمای ایران دانست که تمرکز خود را همواره روی سینمای کودک و نوجوان داشته است.
رخشان بنی‌اعتمادرخشان بنی‌اعتماد هم کارش را در اوایل دهه شصت با مستندسازی آغاز می‌کند و مستندهایش عموماً درباره مسائل بغرنج اجتماعی و البته معضلات مربوط به زنان هستند. اولین فیلمش «خارج از محدوده» هم دقیقاً پیرو دغدغه‌های اجتماعی او ساخته می‌شود که در این فیلم به شکل خاص نگاهی انتقادی به بوروکراسی اداری دارد. «پول خارجی»، «زرد قناری»‌ یا «نرگس» همه فیلم‌هایی هستند که به حاشیه‌نشینان و مطرودین فرهنگ عمومی جامعه می‌پردازند که به‌واسطه سیاست‌های غلط اجتماعی به این روز افتاده‌اند و دچار فقر، تنگدستی و بیچارگی شده‌اند. رخشان بنی‌اعتماد را می‌توان مهم‌ترین فیلم‌ساز زن سینمای ایران تا به امروز دانست. حتی می‌توان گفت که او تنها فیلم‌ساز زنی است که در تمام این سال‌ها پابه‌پای مردان فیلم ساخته و مسیر فیلم‌سازی را طی کرده است و زیبایی‌شناسی فیلم‌هایش منحصر به کار خود اوست و البته قابل‌تشخیص در میان خیل عظیم فیلم‌های سینمایی که امروز ساخته می‌شوند.
تهمینه میلانیتهمینه میلانی یکی دیگر از فیلم‌سازان مهم زنی است که در دهه شصت کار خود را در سینما آغاز کرد. او در ابتدا به‌عنوان دستیار در کنار مسعود کیمیایی وارد سینما می‌شود و در پشت‌صحنه آثاری مانند «خط قرمز»‌ و «تیغ و ابریشم»‌ حضور دارد تا اینکه اولین فیلمش یعنی «بچه‌های طلاق»‌ را می‌سازد. اولین فیلم میلانی خصوصاً به‌عنوان یک فیلم اول بسیار قابل‌توجه است و به ابعاد عاطفی از تأثیر طلاق بر شمار اعضای خانواده می‌پردازد که کمتر بازگو شده است. فیلم برای زمان خودش حتی فیلمی سنگین و سخت بود و عموم منتقدان فیلم را پس زدند و خیلی وارد بحث در محافل رسمی سینمایی نشد؛ اما میلانی مسیر فیلم‌سازی خود را ادامه داد و تا اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد هم فیلم‌های قبل بحثی ساخت که با وجود همه اغراق‌ها و تندروی‌های زنانه‌شان حرفی برای گفتن داشتند و تماشاگر را تا انتهای فیلم با خود همراه می‌کردند…شبیه به بغض‌هایی زنانه؛ اما میلانی در ادامه تبدیل به کاریکاتوری از خودش می‌شود و فیلم‌هایش هم کاریکاتوری از ایده‌های تماتیک جدی، تلخ و زن‌آزادخواهانه فیلم‌های قبل‌ترش. سه فیلم او با بازی نیکی کریمی یعنی «دو زن»، «واکنش پنجم»‌ و «نیمه پنهان» را می‌توان متعادل‌ترین و مهم‌ترین فیلم‌هایش دانست؛ اما میلانی سال‌هاست که نه‌تنها فیلم خوبی نساخته که به‌سختی می‌توان فیلم‌هایش را تا انتها تاب آورد!

کپی برداری و نقل این مطلب به هر شکل از جمله برای همه نشریه‌ها، وبلاگ‌ها و سایت های اینترنتی بدون ذکر دقیق کلمات “منبع: بلاگ نماوا” ممنوع است و شامل پیگرد قضایی می شود.