مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

ایران، محل تولد هنرمندان بسیاری است که اثر و رد پایی را از خود بر این مرز وبوم برجای گذاشته و هر گوشه ی آن را به گونه ای زیبا آراسته اند. آنها تمام تلاش خود را به کار گرفته اند تا بهترین ها را از خود بر جای گذارند و حال و هوای گذشته را برای ساکنان امروز این سرزمین به تصویر بکشند.

پیش از آنکه ساختمان های بلند و کوتاه با شکل های متفاوت و متنوع در جای جای ایران سر برآورند و هر روز بر ارتفاعشان افزوده شود، معماران هنرمند ایرانی به ساختن شاهکارهایی اصیل مشغول بوده و ساختمان هایی بی بدیل را به یادگار گذاشته اند. هر تکه از این ساختمان ها حکایت از هوشمندی سازندگان آنها دارد و چشم های بسیاری را به خود خیره کرده است. برخی از این آثار آن قدر چشم نوازند که توجه کارشناسان جهانی را نیز به خود جلب کرده و توانسته اند نام خود را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نمایند.

پیش از این به تعدادی از این دست شاهکارها سرزدیم و از آنها در مطالب زیر برایتان سخن گفتیم:

گنبد سلطانیه زنجان ؛ بزرگترین گنبد آجری جهان

باغ دولت آباد یزد ؛ میزبان بلندترین بادگیر جهان

باغ شاهزاده ماهان ؛ معجزه ای سبز در میان کویر کرمان

حالا باز هم کوله بارمان را می بندیم تا راهی یکی دیگر از آثار جهانی کشور عزیزمان شویم و سر تا پا غرور به تماشای زیبایی های آن بنشینیم. به اردبیل سفر می کنیم و مهمان ساکنان این شهر می شویم. در میان خیابان های شهر سراغ بنایی تاریخی را می گیریم و به آن قدم می گذاریم.

با کارناوال به مجموعه خانقاه و بقه شیخ صفی الدین اردبیلی وارد شوید و از تماشای زیبایی های آن لذت ببرید…

photo by Mohammad Reza Domiri Ganaji

چرا مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی؟

– مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از آثار جهانی ایران می باشد که در فهرست میراث یونسکو به ثبت رسیده است.

– این مجموعه شاهکاری از هنر و معماری و نمونه ای نادر از معماری اسلامی در قرون وسطا به شمار می رود.

– در این مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل و تعدادی دیگر از بزرگان دوره صفوی قرار دارد.

بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی ؛ شاهکار هنر و معماری

در میان سازه های مختلف شهری که در هر گوشه ی اردبیل سر بر آورده اند، بنایی نادر از معماری اسلامی در قرون وسطا وجود دارد که چشمان بسیاری را به خود خیره می کند. این بنا با ویژگی های منحصر به فرد خود هنر معماری را با شکوهمندی تمام به نمایش گذاشته است و دل علاقه مندان به این هنر را می رباید.

در دوران سلطنت شاهان صفوی، وجود بقعه با ارزش موسس سلسله صفویه در این مکان باعث شد تا به عنوان یکی از مهمرترین مکان های ملی و سیاسی مطرح شود و با روی کار آمدن اولین پادشاه صفوی، شاه اسماعیل ( وارث شیخ صفی‌الدین و رهبر صوفی مسلک خانقاه )، تشیع را به عنوان دین رسمی کشور اعلام گردد.

بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مجموعه ای تماشایی است که علاوه بر فضاهای عبادتی، خانه ی ابدی شیخ صفی الدین اردبیلی و چند تن از بزرگان، مشایخ و سلاطین دوره صفوی همچون شاه اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفویه)، همسر شاه اسماعیل (مادر شاه طهماسب) و کشته شدگان جنگ‌های شیروان و چالدران نیز می‌باشد.

این مجموعه در کنار به نمایش گذاشتن معماری ایرانی، جلوه گاه زیباترین و چشم نوازترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس، گچ‌بری، کتیبه‌های زیبا و نفیس اثر خطاطان نامدار دوره صفوی همچون میر عماد، میر قوام الدین و محمد اسماعیل، منبت‌های بی بدیل، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و… نیز می باشد و از شاخص ترین بناهای تاریخی ایران به شمار می رود.

از ویژگی های منحصر به فرد معماری که بگذریم، قداست این محل در زمان صفوی باعث شده بود تا پناهگاهی برای مردم درمانده نیز باشد. آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی محل تحصن کسانی بود که از ظلم و ستم به تنگ آمده بودند و حتی محکومین به اعدام در این محل امنیت داشتند. به عنوان مثال سلطان حسین‌خان شاملو برای حفظ جانش از دست اسماعیل قلی ‌بیگ شاملو به این آرامگاه پناه آورد و جانش در امان ماند.

در ادامه نگاهی به جای جای این مجموعه می اندازیم و با هم تاریخ این بنا را نیز مرور می کنیم.

تاریخچه و سازنده

مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی وسعت زیادی دارد. بخش هایی از این بنا در دوره خود شیخ صفی الدین و فرزندانش از جمله شیخ صدرالدین موسی و خواجه علی سیاهپوش بنا شده است.

این مجموعه به عنوان منزل و خانقاه شیخ صفی مورد استفاده قرار می گرفت. بنابر وصیت این عارف نامدار، پیکر وی نیز پس از مرگ در اتاق مجاور خلوتخانه و باغچه و حوضخانه به خاک سپرده شد و بر قبر وی بنایی احداث گردید. پس از احداث این آرامگاه، اهمیت و قداست این بنا افزایش یافت و به دنبال آن تعدادی از مشایخ و محارم خاندان صفوی و نیز شاه اسماعیل اول و گروهی از قربانیان جنگ های شیروان و چالدران نیز در جوار مرقد شیخ دفن گردیدند.

از زمان شاه طهماسب اول توسعه ساختمان بقعه آغاز گردید. در این ساخت و ساز نشانه هایی از تصوف و عرفان به بنا اضافه شد. برای مسیر دسترسی به بقعه، هفت بخش، به نشانه هفت مرحله عرفان احداث گردید که با هشت دروازه، به نشانه هشت نگرش به صوفیگری از هم جدا می شدند.

شیخ صفی الدین اردبیلی که بود؟

شیخ صفی‌الدین اردبیلی از عرفای مشهور ایران و نیای بزرگ دودمان صفویان بود که از سادات بومی اردبیل به شمار می رفت. وی در سال 650 هجری قمری چشم به جهان گشود و در دوازدهم محرم 735 هجری قمری در سن هشتاد و پنج سالگی چشم از جهان فرو بست.

بیشتر مورخان، اجداد وی را سُنیِ شافعی مذهب و هاشمی تبار و از مهاجران حجاز به کردستان ایران دانسته‌اند. شیخ صفی از پیروان شیخ زاهد گیلانی بود و با بنیان نهادن خانقاه صفوی ( محل زندگی، آموزش و فعالیت درویشان و صوفیان ) در اردبیل توانست پیروان بسیاری را به دست آورد. وی در این خانقاه به اطعام فقرا و پناه دادن به ضعفا و مسکینان می پرداخت و به آنها کمک می نمود. وی در ادبیات نیز دستی داشته و اشعاری را به زبان مادری خود، آذری، در کتاب صفوه الصفا و سلسله النسب سروده‌است.

مراحل ساخت مجموعه

کارشناسان بر این باورند که برای ساخت این مجموعه و تغییرات قابل توجه آن می توان 4 دوره را در نظر گرفت که عبارتند از:

* مرحله اول از سال 1300 تا 1349 میلادی

تنظیم طرح اولیه بقعه در این زمان انجام شد و بناهای خانقاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، حرم‌خانه، گنبد الله الله، ساحت، عمارت دارالحفاظ، شاه نشین، حیاط میانی و چله خانه جدید بنا گردیدند.

* مرحله دوم از سال 1349 تا 1544 میلادی

در این دوره بناهایی همچون مقبره‌ی شاه اسماعیل و همچنین مقبره مادرش، دار الحدیث، جنت سرا، شهیدگاه و حیاط آرامگاه در قسمت جنوبی بقعه شیخ صفی‌الدین ایجاد شدند که بیشتر آنها مربوط به قرن شانزدهم میلادی هستند.

* مرحله سوم از سال 1544 تا 1752 میلادی

شکل کنونی چینی خانه، دروازه شاه عباسی و حیاط باغ در این دوره ساخته شدند.

* مرحله چهارم از سال 1752 تا قرن بیستم میلادی

مدرسه، سرویس‌های بهداشتی، موتور خانه و گلخانه در این دوره احداث شدند و بیشتر آنها مربوط به قرن بیستم هستند.

قسمت های مختلف بنا

این اثر از مجموعه های وسیع در معماری به شمار می رود و قسمت های زیادی را در خود جای داده است که عبارتند از:

* حرم و دارالحفاظ

* مقبره شاهزادگان در جانب شرقی دارالحفاظ

* ایوان بزرگ دارالحدیث که در دوران شاه اسماعیل اول و رو به قبله احداث شده و در غرب و شرق مقبره‌ های مسقفی از اولاد و مشایخ صوفیه قرار داشته است.

* چله‌خانه ‌های قدیم و جدید که محل جلوس شیخ صفی الدین بوده ‌است.

* مقبره همسر شاه اسماعیل (مادر شاه طهماسب)

* مقصوره ‌(فضای جداشده با پرده یا جداساز، که برای ادای نماز و یا قرار دادن مزار در آن، جدا می گردد) در برابر ایوان دارالحدیث

* محوطه شهیدگاه در شمال گنبد دارالحدیث

* محل جلوس شیخ صدرالدین موسی

* بیش از چهل عدد حجره یا اتاق

* صفه (فضاهای مسقف) مزارهای برخی از امیران و سران خاندان صفوی

* نانوا خانه یا آشپزخانه

* آشپزخانه و دیگ خانه و حجره‌ های متعلق به آن

* آرامگاه مشایخ صوفیه در حجره ای رو به مزار شیخ صفی الدین

* شربت خانه در کنار چشمه آبی مشتمل بر حوض و محل پختن حلواها و شیرینی ‌ها

* خونچه خانه و انبار با حجره‌ های فوقانی و تحتانی

* دفترخانه شامل دهلیز و خانه و محوطه ‌ای میان شربت خانه و خونچه خانه

* نقاره خانه که سقاخانه در زیر سقف آن قرار داشته و در پشت آن حمام و برخی خانه ‌های متعلقه واقع شده بود.

* هیمه خانه و زمینی در اطراف آن

* فضای بیرون درِ آستانه که در مقابل آن کوچه و دکان ها قرار داشت.

در ادامه به بررسی مهم ترین و ماندگارترین قسمت های این مجموعه می پردازیم:

1- سَردَر های ورودی

ورودی اصلی بنا در ضلع شرقی میدان عالی قاپو قرار دارد که با یک درِ دو لنگه چوبی به حیاط بزرگ مجموعه راه پیدا می کند. در مقابل این در و در ضلع غربی میدان نیز سردر دیگری به نام سردر عالی قاپو به چشم می خورد که در دوران شاه عباس دوم و به دست یوسف شاه بن ملک صفیا ساخته شده و کاشیکاری آن را اسماعیل بن نقاش اردبیلی انجام داده است. این سردر در سال 1321 هجری شمسی از میان برداشته شد و کتیبه ی معرقی که در بدنه ی آن قرار داشت به انبار مجموعه انتقال یافت.

2- حیاط بزرگ

ورودی غربی بقعه به حیاطی مستطیلی به ابعاد 26٫5 در 93 متر می رسد که درختانی در آن وجود دارد و به عنوان مرزی میان دَر ورودی و هسته مرکزی مجموعه ایفای نقش می کند. در دو طرف این حیاط دو حوض سنگی به چشم می خورد که قدمت آنها به دوره صفوی باز می گردد. دیوارهای آجری این حیاط بر روی ازاره سنگی (سنگی که پیرامون ساختمان و در پای دیوار نصب می‌شود) بنا شده‌اند و طاقچه‌ها و طاق نماهایی را بر روی خود دارند.

3- راهروی میانی یا صحن کوچک

در قسمت شرقی حیاط بزرگ سردر و دری کوچک وجود دارد که سردر یادگاری از دوره ی قاجار به شمار می رود و به جای سردر قدیم تر دوره صفوی احداث شده است. این سر در با گچ و آجر به رسمی بندی (نقشی به وجود آمده از تقاطع چند قوس) مزین گردیده و به راهرویی با ابعاد 14٫50* 5٫70 متر راه می یابد که با عنوان صحن کوچک شناخته می شود.

رواق‌ها و طاق نماهای دیوارهای صحن کوچک با گچبری‌های زیبایی قاب بندی شده اند و پشت بغل‌ها و لچکیهای آن (ورق های مثلثی شکلی که در اتصالات به کار می روند) پوشیده از کاشی های معرق می باشد. در بخش جنوبی این راهرو دری وجود دارد که شما را به سوی محلی موسوم به چله خانه جدید هدایت می کند.

تصویری از این قسمت در دست نیست

4- چله خانه جدید (قربانگاه)

بسیاری از محققان، چله خانه جدید را به عنوان قدیمی ترین عنصر مجموعه می شناسند که بیشتر از سایر قسمت های مجموعه، آسیب دیده است. در حال حاضر این قسمت به حیاطی متروک و مربع شکل تبدیل گشته است و تنها در قسمت غربی آن، حجره هایی با نمای آجری و طاق قوسی مشاهده می شود. در یکی از همین حجره ها که در شمال غربی چله خانه قرار دارد و سقف آن فرو ریخته است، بقایای پلکانی آجری به چشم می خورد که به طبقه ی بالا راه می یابد و به همین دلیل احتمال می رود که در گذشته بنای چله خانه دو طبقه داشته است.

نام و ترکیب ظاهری این بنا حکایت از آن دارد که بخشی از خانقاه خود شیخ صفی بوده که به مراسم آیینی و چله نشینی و بیتوته دراویش اختصاص داشته است.

این محل بعد از دوره صفویه و پس از ویرانی به قربانگاه تبدیل شد و نام قربانگاه را بر آن نهادند. پسوند جدید نیز به این دلیل به نام این بنا اضافه شد که چله خانه قدیمی تری هم در مجموعه وجود داشته است و امروز به صورت حجره هایی دو طبقه در ضلع شمال غربی صحن اصلی قرار دارد.

متاسفانه تصویری از این قسمت در دست نیست

5- صحن اصلی یا حیاط داخلی

در ضلع شرقی راهروی میانی سردری قرار گرفته که کتیبه ای کاشیکاری منقوش به نام شاه عباس و تاریخ 1036 بر روی آن دیده می شود. نوک این سر در با مقرنس‌های بر روی هم مزین شده و قسمت کاشیکاری شده آن در محل اتصال به درگاهِ سنگی به کتیبه می رسد و خاتمه می یابد. این سر در به ورودی صحن اصلی یا سردر عباسی شهرت دارد.

صحن اصلی یا حیاط داخلی که با عنوان حیاط قندیل خانه نیز مشهور است، محوطه‌ای مستطیل شکل می باشد که ابعادی بالغ بر 5 در30*16 متر دارد. کف حیاط با تخته سنگ های صاف و صیقلی پوشیده شده است و در مرکز آن یک حوض سنگی کم عمق به چشم می خورد. این حوض گلبرگی شکل است و دوازده تَرک دارد که به گفته ی برخی محققان این 12 ترک به نشانه دوازده فرقه قزلباش و یا دوازده امام شیعیان ایجاد شده اند. در گذشته در کنار این حوض چاه آبی قرار داشته که برای تامین آب از آن استفاده می شده اما اکنون روی این چاه را پوشانده‌اند.

در ضلع غربی حیاط یک دیوار سراسری و طاق نمادار آجری دیده می شود که به وسیله کاشی‌های معرق تزیین شده است و سردر عباسی را در خود دارد. قسمت شمالی دیوار حجره ها یا اتاق های کوچک دو طبقه با سقف کوتاه منتهی می گردد که احتمال می رود محل چله خانه قدیم بوده باشد. پنجره‌های مشبک کاشی که به شیوه گره چینی مزین شده اند، وظیفه رساندن نور لازم را به داخل اتاق ها بر عهده دارند.

6- جنت سرا

در شمال صحن اصلی، ایوانی به چشم می خورد که دری بزرگ از جنس چوب و مزین به اُرسی مشبکی دارد. شمال این ایوان نقش شاه نشین را دارد و توسط درِ اُرسی دیگری به ساختمانی گنبددار و هشت ضلعی موسوم به جنت سرا راه می یابد.

اطلاعات دقیقی درباره کاربرد این قسمت از مجموعه وجود ندارد و درباره ساختار ابتدایی و تحولات آن نیز اسناد دقیقی در دست نیست. برخی بر این عقیده اند که احتمالا این بنا در سال 943 یا 947 هجری ساخته شده و محلی برای سماع درویشان (نوعی از رقص صوفیه شامل چرخش بدن همراه با حالت خلسه برای اهداف معنوی) بوده است چرا که هنوز سنگ میدان یا میدان داشی که مربوط به این مراسم بوده، در مجموعه وجود دارد.

آنها همچنین بر این باورند که جنت سرا گنبدی بر ساختمان خود داشته است اما در نوشته های اولئاریوس (دبیر سفیر فرمانروای هولشتاین، فریدریک سوم، به شاه ایران، شاه صفی) سخنی از گنبد این بنا مشاهده نمی شود. در همان دوره، دلاواله (جهانگرد ایتالیایی) نیز از ایران دیدن کرده و از جنت سرا با عنوان مسجدی بی سقف یاد کرده است. البته لازم به ذکر است که هیچ گونه محرابی در این فضا وجود ندارد و احتمال مسجد بودن آن کمی ضعیف است.

شواهد حاکی از آن است که پس از اهدای اشیای گرانبها و کتاب های کتابخانه سلطنتی توسط شاه عباس به بقعه، این بنا به یک کتابخانه تبدیل می شود و در اوایل قرن سیزدهم و همزمان با دوره قاجار، سقفی مسطح با شانزده ستون چوبی بر روی پایه‌های حجاری شده این قسمت احداث می گردد.

این سقف نیز در چند دهه ی پیش به کلی نابود گردید و در سال های اخیر گنبدی آجری به شیوه سنتی بر روی آن ساخته شد که به عنوان بزرگ‌ ترین گنبد مجموعه از آن یاد می شود. بر دیواره‌های شمالی و غربی جنت سرا درهایی وجود دارد که دسترسی به اتاق های مجاور را ممکن می کنند.

متاسفانه تصویری از این قسمت در دست نیست

7- دارالحدیث یا طاق متولی

در جنوب صحن اصلی و درست روبروی جنت سرا، بنایی به نام دارالحدیث یا طاق متولی قرار دارد که یک در ارسی مشبک بزرگ، ایوانی با طاق ضربی و دو اتاق کوچک در دو سوی ایوان را شامل می شود. در تزیین نمای بیرونی این بنا از کاشی استفاده شده است و پیشانی آن به احادیثی از پیامبر(ص) به خط نسخ منقوش می باشد. در میان لچکی های درهای ورودی کوچک نیز عبارت “یا صفی اللّه” دو بار به صورت متقارن بر روی چهار لوحه تکرار شده است.

این بنا در اواخر دوره صفوی برای اقامت متولیان آستانه و برپایی جلسات درس و بحث ساخته شده است و امروز آرامگاه های برخی بزرگان صفوی در دو طرف آن مشاهده می شود.

متاسفانه تصویری از این قسمت در دست نیست

8- قندیل خانه یا دارالحُفاظ

در قسمت شرقی صحن اصلی، بنایی دیده می شود که بعد از ایجاد آرامگاه ها و چینی خانه و جنت سرا و برای اتصال بناهای منفرد به یکدیگر ساخته شده است. برخی بر این عقیده اند که این بنا به دستور شیخ صدرالدین موسی در حدود سال 745ـ 765 ساخته شده است اما برخی دیگر با استناد به نصب فرمان طهماسب اول بر نمای بیرونی این بنا، آن را متعلق به این شاه صفوی می دانند.

وجود چراغ های نورانی که در گذشته با عنوان قندیل مشهور بوده و روشنایی محل را تامین می کرده اند باعث شده تا این بنا به قندیل خانه مشهور شود. این بخش که با عنوان های دیگری همچون نمازخانه یا دارالحفاظ نیز خوانده می شود، محل قرائت و تفسیر قرآن بوده است.

قندیل خانه تالاری به شکل مستطیل با ابعاد 11٫5 * 6 متر می باشد که دو فضای پیوسته در شمال و جنوب آن و طاقی نیم گنبدی بر فراز هر یک از آنها قرار دارد.

در سال 946 مقصود کاشانی، به دستور شاه طهماسب اول، فرشی برای قندیل خانه با 33 میلیون گره بافت و پس از پهن نمودن آن بر روی زمین، نقش آن، بر سقف بنا با طلا، به تصویر کشیده شد. فرش مورد نظر توسط فردی انگلیسی به نام کی.ابوت در دوره قاجار از ایران خارج شد و هم اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت هال لندن به عنوان نفیس‌ترین قالی دوره صفوی و با نام فرش اردبیل نگهداری می‌شود. سقف مطلا نیز در زلزله سال 1264 فروریخت و سقف فعلی بنا در دوره قاجار یا در سال 1314 شمسی، ساخته شده است.

دو نیم گنبد که بر فراز قسمت جنوبی و شمالی تالار قرار دارند با گچ ساخته شده اند. بر روی این نیم گنبدها تزییناتی از مقرنس و رنگ و روغن به چشم می خورد که تا حدودی از سادگی سقف گچی کاسته است.

در انتهای جنوبی قندیل خانه تالاری موسوم به شاه نشین قرار دارد که بیش از شصت سانتی‌متر از کف رواق بلند‌تر می باشد و با دو پله مرمری و یک در و نرده‌ای نقره‌ای از قسمت اصلی تالار جدا می‌ گردد. طاق شاه نشین با رسیدن به مقابل آرامگاه شیخ صفی به طاقی کوچک‌تر ختم می شود که بر اساس شیوه‌های معمول در بناهای قرون هشتم تا دهم، دارای تزیینات ناودانی (خیاره‌ای) می باشد.

در سمت راست نرده نقره ای، علامتی نصب شده که آن را متعلق به شاه اسماعیل صفوی می دانند و می گویند که در جنگ چالدران در دست وی بوده است. دوازده طاقنمای (طارمی) قوس دار در ضلع غربی و شرقی بنا قرار دارد که در میان آنها، طاق نماهای همکف سی سانتی‌متر از کف تالار بلندتر هستند. بدنه و سقف این طاق نما‌ها با اجزای دیگر تالار هماهنگ می باشند و همچون آنها به گچ بری‌ها و نقاشی های رنگ و روغنی مزین شده اند. بر بدنه گوشه دیوار‌ها و در بالای ازاره، کتیبه ای گچبری به خط ثلث مشاهده می شود که احادیث و آیات قرآنی و اسامی ائمه اطهار(ع) و شجره نامه طریقتی شیخ صفی بر روی آن نقش بسته است. در تیزی گوشه ها ستون هایی از سنگ مرمر نصب شده که تنها کاربرد تزیینی دارند. درهای اصلی قندیل خانه چوبی هستند و با نقاشی لاکی و روغنی پوشیده شده اند.

دو طاق نمای شرقی، قندیل خانه را به چینی خانه مرتبط می کنند و در قسمت شاه نشین نیز دری برای دسترسی به محوطه داخل آرامگاه شیخ صفی و درهایی به آرامگاه شاه اسماعیل اول و محوطه حرم خانه وجود دارد.

* درگاه ورودی قندیل خانه

طاق و سردر ورودی قندیل خانه، در بخش شمالی نمای آن قرار دارد. این طاق بلند به صورت جناغی (تقاطع دو قوس منحنی با راس تیز) ساخته شده و با کاشی معرق و کتیبه‌های مختلف تزیین گردیده است. قوس طاق از نوع قوس های چهار مرکزی می باشد و دو ستون باریک مرمرین سفید با سرستونهای مقرنس دار نقش تکیه گاه را برای آن بازی می کنند.

در ساخت درگاه از سنگ های آذرین خاکستری استفاده شده و در دو طرف آن نیز دو نشیمن از همین سنگ ساخته شده است. پوشش ازاره درگاه از سنگ های مرمر سفید می باشد و درِ ورودی و پنجره مشبک بالای آن درون طاق قرار دارد.

کاشی معرق و کتیبه‌هایی با خط ثلث زینت بخش اطراف درگاه شده اند و در بالا‌ترین قسمت کتیبه، حدیث ” انا مدینه العلم و علیٌ باب‌ها ” دیده می شود. در حاشیه مستطیل طاق، کتیبه‌ای قرار دارد که عبارات صوفیانه و القاب و درجات و مقامات شیخ صفی دور تا دور آن چرخیده است.

در گذشته در نقره ای مشبکی در این قسمت قرار داشت که امروزه در راهرو ورودی قندیل خانه نگهداری می‌شود و درِ چوبی کوچک و ساده‌ای جایگزین آن شده است. این در شما را به راهرویی با سقف گچبری و کاشیکاری هدایت می کند و در مسیر آن تا قسمتی دیگر از مجموعه موسوم به حیاط شهیدگاه، دو اتاق وجود دارد.

در سمت چپ راهرو دری قرار دارد که با ورود به آن از طریق یک پلکان مارپیچ به پشت بام می‌رسید. در سمت راست راهرو نیز، دری از چوب گردو با پوشش ورقه‌های نقره و آب طلا و طرحی از گل های شاه عباسی، شما را به قندیل خانه هدایت می کند. لوحی در این قسمت وجود دارد که نام سازنده در، امیراسدالله اردبیلی و زرگر، محمدحسن زرگر و تاریخ 1027 بر روی آن نقش بسته است.

* نمای بیرونی قندیل خانه

مقرنس های قطاربندی و نقوش و کتیبه هایی حاوی آیات قرآن در کاشی معرق قسمت بالایی نمای خارجی را مزین نموده اند و بر دیوار آجری آن ازاره سنگی بیرون زده ای دیده می شود که شکلی مانند سکو دارد.

در بالای این ازاره دو ردیف پنجره چوبی پنج تایی قرار دارد که با فولاد مشبک مسدود شده اند. کاشی های معرق حاوی نقوش اسلیمی و گل و بته، جلوه ی خاصی به دور پنجره ها بخشیده اند و بر بالای آنها نیز نورگیرهایی از کاشی مشبک و کتیبه ای به خط ثلث به صورت قاب بندی مشاهده می شود.

در فاصله بین دو پنجره در ردیف پایین فرمانی از شاه طهماسب اول وجود دارد که با خط نستعلیق بر سنگ مرمری به ابعاد 1٫31* 1٫15 متر کنده کاری شده و ساکنان اردبیل نسبت به معاصی و مناهی و مراعات حرمت آستانه و نیز چگونگی آداب و مناسک زیارت آگاه می کند.

متاسفانه تصویری از این قسمت در دست نیست

9- چینی خانه

احتمال می رود که چینی خانه یکی از بناهای اولیه مجموعه شیخ صفی باشد که قبل از احداث جنت سرا و قندیل خانه، و شاید همزمان با گنبد اللّه اللّه ساخته شده است.

این محل که به قندیل خانه راه دارد، در ابتدا محل اجتماع درویشان یا تالار مراسم (جمع خانه) بوده است که در دوران شاه عباس اول با ایجاد تغییراتی در داخل آن، به محل نگهداری کتب نفیس و اشیای قیمتی و چینی های سلطنتی تبدیل می شود. این ظروف چینی از نوع ظروف مشهور به مینگ و سلادون می باشند که به سفارش شاه عباس اول به دست صنعتگران چینی ساخته شده اند و همگی مهر شاهی و عبارت ” وقف آستانه شیخ صفی نمود بنده شاه ولایت عباس ” را بر خود دارند.

بخشی از این گنجینه‌ها در جریان لشکرکشی های شاه طهماسب و نادرشاه، بخشی از این گنجینه مصرف گردید و بخشی دیگر نیز در دوره دوم جنگ های ایران و روس در 1243/ 1828 توسط پاسکویچ، فرمانده سپاه روس، با اشاره گریبایدوف، وزیر مختار روسیه، به سن پطرزبورگ انتقال یافت و امروزه در موزه آرمیتاژ نگهداری می شود. اشغالگران روسی که با مخالفت علما و بزرگان شهر با انتقال کتاب ها مواجه شدند، با اعلام اینکه این کتاب ها پس از نسخه برداری دوباره به اردبیل بازگردانده می شوند، آنها را به امانت به تفلیس بردند اما کمی بعد کتاب ها به کتابخانه سن پطرزبورگ انتقال داده شدند. بخشی از ظروف باقیمانده چینی نیز همراه چند قطعه فرش و اندکی اسناد و کتب، در سال های 1305 و 1314 به تهران منتقل گردید و به موزه ایران باستان تحویل داده شد. امروزه این چینی ها در موزه صفوی در محل چینی خانه، نگهداری می شوند.

ورودی های این مجموعه از چهار طاق نمایی است که به صورت ایوان های نیم گنبدی ساخته شده اند. هر یک از ایوان ها به صورت پنج ضلعی هستند که هر ضلع آن درهای منبت کاری و خاتم کاری دارد و ضلع پنجم پنجره‌ای با درگاهی عمیق در خود جای داده است. در مرکز بنا تالاری چهارگوش وجود دارد که دارای گنبدی آجری با ساقه کوتاه (عرقچینی شکل) می باشد.

در تمامی قسمت های تالار، ایوان ها، طاق نما‌ها و قفسه ها ازاره ی بلندی از نوع کاشی های خشتی به رنگ های زرد و سبز مغز پسته‌ای تعبیه شده است که طرح های بزرگ گوناگون و شماری قالب های حاشیه دار بر روی آن دیده می شود. سقفی کاذب از چوب و گچ به عنوان پوشش داخلی تالار وجود دارد که به صورتی ماهرانه با بدنه اصلی بنا تلفیق گشته و بر روی آن محفظه های متعددی تعبیه شده است. این محفظه ها از ارتفاع سه متری بدنه دیوار تا نزدیکی های سقف به صورت مقرنس گود با نقش های گل و بته و شاخ و برگ ساخته شده و برای نگهداری اشیای قیمتی به کار می رفته اند. طرح شیشه‌های گردن بلند نیز در برخی از این محفظه ها دیده می شود که در دوره صفویه بسیار رواج داشته است. قسمت بیرونی این محفظه ها از جنس چوب است و بر روی آن نقش های گل به رنگ طلا در زمینه ای آبی رنگ به چشم می خورد. طرح های آبی و طلایی رنگ تمام سطوح داخلی را پوشانده و بر روی تمام عوامل معماری، مانند سه کنج‌ها و پیلپوش‌ها و قرنیز زیر گنبد، به کار رفته است. پوشش داخلی بنا در 1348 فرو ریخت و در سال های اخیر مورد مرمت قرار گرفته است.

نمای خارجی چینی خانه به صورت هشت ضلعی نامنظمی به نظر می رسد که دو ضلع آن، خود را در میان عمارت مجاور پنهان کرده اند. سه ضلع از شش ضلع آشکار، برآمدگی های نیم دایره ای به ارتفاع 8 متر دارند. ازاره بنا تا ارتفاع 1٫80 متری و با قطعات بزرگ سنگ های آتشفشانی خاکستری تیره رنگ ساخته شده و با فرورفتگی هایی با قاب سنگی حجاری شده که به شکل طاق نما هستند، مزین شده است. دیوارهای آجری از ازاره تا بام به صورت ساده هستند اما در ارتفاع 4٫5 متری، یک کلاف چوبی که حامل قسمت فوقانی دیوار است و روی لبه‌های یک دسته از تیرهای چوبی قرار دارد، این سادگی را بر هم می زند. در قسمت هایی از دیوار دو پنجره در بالا و پایین این کلاف چوبی قرار دارد و بالای مجموعه به گنبد منتهی می شود. در 1350 تا 1351ش گنبد بیرونی مورد بازسازی قرا گرفت و امروزه بیرون گنبد با ورقه محافظی از مس پوشانده می‌شود رطوبت به آن وارد نگردد.

10- آرامگاه شاه اسماعیل

آرامگاه شاه اسماعیل اتاق کوچکی به ابعاد 2٫5 * 3٫5 متر است که پوشش گنبدی آجری آن بر روی چهار پیلپوش (سه کنج) و چهار قوس متقاطع مستقر می باشد. قوس های متقاطع این قسمت، از لبه هر سه کنج به لبه سه کنج دیگر زده شده اند تا اینکه در منتهی الیه سقف، به ستاره هشت گوش مقعری تبدیل می‌ گردند.

تزییناتی همچون نقاشی گل و بته و رنگ های مختلف و آب طلا در قسمت بالای دیوار‌ها و سقف دیده می شوند. دیوار‌ها تا ارتفاع 1٫69 متر از کف آرامگاه با کاشی های خشتی آبی لاجوردی پوشیده شده اند و بر روی آنها نقوشی از آب طلا به چشم می خورد. کاشی ها از نوع گازماگازی می باشند که پوشیده شده از لعاب خاصی هستند و با تابش نور جلوه‌ای خاص پیدا می‌کنند. وجود دست کم سه نوع کاشی به رنگ های مختلف در کف این قسمت، حکایت از مرمت های عجولانه در دوران های محتلف دارد.

برجی استوانه‌ای به ارتفاع هشت متر در نمای بیرونی آرامگاه به چشم می خورد که گنبد عرق چینی کوچکی ( گنبد با ساقه کوتاه ) بر فراز آن قرار دارد. روی گنبد و ساقه آن از آجر پوشیده شده و بر روی آجرها کاشی های معقلی ( کاشی هایی با ابعاد کوچک که کنار هم قرار می گیرند) به رنگ های سفید و سیاه و زرد و فیروزه‌ای و به شکلهای جناغی و شطرنجی های لوزی شکل برای تزیین استفاده شده است تا بر زیبایی بنا افزوده شود. پیرامون گلویی گنبد کاشی سفید دیده می شود که بر روی آن به خط ثلث درهم، نام ائمه اطهار(ع) نقش بسته است. بالای گنبد پنج شمشیر مشاهده می شود که به نشانه پنج طایفه ای که شاه اسماعیل را در رسیدن به سلطنت یاری کردند، در این مکان قرار دارند.

بر روی درب ازاره دیوار شمالی، سنگ سیاه رنگ مستطیلی نصب شده که نقشی از دستی بزرگ‌تر از دست معمولی بر روی آن نقش بسته است و منسوب به علی(ع) می باشد. همچنین نقش دست دیگری نیز در سمت چپ مقبره میخ شده که از ورقه نقره ساخته شده است.

بر روی قبر شاه اسماعیل صندوق چوبی نفیسی از خاتم و منبت وجود دارد که به شکل یک غلاف درهم بافته ی پیچ در پیچ از شکل های هندسی گره سازی شده است و هدیه همایون شاه گورکانی می باشد. زه هایی از چوب آبنوس بر روی سطوح جانبی این صندوق قرار دارد که اشکال مختلف هندسی و ستاره‌های ده پر و نیم ستاره را بر روی آن به وجود آورده و زمینه ستاره ها با عاج مشبک تزیین شده است. لوح هایی از عاج با اسلیمی های مشبک بر بدنه صندوق به چشم می خورد و در داخل قاب های مستطیل شکل عباراتی به خط ثلث بریده و نصب گردیده است.

نصب قطعات عاج مشبک بر روی ابریشم سرخ رنگ باعث شده تا صندوق جلوه دیگری پیدا کند و استفاده از فیروزه های خوشرنگ نیز بر زیبایی آن بیافزاید. نام سازنده این اثر استاد مقصود علی می باشد که در وسط ترنجی از عاج دیده می شود اما اطلاعی از تاریخ ساخت آن در دست نیست.

قبر شیخ صفی در وسط محوطه هشت ضلعی درون آرامگاه قرار دارد و با صندوق چوبی منبت و خاتم کاری نفیسی پوشیده شده که در گذشته تزییناتی از جواهر داشته است. در حاشیه بالای آن کتیبه ای به خط ثلث حکاکی شده است که عباراتی از جمله نام صاحب آرامگاه را در بر دارد. در ضلع شمالی بدنه صندوق، لوحی نقره ای به چشم می خورد که در آن نام بانی مرقد، العبد موسوی الصفوی، آمده است.

دیوارهای درون آرامگاه تا محل اتصال به گنبد با گچ کاری پوشیده شده و بر روی آن پرده‌هایی از جنس کرباس و مزین به نقوش اسلیمی و گل و بته به سبک نقاشی های دوره صفوی متصل گردیده است. در زیر گنبد یک ترنج تزیینی بزرگ از گچبری رنگ آمیزی شده مشاهده می شود که هماهنگی خاصی با نقوش روی پارچه ی دیوار‌ها دارد. گفته می شود که چلچراغ با ارزشی از طلا و نقره در سقف آرامگاه وجود داشته است اما امروزه اثری از آن دیده نمی شود.

آنچه که امروز دیده می شود تخته کوبی دیوارها از ازاره تا ارتفاع 2٫54 متری می باشد که احتمالا در زمان قاجار و در جریان مرمت ها به این شکل در آمده است. دو درِ نقره‌ای با کتیبه هایی در شمال و جنوب آرامگاه قرار دارد.

در جنوب قبر شیخ، مزار شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل اول قرار دارد که بر روی آن صندوقچه ای چوبی و منبت کاری شده دیده می شود. دو قبر دیگر در محوطه آرامگاه و جبهه شمالی قبر شیخ وجود دارد؛ قبری که به در شمالی نزدیک‌تر است متعلق به شیخ ابراهیم، مشهور به شیخ شاه، نواده شیخ می باشد و قبر مجاور آرامگاه شیخ به صدرالدین موسی فرزند و جانشین او تعلق دارد.

قبر اول از پشت:شیخ صفی‌الدین

قبر دوم:شیخ صدرالدین موسی پسر شیخ صفی‌الدین

قبر سوم:شیخ ابراهیم پسر خواجه علی سیاهپوش پسر شیخ صدرالدین موسی

11- گنبد اللّه اللّه

هسته مرکزی مجموعه، گنبد آرامگاه شیخ صفی می باشد که به دست صدرالدین موسی ساخته شده است و نقش کلمه جلاله اللّه با کاشی معقلی???? فیروزه‌ای رنگ و تکرار آن بر روی بدنه گنبد سبب شده تا آن را گنبد اللّه اللّه بنامند.

نمای بیرونی گنبد را برج آجری استوانه ای شکلی با ارتفاع 17٫5 تا 18 متر و محیط 22 متر تشکیل می دهد که بر روی قاعده ای هشت ضلعی از سنگ قرار دارد و به گنبدی کم خیز و عرق چینی شکل در بالا منتهی می گردد.

بر روی ساقه و گنبد آجری نیز کاشی فیروزه‌ای رنگ به چشم می خورند که به شکل لوزی های مکرر بر زیبایی آن افزوده اند. در محل اتصال برج به ساقه گنبد، کتیبه‌ای از آیات قرآنی دیده می شود که به خط ثلث و با کاشی معرق سفید بر روی زمینه لاجوردی، نگاشته شده است.

این قسمت از مجموعه، دو نمای ورودی شمالی و جنوبی دارد؛ از نمای شمالی، به سبب وجود قندیل خانه تنها قاب کاشی دور آن دیده می شود و ورود به صحن مقابg از طریق نمای جنوبی که به ” قبله قاپوسی ” (درِ قبله) شهرت دارد، میسر است. احتمال می رود که برج آرامگاه شیخ صفی همانند سایر برج های آرامگاهی قرون هشتم و نهم گنبد نداشته و یا گنبد آن مخروطی شکل بوده و در دوره صفوی به گنبد فعلی تغییر شکل داده است.

12- حرم خانه

در ضلع شرقی شاه نشین قندیل خانه، یک در نقره‌ای دیده می شود که به راهرویی با سقف کوتاه و فرش شده با کاشی های خشتی دوره صفوی باز می شوددکه در دو طرف آن قبوری با سنگ مرمر به چشم می خورد. این راهرو از سمت شرق به اتاقی مربع شکل با طاقی کوتاه منتهی می گردد که نه کاربردی برای آن مشخص شده و نه قبری در آن مشاهده می شود. دری نسبتا کوتاه از چوب گردو در ضلع غربی اتاق به چشم می خورد که به شیوه لاکی با گل و پیچک و آب طلا زینت یافته است. با عبور از این در به راهروی کوتاهی می رسیم که ما را به سوی حرم خانه هدایت می کند.

برخی منابع به این موضوع اشاره کرده اند که شیخ صفی ده سال پیش از وفاتش این بنا را با نظارت خودش، برای دفن همسر و دختر خود و همسر شیخ زاهد گیلانی احداث کرد و به دلیل آنکه همسر وی نخستین فردی بود که در آنجا دفن شد، نام حرمخانه را برای آن برگزیدند. پس از همسر شیخ صفی، تعدادی از مردان خاندان صفوی نیز در همین محل به خاک سپرده شدند و در حال حاضر ده قبر، متعلق به محارم و بزرگان خاندان صفوی در این فضا موجود است.

حرم خانه، فضایی مربع شکل است که هر یک از اضلاع آن 10 متر می باشد که یک گنبد ساده آجری به شکل نیم کره سقف حرمخانه را پوشانده است. تصاویری وجود دارند که حکایت از سالم بودن گنبد در سال 1336 دارند اما شواهد نشان می دهد که گنبد کنونی، آن گنبد اصلی نیست و ساخت آن به سال 1336 باز می گردد. اثری از بازسازی در کاشیکاری و اجزای تزیینی گنبد اولیه دیده نمی شود و فقط زیر گنبد و دیوارها با گچ پوشیده شده و حتی هنوز بخش کوچکی از کتیبه ساقه داخلی گنبد پابرجا می باشد.

13- شهیدگاه

محوطه ای در شرق و شمال چینی خانه وجود دارد که با عنوان حیاط و گورستان شهیدگاه شناخته می شود. این محوطه در زمان صفویه وسیع تر بوده اما بعدها به دلیل ساخت خانه‌ها و مدرسه جدیدالاحداث شمال جنت سرا تخریب شده است.

در جریان کاوش های باستان‌شناسی که چند سال قبل در این مجموعه صورت گرفت، تعدادی قبر در غرب و جنوب محوطه بیرون مجموعه پیدا شد که احتمال می رود متعلق به گورستان شهیدگاه باشند.

در گذشته، این محل، به عنوان یک گورستان عمومی در کنار مجموعه بوده اما در سال 915 و پس از غلبه شاه اسماعیل اول بر فرخ یسار شیروان شاه ( سلسله ای در کشور آذربایجان )، اجساد سرداران شیخ حیدر (از مشایخ صفویه و پدر شاه اسماعیل یکم ) که در جنگ های شیروان کشته شده بودند به این مکان انتقال یافت.

ثبت ملی و جهانی

ویژگی های منحصر به فرد این بنا باعث شد تا در تاریخ 15 دی ماه سال 1310 با شماره 64 در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد. همچنین این اثر ارزشمند توانست نظر کارشناسان از سراسر جهان را نیز به خود جلب کند و در سال 2010 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت گردد. دلایل ثبت جهانی این اثر عبارتند از:

* نشان دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی می باشد.

* تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز را نشان می دهد.

* نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی به شمار می رود که مرحله ی مهمی از تاریخ بشر را به نمایش می گذارد.