نوروز در افغانستان

ریشه های تاریخی جشن نوروزی

جشن نوروز که توام با روز اول سال خورشیدی برگزار می شود، یکی از اعیاد بزرگی است که در بسیاری از کشورها، به ویژه در سرزمین های فارسی زبان از آن تجلیل می شود، اما تاریخ نویسان و دین شناسان، نسبت به منشا تاریخی آن، نگاهی واحد نداشته، بلکه هرکدام از منظری متفاوت به آن اشاره دارند.

بر این اساس برخی به آن پوشش تقدس داده و به این باورند که: "پیش از آن که "اهورا مزدا"جهان خاکی را بیافریند، فروهر، هریک از آفرینندگان نیک این گیتی را به نوبه خود برای نگهداری آن جهان خاکی فرو می فرستد و پس از مرگ آن آفریده فروهر، او بار دیگر به سوی آسمان گراید و به همان پاکی ازلی بماند، اما هیچ گاه کسی را که به وی تعلق داشت، فراموش نمی کند و هر سال یک بار به دیدن وی می آید و آن هنگام جشن نوروز است یعنی روزهایی که برای فرود آمدن فروهرهای نیاکان و پاکان اختصاص دارد. "(سعید، 1377، ص 325)

و نیز برخی گفته اند که خداوند: "... افلاک را پس از آن که مدتی ساکن بودند به گردش درآورد و ستارگان را پس از چندی توقف برگردانید و آفتاب را برای آن که اجزای زمان از سال و ماه و روز به آن شناخته شود آفرید، پس از آن که این امر، پنهان بود، آغاز شمارش روز شد... " (همان)

همچنین عده ای به عدالت اجتماعی اشاره داشته و استدلال دارند که در زمان جمشید، سرمایه داران ستمگر بر مردم ظلم فراوان می نمودند، جمشید برای رهایی مردم از زیر ستم این سرمایه داران و ایجاد عدالت و مساوات، دست به مبارزه زد و سرانجام سرمایه داران مستبد شکست خورده و او به منظور استمرار عدالت، نخستین روز فروردین سال خورشیدی را جشن گرفت و از آن هنگام تاکنون این آیین نوروزی به نحوی برگزار می گردد و بدین لحاظ آیین جشن نوروزی در طی دوران تاریخی، توام با برخی مراسم اجرا می شود که برخی از این مراسم ها با توجه به شرایط و نظام های سیاسی و عدم سازگاری با طبیعت انسان ها، چون قربانی دشمن، قربانی انسان، قصاب عاشقان، جلاد عاشقان، عید و سال، خطیب عشق و... منسوخ شده و برخی دیگر از جنبه های عطوفت و شادمانی مانند اسب دوانی، کشتی گرفتن، جامه رنگین پوشیدن، حنابندان، هدایای نوروزی و... به حیات خود ادامه داده اند. از مهم ترین مراسم آیین نوروزی البته می توان، چهارشنبه سوری، سفره هفت سین، سبزی کاری و... را دانست.

از آن جایی که این مراسم ها در برخی کشورها به صورت مشابه برگزار می شوند، لذا شناخت برخی از این آیین ها، هرچند گذرا، دارای اهمیت ویژه ای است.

1-چهارشنبه سوری: برخی چنین روایت نموده اند که عنصر آتش نزد ایرانیان باستان از احترام خاصی برخوردار بوده زیرا آن ها با برافروختن آتش در این شب خواندن تصفیه جو، از میان بردن عفونات از فساد هوا بودند و اولین کسی که این رسم را بنیاد نهاد، شاید هرمز دلیر، پسر شاپور پسر اردشیر بابکان باشد. (اذکایی، 1353، ص 12)

2-هفت سین، یکی دیگر از مراسم آیین جشن نوروزی است که اتفاق نظر درباره منشا تاریخی آن وجود ندارد، زیرا برخی اذعان می دارند که عدد هفت نزد ایرانیان باستان مورد تکریم و تقدیس بوده و آن را به هفت امشا پشند (هفت جاودانه مقدس)نسبت می دهند و عده ای آن را بدل از هفت شین یا نوعی قاب چینی که دارای نقوش ویژه ای بوده و در زمان سامانیان از کشور چین به ایران منتقل شده است، می دانند. به هر صورت، در پی سیر تحولات تاریخی اکنون از سفره هفت سین با توجه به شرایط مکانی و فرهنگی به نحو ویژه ای و با توجه به فرهنگ انسانی استفاده می شود.

3-سبزه کاری: در برخی آثار مکتوب که چندان دلایل قانع کننده ای ندارند، به آن پوشش تقدس داده و چنین استدلال می کنند: "جم در این هنگام به دنیا بازگشت و در چنین روزی مانند آفتاب طلوع شد و نور از او می تافت و مردم از طلوع دو آفتاب در یک روز شگفت زده شدند و در این روز هر چوبی که خشک شده بود، سبز گردید و مردم گفتند: "نوروز "یعنی روز نوین و هر شخصی از راه تبرک به این روز در تشتی جو کاشت. پس این مراسم در ایران پایدار ماند که روز نوروز در کنار هفت صنف از غلات در هفت استوانه به کار برند و از روییدن این غلات به خوبی و زراعت و حاصل سالیانه حدس بزنند. "(سعید، 1377، ص 332)

جشن نوروزی، یکی از سنت های باستانی است که با سیر تحولات تاریخی و با توجه به شرایط ویژه فرهنگی و جغرافیایی به شیوه های متفاوتی اجرا می شود، از این جهت این مقاله نگاهی مختصر به معرفی و نحوه اجرای مراسم جشن نوروزی در افغانستان می اندازد.

جغرافیای طبیعی و انسانی افغانستان

افغانستان سرزمینی کوهستانی بوده که مساحت آن 649000 کیلومتر مربع است و طول مرزهای آبی خاک این کشور 5449 کیلومتر، که از شمال شرق با جمهوری چین 76 کیلومتر، از شمال با کشورهایی چون تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان و آمودریا به ترتیب 1206، 137، 744، و 800 کیلومتر، از مغرب با جمهوری اسلامی ایران حدود 936 و از جنوب و جنوب شرقی با جمهوری اسلامی پاکستان 2430 کیلومتر مرز مشترک دارد.

با توجه به آمارگیری که در جولای سال 1999 میلادی توسط سازمان ملل متحد به عمل آمد، جمعین این کشور را بالغ بر 25 میلیون نفر ثبت کرده اند که 38 درصد آن پشتوها اکثرا در استان های جنوب و جنوب شرقی، تاجیک ها 25 درصد بیش تر متمرکز در استان های پروان، بدخشان، سمنگان و هرات و هزاره، 22 درصد در مناطق مرکزی، 6 درصد ازبک ها در استان های شبرغان و میمنه، تعداد اندکی سیک ها در استان جلال آباد و سایر ملیت ها در سراسر استان های افغانستان به صورت پراکنده سکونت دارند.

و نیز افغانستان سرزمین کثیر الملت است که تقریبا 23 گویش در آن وجود دارد، اما گویش های عمده آن، 35 درصد پشتو، 50 درصد فارسی، 11 درصد ازبکی و ترکمنی و 4 درصد سایر گویشها است و از لحاظ مذهبی 25 درصد مردم شیعه اثنی عشری و 75 درصد آن ها سنی حنفی هستند.

همچنین افغانستان در سال 33 هجری شمسی، برای اولین بار دین اسلام را پذیرفت و قبل از آن، مذهب بودایی در جنوب و مذهب زرتشتی در شمال کشور حاکم بودند.

جشن نوروزی در افغانستان

جشن باستانی نوروز از زمان های قدیم تاکنون، در این سرزمین به نحوی ویژه برگزار می شود. زیرا این جشن از یک سو نویدبخش پایان زمستان و از سوی دیگر الهام آور بهار و نوزایی طبیعت است. بدین جهت مطالعه تاریخ کهن افغانستان نشان می دهد که این جشن در طول تاریخ از نسلی به نسلی منتقل و به صورت میراث گرانبها به جا مانده است و ضمنا این جشن در هر مقطع تاریخی، به تناسب شرایط و نظام های سیاسی آن به شیوه های خاصی برگزار شده است.

همان طور که قبلا بیان شد، آیین جشن نوروزی با تحولات تاریخی و نظام های سیاسی و با توجه به شرایط فرهنگی و جغرافیایی تغییر یافته اما در سطح کشور یک سری مراسم مشترک برای به پیشباز نوروز رفتن صورت می پذیرد، از قبیل خانه تکانی، شستشوی فرش های منزل، نظافت حیاط، و نیز به قدر توان مالی، تهیه لباس های نو برای اعضای خانواده، آجیل و شیرینهای خشک، انواع میوه... و سایر نیازها که در ایام مراسمهای آیین نوروزی ضروری اند.

بدین ترتیب از قبل همه برای خوش آمدگویی به بهار و نوروز خودشان را آماده می کنند و هر خانواده تلاش می کند که با چهره های شاداب و لب های خندان به استقبال جشن باستانی نوروزی برود. پیش از تحویل سال، سفره ها را با هفت سین یا هفت شین و یا هفت میوه رنگین ساخته و یک جلد قرآن کریم را نیز روی سفره گذاشته و همه اعضای خانواده بر گرد سفره جمع شده و منتظر حلول نوروز و سال نو می شوند. در این هنگام بزرگ خانواده بر صدر مجلس نشسته و در حین تحویل سال نو دعای نوروز را قرائت می کند و سایر اعضای خانواده دست ها را به نشانه سپاسگزاری از بارگاه خداوند برای استجابت دعا اعضای خانواده به سه گروه(کودکان، نوجوانان، زنان و مردان) تقسیم می شوند: نخست گروه کودکان و نوجوانان عازم منزل بزرگ فامیل و یا قبیله همچون عموها و یا دایی ها می شوند و عیدی دریافت می کنند. معمولا مردان قبیله اسکناس رایج و زنان شیرینی و آجیل را به عنوان هدایای نوروزی به کودکان و نوجوانان می دهند و نیز از روز اول عید، همه مردان یک قبیله در یک مکان دور هم جمع شده و سپس برای ادای احترام و گفتن تبریک عید نوروزی به منزل ریش سفید قبیله می روند و شیرینی صرف می کنند. این دیدوبازدید تا سه روز اول برای سایر فامیل ها انجام می گیرد و بعد از روز سوم، زنان یک فامیل دور هم جمع شده و برای گفتن تبریک عید نوروز، به منزل همان ریش سفید قبیله می روند و تا روز هفتم به دیدن فامیل های دیگر می روند و نیز قدری سبزی از باغ ها و یا کشتزارهای سر راه خود چیده و به در منزل فامیل خود به عنوان سرسبزی نصب می کنند همچنین زنان بعدازظهر پنجشنبه هفته اول نوروز، هرکسی به قدر امکانات و توان مالی خود، غذا پخته، به قبرستان می روند و در آن جا بعد از خواندن دعا، غذاها را مشترکا صرف و در صورت وجود مسافری، به او نیز نذری می دهند.

در صورتی که اعضای فامیل و خانواده، از همدیگر دورتر و یا در شهرهای دیگر زندگی کنند، بعد از هفتم به آن جا رفته و به یکدیگر عید نوروز را تبریک می گویند. البته هر استان و یا شهر مراسم ویژه خاص خود را دارد که در این جا درباره برخی از آن ها توضیح می دهیم.

کابل

مردم کابل و حومه آن، اکثرا برای برگزاری جشن نوروزی باستانی به مزار سخی، مزار حضرت علی (ع)، شهدای صالحین، عاشقان و عارفان، خواجه صفا و باغ بر شاه می روند، آنچه که این مراسم را حال و هوای ویژه ای می دهد، برافراشتن بیرق(پرچم)سخی است، زیرا کسانی بر این باورند که حضرت علی(ع)در روز اول نوروز، بر تخت قضاوت نشسته، عدالت و مساوات را برقرار ساخته است. بدین جهت علاقه مندان برگزاری این مراسم، تلاش دارند که جشن نوروزی هرچه باشکوه تر انجام پذیرد و به همین خاطر آن ها، شب نوروز را با مناقیب خوانی، دعا و توصیف امام علی (ع)به پای مزار آن حضرت به صبح می رسانند. استاندار، شهردار، عده کثیری از مقامات دولتی و روحانیون ساعات اولیه صبح سال خورشیدی مانند سایر مردم عادی برای دیدار نحوه برافراشتن پرچم مزار حضرت علی (ع)می آیند. نخست با شلیک سه توپ و سپس با نواختن موسیقی، بیرق علی(ع) به اهتزاز در می آید. هرگاه بیرق به آسانی و توام با بارش باران و برف باشد، مسلمانان بر این عقیده اند که امسال سال نیکو و خوبی است و نیز اگر پرچم به سختی بلند شود، به عقیده مردم این سال شگون بدی دارد. بعد از بلند شدن پرچم شاه اولیا یکی از مقامات دولتی، در مورد سال نو سخنرانی نموده و سپس یکی از روحانیون، برای خوشبختی، سعادت، سلامتی و امنیت مردم افغانستان و مسلمانان جهان دعا می کند با ختم دعا، مردم نوروز را به یکدیگر تبریک گفته و سپس به سایر اماکن مقدس و دینی می روند.

هرات

اهالی شهر هرات، غالبا برای برگزاری جشن نوروزی در مسجد جامع شهر، دورهم جمع شده و پس از شکرگزاری و دعای خیر، برکت، سلامتی، صلح و امنیت را از دربار خداوند متعال خواهان می شوند، سپس با شادمانی تمام سال نو را به همدیگر تبریک گفته، عازم مزار خواجه عبد الله انصاری یا سایر زیارتگاه ها و اماکن گردشگری می شوند.

قندهار

اهالی شهر قندهار، مراسم جشن نوروزی را در خرقه ای شریف(محل نگه داری لباس رسول اکرم "ص "است) برگزار می کنند. نحوه برگزاری این مراسم در شهر قندهار با خواندن دعا و آرزوی خیر و برکت، سلامتی، صلح و امنیت از خداوند متعال برای سال جدید همراه است. آن ها سپس سال نو را به همدیگر تبریک گفته عازم چهل زینه (راه پله)می گردند، و از آن جا به سایر اماکن مقدس و گردشگری می روند و به این ترتیب روزهای اول سال را به خوشی و شادمانی سپری می نمایند.

غزنی

مردم استان غزنی، مراسم جشن نوروزی را در مزار حکیم سنایی برگزار می کنند. در این استان نیز سال نو، نخست با خواندن دعا و آرزوی سعادت، موفقیت و برکت، صلح و امنیت برای مردم افغانستان و جهان از درگاه خداوند متعال آغاز می شود.

بامیان

در این شهر برگزاری جشن نوروزی تعجب برانگیز است، زیرا مردم شهر بامیان و حومه آن، در میدانی مقابل مجسمه های بودا گرد آمده و مراسم جشن نوروزی را بر پا می نمایند. این مراسم نیز با خواندن دعا و آرزوی سلامتی، سعادت، خیر و برکت و صلح و امنیت از درگاه خداوند متعال برای اهالی استان و افغانستان پایان می یابد.

مزارشریف

با شکوه ترین مراسم جشن نوروزی در سطح کشور در شهر مزارشریف انجام می گیرد، زیرا پاره ای از مسلمانان افغانستان بر این باورند که آرامگاه حضرت علی(ع)در این شهر است. این دیدگاه هنگامی قوت گرفت که امیر شیر علی خان، پادشاه وقت افغانستان، شبی خواب دید که حضرت علی در این منطقه دفن است، او با جستجو و کاوش فراوان، لوحه سنگی نوشته شده ای را به نام حضرت علی(ع)پیدا کرد. سپس به مقامات دولتی دستور می دهد که نقشه شهر جدیدی را طراحی کنند، زیرا شهر استان قبلا در فاصله 20 کیلومتری شمال غربی، شهر امروزی که به نام بلخ و یا ام البلاد یاد می شود، قرار داشت و به همین جهت از این شهر گاهی به نام بلخ و زمانی به نام مزارشریف یاد می شود.

برگزاری مراسم جشن نوروز در این شهر تلفیقی از آموزه های دینی(اسلام، زردشت)و نوزایی طبیعت است و برهمین اساس جشن نوروزی به سه نام گل سرخ، جنده بالا، و سال نو یاد می شود، برای آشنایی بیش تر با این واژگان، توضیح مختصری درباره آن ها به شرح زیر داده می شود:

(اول-گل سرخ: همان گل های لاله بهاری است که در ماه فروردین سال خورشیدی در این شهر و حومه آن به صورت طبیعی می روید. گل های لاله و برخی گل های دیگر در دشت و دامنه های کوهسار به حدی فراوانند که فضای شهر و حومه آن، از شمیم بوی گل های بهاری عطرآگین می شود و به هر طرف نگاه اندازی، چشم و روح انسان را نوازش می دهند.

دوم-جنده بالا: این واژه به آن معناست که در روز اول سال خورشیدی، حضرت علی(ع)بر تخت قضاوت نشسته و عدالت را در جهان بشری و به ویژه بین مسلمانان برقرار می کند و به همین جهت نخست پرچم-جنده، بیرق و یا علم سخی نیز نامیده می شد-برافراشته شده، علاقه مندان و عاشقان به علی( ع)از سراسر افغانستان و حتی برخی مسلمانان از کشورهای هندوستان، بنگلادش و پاکستان به این شهر آمده و این روز مبارک را گرامی می دارند.

نحوه برافراشتن پرچم به این صورت است که در ابتدا مهمانان و مسافران و مردم شهر دور مزارسخی مانند حلقه انگشتر جمع شده و برخی به منظور دید بهتر از نحوه برافراشتن پرچم سخی در ساختمان های شمال و جنوب حرم با اخذ بلیط از صاحبان ساختمان ها و برخی دولتمردان در صحن برگزاری پرچم حضرت علی، حضور یافته و با شلیک سه گلوله توپ و نواختن سرود ملی، بیرق سخی برافراشته می شود. قبل از برافراشته شدن پرچم همه شرکت کنندگان در خوف و رجا به سر می برند، زیرا اگر جنده(پرچم)به آسانی و توام با بارش باران باشد، این نوید دهنده سال پر برکت و نیکویی خواهد بود و اگر جنده با مشکلات و عدم بارش باران بلند گردید، این بیانگر سال بدی است، زیرا پیامد آن، خوشی و سعادت برای مردم و به خصوص مسلمانان جهان نخواهد بود و تمام زیبایی مراسم جشن نوروزی در همین لحظات برافراشته شدن نحوه پرچم سخی نهفته است که تفسیرکننده پیامد یک سال خورشیدی است.

سوم-سال نو: همان گردش سال خورشیدی است که در ساعات اولیه صبح روز اول فروردین برگزار می شود. آنچه این روز را باشکوه و عظمت می سازد همین تلفیق آموزه ها و شمیم بهاری زیبای طبیعت است. به همین جهت، اقشار گوناگون جامعه هریک به نحوی این جشن را گرامی داشته و آرزوهای جداگانه دارند:

1-معلولین، نابینایان و به ویژه کسانی که از طریق پزشکی درمان نمی شوند در شبستان مخصوصی بر مزار حضرت علی(ع)جمع گردیده، به دعا و گریه می پردازند.

2-تصوف: ریشه های تصوف را می توان در فرهنگ ها و ادیان دیگر چون یونان باستان و مسیحیت نیز مشاهده نمود، اما این سلوک در سده های نخست هجری قمری هنگامی آشکار شد که در دین اسلام زمزمه های تفرقه در بین مسلمانان به گوش می رسید، زیرا عده ای از مشایخ اسلامی سلوک زاهدانه ای را انتخاب نمودند و از نخستین بنیان گذاران آن عمر به حصین(51، ه ق)حسن بصری (21-110 ه ق)، رابعه عدویه (ف، 185 ه ق)، ابن اکرام (255 ه ق)، بسطامی(264، ه ق)، جنید (298 ه ق) و... را می توان نام برد.

این سلوک در سیر تحولات اجتماعی و تاریخی به سایر مناطق گسترش یافت، اما برخی صوفیان متاخر افغانستان را که به نام های قادریه، چشتیه و نقشبندیه یاد می شوند، تحت تأثیر سلوک حضرت عنایان خان هندی(1882- 1927 م)می دانند. زیرا صوفیان، سلوک های گوناگونی را برای وصول به حق می جویند که یکی از این طرق، خلوت گزینی در مزار اولیا لله و جلب عنایت آن است و به همین منظور صوفیان افغانی در هنگام جشن نوروزی بر مزار شاه اولیا (حضرت علی "ع ")رفته و به صورت فردی و یا گروهی به گفتن "الله هو"می پردازند و این عمل را تا سرحد غش ادامه می دهند و به قول بسطامی آن ها از این طریق عنایات الطاف "الهیات و امدادهای ربانی و تاملات و اشراقات و اتحاد با خدا "را به دست می آورند.

3-گروه زنان: زنان نیز در روزهای دوشنبه و چهارشنبه برای طلب مراد خود به مزار سخی رفته، پارچه های ابریشمی و یا پارچه های گرانبها را به دور بیرق حضرت علی (ع) پیچانده و طلب مراد می نمایند.

4-آوازخوانان: آنچه که اقشار گوناگون جامعه را به خود جلب می کند، آوازخوانان مشهور کشورند که از سراسر افغانستان در این شهر گرد آمده و سرودهای جشن نوروزی را در هتل ها می خوانند.

ایام جشن نوروزی در افغانستان به مدت چهل شبانه روز ادامه دارد و بعد از روز چهلم، بیرق سخی را دوباره پایین می آورند و مردم به زندگی عادی خود می پردازند.

موخره

جامعه افغانستان نخست دارای نحله های بودایی و زرتشتی بود و دین اسلام در قرن سوم هجری قمری، در این سرزمین بسط یافت. بسیاری از سنت های این نحله ها که با طبیعت انسان و دین اسلام، سازگاری نداشتند طی زمان منسوخ و برخی دیگر که مغایر با طبیعت انسان و آیین اسلام نبودند، مانند جشن باستانی نوروزی، مورد تجلیل قرار گرفتند.