روزنامه جام جم - یگانه عصاری: کلمه «شایعه» را شاید بتوان در لغات عامیانه تلفیقی از دروغ‌پراکنی، غلو و اغراق، تهمت‌ها و قضاوت‌های نادرست، اخبار اشتباه و... معنا کرد. عباراتی که تنها بخشی از اتفاقات روزمره ما در شبکه‌های مجازی است که بدون تعارف شاید خودمان نیز بار‌ها حتی با پخش آن‌ها حتی به صورت شفاهی، به پررنگ‌تر شدنشان دامن زده‌ایم.
چند بار مرتضی پاشایی و استاد مشایخی را قبل از فوت، بدون در نظر گرفتن حال بستگان آن‌ها پس از شنیدن این خبر دروغ، فوت شده نامیدیم؟ چند بار خبر پناهندگی ورزشکاران کشورمان را پخش کردیم؟ چند صد بار خبر‌های دروغ را به هنرمندان نسبت دادیم تا جایی که موجب کدورت و قهر بسیاری از آن‌ها با شبکه‌های مجازی شد؟ درباره جدیدترین شایعه روز‌های اخیرمان یعنی بحران سیل نیز شرایط دقیقا همین است. بحران بزرگی که درباره آن کم شایعه ساخته نشد؛ اما شایعه چطور شکل می‌گیرد؟
انتقال دهان به دهان حکایت‌ها و اخبار غیرموثق در وضعیت‌هاى غیرعادى و بحران را شایعه می‌گویند. این شاید کوتاه‌ترین و درست‌ترین تعریف شایعه باشد. در چنین مواقعى دو نوع خبر به صورت همزمان منتشر مى‌شود، اخبارى که مورد تایید رسمى رادیو و تلویزیون، مطبوعات و منابع آگاه است و دیگری اخبار غیرموثق و مشکوک که به صورت غیررسمى منتشر مى‌شود، اما از آنجا که در نگاه توده مردم، آنچه بسیار رواج می‌یابد و همه مردم درباره آن صحبت می‌کنند، گاهی قابل استناد است! و با این روش شایعه به صورت شفاهی میان مردم رواج می‌یابد.
البته باید به این نکته هم توجه داشت که شایعه شامل اطلاعاتی می‌شود که برای مردم بسیار اهمیت دارد و توده مردم درباره آن کنجکاو هستند؛ بنابراین ممکن است بخشی از شایعه، حقیقت هم داشته باشد، اما این حکم، همواره صادق نیست. نکته مهم دیگر نقش پر رنگ شبکه‌های اجتماعی در ترویج شایعه است که نباید از آن غافل
شد.
چرا شایعه؟
درباره چرایی ایجاد شایعه باید گفت که وقتی فقدان اطلاعات وجود داشته و مردم درباره موضوعی اطلاع کافی نداشته باشند، شایعه ایجاد می‌شود؛ برای مثال شایعه فوت یک هنرمند. وقتی مردم از زنده بودن یا نبودن او در شرایط بیماری‌اش مطلع نباشند، خبر شایعه را منتشر می‌کنند و به آن دامن می‌زنند. درباره هدف انتشار آن‌ها نیز باید گفت که بخشی از شایعات به منظور ایجاد ترس و وحشت و نگرانی در جامعه تولید و پخش می‌شوند و برخی دیگر ایجاد می‌شوند تا ترویج بدبینی و آزار و اذیت نسبت به یک شخص خاص داشته باشند. از بین بردن آرامش یک تا چند نفر از بزرگ‌ترین اهداف شایعه‌سازان است.
مهم‌ترین شایعاتی که با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم، اما شایعات اقتصادی و شایعات مبتنی بر ترس است. شایعات اقتصادی شایعاتی هستند که موجب ایجاد حالتی از نگرانی و ترس در بازار مالی یا اوضاع اقتصادی کشور به ویژه در زمان بحران‌ها و جنگ می‌شوند و شایعه مبتنی بر ترس نیز جدیدترین شایعه اطرافمان یعنی بحران سیل‌زدگی است که مردم از بروز آن نگران هستند و شایعه‌سازان از ساخت هیچ شایعه و خبر اشتباهی دریغ نمی‌کنند!
نقش شبکه‌های اجتماعی
بر هیچ‌کس پوشیده نیست که شبکه‌های اجتماعی نقش بسیار پر رنگی را در تلاش برای هرچه بهتر دیده شدن اخبار ایفا می‌کنند. در جریان سیل کنونی، اگر شبکه‌های اجتماعی نبودند شاید اخبار بسیاری به گوش مردم نمی‌رسید. اما این شبکه‌ها همان قدر که ضروری و حیاتی هستند، ممکن است مخرب نیز باشند. شایعه سیل عظیم تهران یا توفان در تهران که توسط یکی از اعضای شورای شهر مطرح شد، توسط تلگرام، واتس‌اپ و اینستاگرام بیشتر انتشار یافت و مردم با فوروارد این پیام‌ها به یکدیگر باعث دامن زدن به این شایعه شدند.
شاید جالب باشد اگر بدانید شبکه‌های اجتماعی مهم و معتبر در دنیا با تغییر رویه و الگوریتم خود سعی در کاهش آمار پخش شایعات داشته‌اند. سایت یوتیوب بعد از حادثه تیراندازی لاس‌وگاس الگوریتم جست‌وجوی خود را تغییر داد تا جلوی انتشار شایعات و پخش فیلم‌های مضر توسط این سایت را بگیرد و امیدوار است که بتواند دسترسی به نظریه‌های توطئه‌آمیز، پیام‌های مضر و اطلاعات غلط روی این پلتفرم را کاهش دهد. همچنین بهمن سال گذشته بود که شبکه اجتماعی واتس‌اپ نیز اعلام کرد فوروارد پیام در واتس‌اپ برای جلوگیری از نشر شایعه و اخبار کذب، از سوی توسعه‌دهنده آن محدود خواهد شد.
بحران سیل
جدیدترین بحران جامعه ماجرای سیل بوده و کماکان هست. هواشناسی تا اواسط اردیبهشت‌ماه را روز‌هایی پرباران پیش‌بینی کرده است و تخلیه شهر‌های جنوبی کماکان ادامه دارد. اما در روز‌های اخیر تعداد شماره‌حساب‌های دروغین که در فضای مجازی به نام کمک به مردم منتشر شد، بسیار زیاد بود. شایعه سیل عظیم در تهران دهان به دهان پیچید و بر نگرانی مردم بسیار دامن زد. اما درخصوص این شایعات باید گفت که اطلاعات درست را تنها باید از منابع موثق پیگیری کرد و بر انتشار کذب دامن نزد. در این روز‌های نگران و پرآشوب، حتی اگر یک درصد به خبری اطمینان ندارید، آن را پخش نکنید. نکته قابل تاسف البته این‌که مردم هنوز درباره سیل و مردم کشورشان نگران هستند و البته باید به برخی سلبریتی‌ها و اعضای شورای شهر هم درباره شایعه‌سازی توضیح داد!
شما مجرم هستید اگر...
جواد جاویدنیا، معاون دادستان کل کشور با اشاره به برخی شایعات منتشرشده در فضای مجازی پس از وقوع سیل اخیر اعلام کرد که معاونت فضای مجازی دادستانی کل کشور از پلیس فتا خواسته تا ضمن رصد کردن شایعات منتشرشده، با تولیدکنندگان و منتشرکنندگان اخبار دروغ برخورد کند. بر همین اساس با همه مواردی که نشر اکاذیب، تشویش اذهان عمومی و شایعه‌پراکنی در شرایط کنونی باشد، برخورد می‌شود و نسبت به تولیدکنندگان این شایعات و کسانی که بدون توجه به صحت و سقم اخبار نسبت به انتشار آن اقدام می‌کنند، نیز برخورد خواهد شد.
چون منتشرکنندگان شایعات نیز شریک در جرم محسوب می‌شوند. همچنین تا قبل از بحران سیل پایگاه اطلاع رسانی پلیس فتا اعلام کرده بود افرادی که اقدام به پخش مطالب کذب و دروغین در سطح جامعه می‌کنند، برابر ماده 18 قانون جرایم رایانه‌ای (هرکس به قصد تشویش اذهان عمومی در فضای مجازی اخبار خلاف واقع را منتشرکند) مجرم محسوب شده و افزون بر اعاده حیثیت به حبس از 91 روز تا دو سال زندان یا جزای نقدی از پنج میلیون تا 40 میلیون ریال محکوم خواهد شد.
نحوه تشخیص شایعه از واقعیت
بررسی منابع خبر: ساده‌ترین و مهم‌ترین کاری که اول از همه باید انجام بدهید، بررسی منبع پیام یا خبر است. چه خبری را کسی برایتان نقل می‌کند و چه خبری را که در فضای مجازی می‌خوانید. به مهم‌ترین افراد و منابع اتکا کنید.
به نشر شایعه دامن نزنید: اگر به هر دلیلی از منبع خبر مطمئن نیستید آن را برای دیگری نفرستید. نگران نکردن یک نفر هم در بحران، غنیمت است.
به زمان دقت کنید: همیشه در زمان انتشار خبر‌ها دقت کنید. از بین خبر‌هایی که خیلی ناگهانی دست به دست می‌شود اغلب لینک‌هایی که برای اثبات ادعا در کنار آن خبر قرار داده می‌شود کاملا تاریخ گذشته است.
شایعات فرمول مشابهی دارند: وقتی یک شایعه درباره یک موضوع پخش شده و شایعه بودنش هم مسجل می‌شود، بعد از گذشت چند وقت شایعه مشابهی مطرح می‌شود.
