سیرۀفردی و اجتماعی پیشوایان معصوم علیهم السلام در ماه مبارک رمضان

مقدمه

«روش الگویی» به عنوان یکی از روش های تربیتی مطرح شده است و در قرآن کریم و احادیث مورد توجه می باشد. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

لَقدْ کان لَکمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یرجُو اللَّهَ وَ الْیوَمَ الآخِرَ وَ ذَکرَ اللَّهَ کثِیراً(احزاب: 21).

در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی برای شماست؛ برای آن ها که به رحمت خدا و روز رستاخیز امید دارند و خدا را بسیار یاد می کنند.

همچنین، امام صادق (ع) فرمودند: من دوست ندارم مسلمانی بمیرد مگر اینکه تمام آداب و سنن رسول خدا(ص) را یک بار هم که شده انجام داده باشد (طباطبائی، 1379: 15).

در این نوشتار تلاش شده است تا سیرۀ فردی و اجتماعی امامان معصوم(ع) در ماه مبارک رمضان، الگویی برای مؤمنان باشد. نکته ای که لازم است مورد توجه قرار گیرد این است که بسیاری از موارد مطرح شده در سیرۀ فردی پیشوایان معصوم، می تواند جنبۀ اجتماعی نیز داشته باشد.

1- سیرۀ فردی معصومان(ع)

در این بخش به مواردی که می تواند به عنوان سیرۀ فردی ائمۀ اطهار (ع)مطرح باشد، به دو بخش ارتباط با ماه مبارک رمضان و ارتباط با خدای متعال اشاره خواهیم نمود.

1-1- در ارتباط با ماه مبارک رمضان

مواردی که در ارتباط امامان(ع)با ماه مبارک رمضان می توان مطرح کرد عبارت اند از:

1-1-1- آمادگی برای ورود به ماه مبارک رمضان

ورود به ماه مبارک رمضان نیازمند مقدماتی است تا انسان آمادگی کسب هرچه بیشتر فیوضات این ماه را داشته باشد. اباصلت نقل می کند که در جمعۀ آخر ماه شعبان خدمت حضرت امام رضا(ع)شرفیاب شدم. ایشان فرمود:

یا أَبَا الصَّلْتِ إِنَ شَعْبَانَ قَدْ مَضَی أَکثَرُهُ وَ هذَا آخرُ جُمُعَةٍ مِنْهُ فَتَدَارَک فِیمَا بَقِی مِنْهُ تَقْصِیرَک فِیمَا مَضَی مِنْهُ وَ عَلَیک بِالْإِقْبَالِ عَلَی مَا یعْنِیک وَ ترْک ما لَا یعْنِیک وَ أَکثِرْ مِنَ الدُّعَاءِ وَ الِاسْتِغْفَارِ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ تُبْ إِلَی اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِک لِیقْبِلَ شهْرُ اللَّه إِلَیک وَ أَنْتَ مُخْلِصٌ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا تَدَعَنَّ أَمَانَةً فِی عُنُقِک إِلَّا أَدَّیتَهَا وَ لَا فِی قَلْبِک حِقْداً علَی مؤْمِنٍ إِلَّا نزَعْتَهُ. (ابن بابویه، 1378، ج 2: 51).

ای اباصلت! همانا بیشتر ماه شعبان گذشت و این آخرین جمعة آن می باشد، از باقیماندۀ آن جبران مافات و آنچه گذشته را بکن و به سوی آنچه لازم و ضروری است روی آور و از آنچه که مربوط به تو نمی باشد و برایت مفید نیست چشم بپوش و در گذر، و بیش از پیش دعا بخوان و طلب مغفرت کن و تلاوت قرآن بنما، و از گناهانی که داری طلب مغفرت کن تا با اخلاص کامل وارد ماه خدا [ماه رمضان] بشوی، و هر امانتی [بین تو و خدا، و بین تو و اهل بیت و بین تو و مردم] برعهدۀ تو می باشد آن را قبل از حلول ماه رمضان ادا کن، و قلب خود را از دشمنی با مؤمنین پاک بنما....

در کتاب مَن لا یحضره الفقیه از حضرت صادق(ع)آمده است: مَن صَام ثلاثة ایامٍ مِن آخر شعبان و وصَلها بِشهرِ رَمضان کتبَ اللهُ لَه صَومَ شهرینِ متَتابِعین (ابن بابویه، 1413، ج2: 94). کسی که سه روز آخر از ماه شعبان را روزه بدارد و آن را به ماه رمضان وصل کند، پروردگار روزۀ دو ماه [شعبان و رمضان] را برای او می نویسد و اجر و پاداش دو ماه را به او می دهد.

همچنین، از همسران پیامبر (ص) در احوالات ایشان وارد شده است:

او را هرگز ندیدیم که هیچ ماه را بیش از شعبان روزه بگیرد، او کل شعبان را روزه می گرفت یا جز اندکی [ازماه شعبان] آن را روزه می گرفت (صحیح بخاری، ج1969).

1-1-2- استهلال ماه رمضان

یکی از نمودهای اشتیاق ائمه به ماه مبارک رمضان در سیرۀ فردی آنان، در استهلال ماه رمضان دیده می شود. این استهلال همراه با دعاها و مناجات هایی با حضرت حق می باشد. در کتاب شریف تهذیب آمده است:

از سنت ثابت پیامبر این بود که استهلال می فرمود و دنبال پیدا کردن ماه بود و عهده دار رؤیت می شد. در سیرۀ اجتماعی آنان نیز تشویق دیگران به رؤیت هلال وارد شده است. (طوسی، 1407ق، ج4: 155).

امام صادق(ع) نیز هنگام حلول ماه رمضان به فرزندانش می فرمود: چون ماه رمضان فرا رسد، خود را تا آخرین حدّ توان به کوشش وادارید، زیرا که در آن ماه روزی انسان ها تقسیم می شود، و مدت های عمر مقرّر می گردد، و در آن ماه نام حج کنندگان که به میهمانی خدا مشرف می شوند نوشته می شود، و در آن ماه شبی هست که انجام عملی در آن از عمل در هزار ماه بهتر است (ابن بابویه، 1367، ج2: 423).

در زمان رؤیت هلال نیز دعاهایی نقل شده است که به برخی از آن ها اشاره می شود:

جابر از امام باقر(ع) نقل می کند که فرمودند:

کانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِذَا نَظَرَ إِلَی هِلَالِ شَهْرِ رَمَضَانَ اسْتَقْبَلَ الْقبْلَةَ بوَجْهِهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَینَا بالْأَمْنِ وَ الْإِیمَانِ وَ السلَامَةِ وَ الْإِسلَامِ وَ الْعافِیةِ الْمُجَلِّلَةِ وَ الرِّزْقِ الْوَاسعِ وَ دَفعِ الْأَسْقَامِ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ الْعَوْنِ عَلَی الصَّلَاةِ وَ الصِّیامِ اللَّهُمَّ سَلِّمْنَا لِشَهْرِ رَمَضَانَ وَ سَلِّمْهُ لَنَا وَ تَسَلَّمْهُ مِنَّا حتَّی ینْقَضِی شهْرُ رَمَضَان (همان، 1413، ج2: 96).

پیامبر خدا(ص) وقتی که به هلال ماه رمضان نگاه می کرد، رو به قبله می نمود و می گفت:

خداوندا، این ماه را همراه با امنیت و ایمان، و سلامتی و اسلام، و تندرستی شکوهمند، و روزی وسیع، و دفع بیماری ها، و تلاوت قرآن، و یاری بر نماز و روزه، بر ما نو بگردان. خداوندا، ما را برای ماه رمضان سالم نگه دار و آن را نیز برای ما سالم بدار، و آن را از جانب ما بپذیر تا ماه رمضان در حالی تمام شود که ما را آمرزیده باشی.

امام سجاد(ع) نیز در رؤیت هلال ماه این گونه دعا می کردند:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْنَا مِنْ أَرْضَی مَنْ طَلَعَ عَلَیهِ، وَ أَزْکی مَنْ نَظَرَ إِلَیهِ، وَ أَسْعَدَ مَنْ تَعَبَّدَ لَک فِیهِ، وَ وَفِّقْنَا فِیهِ لِلتَّوْبَةِ، وَ اعْصِمْنَا فِیهِ مِنَ الْحَوْبَةِ، وَ احْفَظْنَا فیهِ منْ مُبَاشَرَةِ مَعْصِیتِک وَ أَوْزِعْنَا فِیهِ شُکرَ نِعْمَتِک، وَ أَلْبِسْنَا فِیهِ جُنَنَ الْعَافِیةِ، وَ أَتْمِمْ عَلَینَا بِاسْتِکمَالِ طَاعَتِک فِیهِ الْمِنَّةَ، (علی بن الحسین، 1376: 184).

خدایا، بر محمد و خاندانش درود فرست و ما را در شمار خشنودترین کسان قرار ده که این هلال بر آنان طلوع می کند و منزه ترین کسان که به این هلال نگریسته اند و نیک بخت ترین کسان که در این ماه تو را می پرستند، ما را در این ماه توفیق توبه عنایت کن و از گناه در امان دار و از انجام دادن گناهان حفظ فرمای. خداوندا، ما را در این ماه به سپاس نعمت خود برگمار و جامۀ عافیت بر ما بپوشان و تا نعمت خویش بر ما تمام کنی ما را بر آن دار که در طاعت توبه حد کمال بکوشیم. (همان، 1375: 259).

1-1-3- شوق در ورود به ماه مبارک

امامان معصوم(ع) مشتاق فرا رسیدن ماه ضیافت الهی و خود باختۀ آن بودند. هرگاه ماه رمضان فرا می رسید رنگ پیامبر(ص) تغییر می کرد و بیشتر به نماز می ایستاد بیشتر و دعا، ابتهال، تضرع و زاری می نمود (ابن طاووس، 1409ج1: 20).

همچنین، پیامبر خدا(ص) می فرمودند: «سُبْحَانَ اللَّهِ مَا ذَا یسْتَقْبِلُکمْ وَ مَا ذَا تَسْتَقْبِلُونَ قَالَهَا ثَلَاثا»(ابن بابویه، 1396 ق: 140). پیامبر خدا(ص) به هنگام فرا رسیدن ماه رمضان می فرمود: سبحان الله، چه چیز به استقبال شما می آید؟ و شما چه چیز را استقبال می کنید؟! پیامبر این کلمه را سه بار تکرار می کرد».

امام زین العابدین(ع) در دعای چهل و چهارم صحیفۀ سجادیه نکاتی می فرمایند که نشان شوق و شادی حضرت از ورود به این ماه عزیز می باشد:

حمد و سپاس خداوندی را که دین خود به ما ارزانی فرمود و ما را به آیین خویش اختصاص داد و به راه های احسان خود در آورد تا به مدد احسانش در راه خشنودی اش گام برداریم. حمد و سپاسی که شایان قبولش افتد و بدان از ما خشنود گردد. حمد و سپاس خداوندی را که یکی از آن راه ها که در برابر ما گشوده، ماه خود، ماه رمضان، ماه صیام و ماه اسلام است، ماه پاکیزگی از آلودگی ها، ماه رهایی از گناهان، ماه نماز، ماهی که در آن قرآن نازل شده، قرآنی که راهنمای مردم است و نشانۀ آشکار هدایت است و تمیز دهنده حق از باطل است (همان، 1375: 264).

1-1-4- گرامیداشت ماه رمضان

پیشوایان دین(ع) با اشاره به فضیلت های ماه مبارک رمضان آن را عزیز می داشتند. امام سجاد(ع) در تعبیری نورانی چنین آورده است:

وَ أَلْهِمْنَا معْرِفَةَ فضْلِهِ وَ إِجْلَالَ حُرْمَتِهِ، وَ التَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ، وَ أَعِنَّا عَلَی صِیامِهِ بِکفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیک، وَ اسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یرْضِیک حَتَّی لَا نُصْغِی بِأَسْمَاعِنَا إِلَی لَغْوٍ، وَ لَا نُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَا إِلَی لَهْوٍ (7) وَ حَتَّی لَا نَبْسُطَ أَیدِینَا إِلَی مَحْظُورٍ، وَ لَا نَخْطُوَ بأَقْدَامِنَا إِلَی محْجُورٍ، وَ حَتَّی لَا تَعِی بُطُونُنَا إِلَّا مَا أَحْلَلْتَ، وَ لَا تَنْطِقَ أَلْسِنَتُنَا إِلَّا بِمَا مَثَّلْتَ، وَ لَا نَتَکلَّفَ إِلَّا مَا یدْنِی مِنْ ثَوَابِک، وَ لَا نَتَعَاطَی إِلَّا الَّذِی یقِی مِنْ عِقَابِک (همان، 1376: 188).

و شناخت فضیلت این ماه و بزرگداشت حرمت آن و پرهیز از هر چه در این ماه ما را از آن منع کرده ای به ما الهام کن، و ما را به روزه داشتن یاری ده آنسان که اعضای بدن خویش از معاصی تو بازداریم، و در آنچه سبب خشنودی توست به کار داریم تا به هیچ سخن بیهوده گوش نسپاریم، و به هیچ لهو و بازیچه ننگریم، و به هیچ ممنوع دست نگشاییم، و به سوی هیچ حرامی گام بر نداریم، و چیزی جز آنچه تو حلال کرده ای در شکم های خود جای ندهیم، و زبانمان جز سخن تو نگوید، و رنجی بر خود هموار نکنیم جز آنکه ما را به ثواب تو نزدیک سازد، و کاری نکنیم جز آنچه ما را از عقاب تو در امان دارد. (همان، 1375: 266).

در خطبۀ شعبانیه نیز رسول اکرم در پاسخ حضرت امیر(ع)، که از بهترین عمل در ماه مبارک سؤال می کنند، می فرمایند: «ای أبو الحسن، بهترین عمل در این ماه ورع از محارم خدای عزوجل است » (ابن بابویه، 1376: 95). بنابراین، می توان در سیرۀ امامان معصوم (ع) پرهیز از محارم را از شاخصه های گرامیداشت ماه مبارک رمضان دانست.

یکی از نمونه های عزیز داشتن ماه خدا آراستگی در این ماه می باشد: «کان أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِذَا صَامَ تَطَیبَ بِالطِّیبِ وَ یقُولُ الطِّیبُ تُحْفَةُ الصَّائِمِ (کلینی، 1407 ق، ج4: 113). امام صادق(ع) وقتی روزه می گرفتند با عطر خود را معطر می کردند و می فرمودند که بوی خوش ارمغان روزه دار است. »

همچنین، در المعجم الکبیر از عبدالله بن مسعود نقل شده است: «أوصانی رسولُ اللهُ(ص) أن اُصبحَ یومَ صَومی دهیناً مترجّلاً و لاتُصبِح یومَ صَومکَ عبوساً (محمدی ری شهری، 1385، ج 1: 276). پیامبر خدا (ص) مرا سفارش کرد که روزی را که روزه می گیرم، روغن زده و شانه زده باشم و این که: « در روز روزه داری ات عبوس نباش». ازاین رو، آراستگی، استعمال عطر و غسل های گوناگونی، که زمینه ساز طهارت ظاهری و باطنی است، می تواند به عنوان موارد دیگری از بزرگداشت این ماه عزیز باشد.

5-1-1- سیرۀ پیشوایان دین در شب های قدر

شب قدر در طول سال از جایگاه خاصی برخوردار است و قلب ماه رمضان می باشد. سیره پیشوایان معصوم(ع)، تأکید بر احیای شب قدر، تشویق به دعا، راز و نیاز و نکوهش از بهره نبردن از شب قدر بوده است. امام علی (ع) ضمن حدیثی فرمود:

أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) کانَ یطْوِی فِرَاشَهُ وَ یشُدُّ مئْزَرَهُ فی الْعشْرِ الْأَوَاخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ کانَ یوقِظُ أَهْلَهُ لَیلَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ وَ کانَ یرُشُّ وُجُوهَ النِّیامِ بالْمَاءِ فی تلْک اللَّیلَةِ وَ کانَتْ فَاطِمَةُ(ع) لَا تَدَعُ أَحَداً مِنْ أَهْلِهَا ینَامُ تِلْک اللَّیلَةَ وَ تُدَاوِیهِمْ بقِلَّةِ الطعَامِ وَ تَتَأَهَّبُ لَهَا مِنَ النَّهَارِ وَ تَقُولُ مَحْرُومٌ مَنْ حُرِمَ خَیرَهَا (مجلسی، 1403 ج94: 10).

رسول خدا(ص) [این چنین] بود که رختخواب خویش را جمع می کرد و کمربند [همت برای عبادت] را در دهۀ آخر از ماه رمضان محکم می بست و همیشه این گونه بود که اهل و عیالش را در شب بیست و سوم بیدار نگه می داشت و بر روی خواب رفتگان در آن شب آب می پاشید [تا از درک شب قدر و درک شب زنده داری محروم نشوند]. روش فاطمه(ع) این بود که هیچ فردی از خانوادۀ خویش را نمی گذاشت در آن شب (بیست و سوم) بخوابد و [مشکل خواب] آن ها را با کمی غذا و آمادگی در روز درمان می نمود و می فرمود: محروم است کسی که از خیر [و برکت] آن شب محروم شود.

عایشه می گوید: تلاش و کوششی را که رسول خدا(ص) در دهۀ آخر ماه رمضان انجام می داد، در هیچ وقت دیگری انجام نمی داد. ایشان حتی در شب های بارندگی در حالی که مسجد مدینه سقف نداشت، عبادت و شب زنده داری را ترک نمی کرد و دیگران را با رفتار خویش وا می داشت که در همان گل و باران بیدار باشند و نماز گزارند. (سیوطی، 1983، ج 6: 376)

در یک سالی امام صادق (ع) بیماری سختی داشتند، آن حضرت دستور داد که در شب بیست و سوم ماه رمضان ایشان را بردارند و به مسجد پیامبر(ص) ببرند، و آن شب را در آن مکان شریف به شب زنده داری گذارندند (مجلسی، 1403ج94: 4). از این روایات می توان به اهمیت حضور در مسجد در شب های قدر پی برد که لازم است مراقبت شود تا بهره مندی از برنامه های رسانه های جمعی مانع از حضور مردم در مساجد نگردد.

1-1-6- آداب افطار

چگونه و با چه افطار کردن، از جمله مسائل قابل توجه در سیرۀ معصومین است. از پیامبر(ص) و ائمه هدی(ع) ادعیۀ خاصی نیز در وقت افطار نقل شده است. قنبر، غلام علی(ع) افطاری را نزد وی آورد... وقتی که خواست بیاشامد، فرمود: «اللهم لَک صُمنا و علی رِزقِک أفطَرنا فتقبّل منّا إنک أنت السمیع العلیم» (محمدی ری شهری، 1385، ج1: 302).

امام صادق (ع) می فرماید: پیامبر اکرم(ص) با شیرینی و حلوا افطار می نمود و اگر آن را نمی یافت با آب ولرم افطار می کرد و می فرمود که آن باعث پاکیزگی کبد و معده است، دهان را خوشبو می سازد، ریشه دندان و دید چشم را تقویت می نماید (کلینی، 1407، ج4: 153).

1-1-7- وداع با ماه مبارک رمضان

از آنجا که ماه مبارک رمضان بهار بندگی انسان دربرابر حضرت حق است، وداع با این ماه برای عارفان بسی ناگوار می باشد. امام سجاد(ع) در وداع از مصیبت جدایی از این ماه سخن به میان می آورند:

وَ اجْبُرْ مُصِیبَتَنَا بِشَهْرِنَا، وَ بَارِک لَنَا فِی یوْمِ عِیدِنَا وَ فِطْرِنَا، وَ اجْعَلْهُ مِنْ خَیرِ یوْمٍ مَرَّ عَلَینَا أَجْلَبِهِ لِعَفْوٍ، وَ أَمْحَاهُ لِذَنْبٍ، وَ اغْفِرْ لَنَا ما خفِی مِنْ ذُنُوبِنَا وَ مَا عَلَن (همان، 1376: 202).

ما از سپری شدن رمضان اندوهگینیم، تو ما را بر اندوه این فراق پاداش خیر ده و این روز عید و روز روزه گشادن را بر ما مبارک گردان. چنان کن که روز عید از شمار بهترین روزهایی باشد که بر ما گذشته و عفو تو را به سوی ما آورده و گناه مان را زدوده است. خدایا، گناهان آشکار و نهان ما را بیامرز. (همان، 1375: 287).

پیامبر اکرم(ص) چگونگی وداع با ماه رمضان را در واپسین جمعۀ این ماه چنین به جابر بن عبد الله انصاری می آموزد:

ای جابر این جمعۀ آخر ماه رمضان است، پس، با او وداع کن و بگو: «اللهم لا تَجعَلهُ آخِر العَهدِ مِن صِیامِنا إیاه، فَإن جَعَلتَه فَاجعَلنِی مَرحُوماً، و لا تَجعَلنِی مَحرومًا؛ خدایا، این رمضان را آخرین روزۀ ما قرار مده، و چنانچه قرار دادی. پس، ما را مورد رحمت خود قرار بده و ما را محروم ساز» و هر کس این را بگوید به یکی از دو امر نیکو [احدی الحسنیین] نائل می شود، یا آنکه عمر پیدا می کند و ماه رمضان بعدی را درک می نماید، و یا آنکه مورد بخشش و رحمت خدا قرار می گیرد. (ابن بابویه، 1393: 138-149).

امام زین العابدین (ع) در فراز دیگری این گونه با ماه مبارک رمضان وداع می کنند:

فَنَحْنُ مُوَدِّعُوهُ وِدَاعَ مَنْ عَزَّ فِرَاقُهُ علَینَا، وَ غمَّنَا وَ أَوْحشَنَا انْصِرَافُهُ عَنَّا، وَ لَزِمَنَا لَهُ الذِّمَامُ الْمَحْفُوظُ، وَ الْحُرْمَةُ الْمَرْعِیةُ، وَ الْحَقُّ الْمَقْضِی، فَنَحْنُ قَائِلُونَ: السَّلَامُ عَلَیک یا شَهْرَ اللَّه الْأَکبرَ، وَ یا عِیدَ أَوْلِیائِهِ (علی بن الحسین، 1376: 198).

خداوندا، اینک با او وداع می کنیم، همانند وداع با عزیزی که فراقش بر ما گران است و رفتنش ما را غمگین و گرفتار وحشت تنهایی کند، عزیزی که او را بر ما پیمانی است که باید نگه داریم و حرمتی که باید رعایت کنیم و حقی که باید ادا نماییم. پس، اکنون می گوییم: بدرود ای بزرگ ترین ماه خداوند و ای عید اولیای خدا. (علی بن حسین، 1375: 248)

اهل بیت از خدای متعال خواستار بودند که در روزهای دیگر نیز حالاتی چون حالات ماه مبارک رمضان داشته باشند:

اللَّهُمَّ وَ اجْعَلْنَا فِی سَائِرِ الشُّهُورِ وَ الْأَیامِ کذَلِک مَا عمَّرْتَنَا، وَ اجْعَلْنَا مِنْ عِبَادِک الصَّالِحِینَ الَّذِینَ یرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ، وَ الَّذِینَ یؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ، أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُونَ، وَ مِنَ الَّذِینَ یسارِعُونَ فِی الْخَیراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ. (علی بن الحسین، 1376: 192)

خداوندا، چنان کن که در دیگر ماه ها و روزها تا زنده ایم چنین باشیم. چنان کن که در شمار بندگان صالح تو در آییم. آنان که بهشت را به میراث برده اند و در آن جاویدانند، آنان که همۀ آنچه را که باید ادا کنند ادا می کنند و باز هم دلهایشان ترسان است، آنان که باید نزد پروردگارشان باز گردند، آنان که به کارهای نیک می شتابند و در آن یکدیگر سبقت می گیرند (علی ابن الحسین، 1375: 268 و 269).

همچنین، طلب حفظ دستاوردهای این ماه را تا رمضان سال بعد از خدای متعال خواستار بودند:

وَ ابْلُغْ بِأَعْمَارِنَا مَا بَینَ أَیدِینَا مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ الْمُقْبِلِ، فَإِذَا بَلَّغْتَنَاهُ فَأَعِنِّا عَلَی تَنَاوُلِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ مِنَ الْعِبَادَةِ، وَ أَدِّنَا إِلَی الْقِیامِ بِمَا یسْتَحِقُّهُ منَ الطاعَةِ، وَ أَجرِ لَنَا مِنْ صَالِحِ الْعَمَلِ ما یکونُ دَرَکاً لِحقِّک فِی الشَّهْرَینِ مِنْ شُهُورِ الدَّهْرِ (علی بن الحسین، 1376: 200).

عمر ما را تا رمضان دیگر دراز کن. و چون به رمضان دیگر رسیدیم، یاریمان ده تا آن سان که سزای خداوندی توست عبادتت کنیم و ما را به منزلتی رسان که سزاوار طاعت توست و به چنان اعمال شایسته ای برگمار که ادای حق تو را در این رمضان و رمضان دیگر بایسته باشد. (علی ابن الحسین، 1375: 286)

1-2- در ارتباط با خدای متعال

سیرۀ فردی پیشوایان دین در ارتباط با حضرت حق را باید در مواردی چون توبه و تقرب به خدای متعال، اقبال بیشتر به عبادت و دعا، شب زنده داری، انس بیشتر با قرآن کریم و اعمال ویژۀ شب های قدر جست وجو کرد.

1-2-1- توبه و تقرب بیشتر به درگاه حضرت حق

نبی مکرم اسلام (ص) در خطبۀ شعبانیه می فرمایند: به سوی خدا از گناهان خود توبه کنید. (ابن بابویه، 1376: 94). اهل بیت پیامبر(ص) نیز همان گونه که در زیارت جامعه می خوانیم «التَّامِّینَ فِی مَحَبَّةِ اللَّه» (ابن بابویه، ج2: 610) هستند ولی همیشه در مقام قرب الهی قرار دارند، اما ماه مبارک رمضان زمینۀ وصل و بازگشت هرچه بیشتر به خالق هستی را فراهم می نماید. امام زین العابدین(ع) در ادعیۀ ماه مبارک رمضان به درگاه حضرت حق عرضه می دارند: «وَ أَنْ نَتَقَرَّبَ إِلَیک فیهِ مِنَ الْأَعْمَالِ الزَّاکیةِ بِمَا تُطَهِّرُنَا بِهِ مِنَ الذُّنُوبِ، وَ تَعْصِمُنَا فِیهِ مِمَّا نَسْتَأْنِفُ» (علی بن حسین، 1376: 188). خداوندا، در این ماه ما را توفیق ده که به کردارهای پسندیده به تو تقرب جوییم، آن سان که ما را از گناهان پاک داری و از بازگشت به اعمال ناشایست نگه داری تا هیچ یک از ملائکۀ تو طاعتی به درگاهت نیاورد، جز آنکه از طاعت ما کمتر باشد و در تقرب به پایۀ تقرب ما نرسد. (علی ابن الحسین، 1375: 267)

امام سجاد(ع) از خدای متعال این گونه درخواست عفو و بخشش دارند:

وَ إِذَا کانَ لَک فِی کلِّ لَیلَةٍ مِنْ لَیالِی شهْرِنَا هذَا رِقَابٌ یعْتِقُهَا عَفْوُک، أَوْ یهَبُهَا صَفْحُک فَاجْعَلْ رِقَابَنَا مِنْ تِلْک الرِّقَابِ، وَ اجْعَلْنَا لِشَهْرِنَا مِنْ خَیرِ أَهلٍ وَ أَصحَاب وَ امحَقْ ذُنُوبَنَا مَعَ امِّحَاقِ هِلَالِهِ، وَ اسْلَخْ عَنَّا تَبِعَاتِنَا مَعَ انْسِلَاخِ أَیامِهِ حَتَّی ینْقَضِی عنَّا وَ قَدْ صَفَّیتَنَا فِیهِ مِنَ الْخَطِیئَاتِ، وَ أَخْلَصْتَنَا فِیهِ مِنَ السَّیئَات (علی بن الحسین، 1376: 190).

بار خدایا، درود فرست بر محمد و خاندان او و چون در شب های این ماه ارادۀ عفو و بخشایش کنی، ما را در شمار آن بندگان در آور که به عفو تو آزاد می شوند و در خور بخشایش تو می گردند. خداوندا، ما را از بهترین کسانی قرار ده که در این ماه زیسته اند و این ماه به سر آورده اند. و آنگاه که هلال ماه رمضان به محاق می افتد، گناهان ما را محو کن و چون به سلخ رسد و روزهایش به آخر آید، جامۀ چرکین گناهان از تن ما بیرون کن. آن سان که چون به سر شود ما را از هر خطا پیراسته و از هر گناه پاک ساخته باشی (همان، 1375: 268)

1-2-2- اقبال بیشتر به عبادت و نمازهای خاصه

امامان معصوم(ع) اهمیت بسیاری به نماز و عبودیت حضرت حق می دادند. به جا آوردن نمازهای مستحبی و نوافل یکی از مسائل عادی و روزمرۀ آن بزرگواران بوده، با وجود این در ماه رمضان حالت مضاعف به خود می گرفت، تا آنجا که آنان نمازهای مخصوصی در ماه مبارک رمضان و شب های قدر می خواندند. حضرت رسول(ص) نیز در خطبۀ شعبانیه فرمودند: هر کس نماز مستحبی بخواند، خدا برات آزادی از آتش برایش بنویسد و هر کس در آن واجبی انجام دهد ثواب کسی دارد که هفتاد واجب در ماه های دیگر ادا کند (ابن بابویه، 1376: 95).

از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمودند: «کانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِذَا جَاءَ شَهْرُ رَمَضَانَ زَادَ فِی الصَّلَاةِ وَ أَنَا أَزِیدُ فزِیدُوا (طوسی، 1407 ق، ج3: 60). چون ماه رمضان می آمد، پیامبر خدا بر نمازش می افزود. من نیز می افزایم. پس، شما هم بیفزایید».

در تاریخ نیشابوری دربارۀ پیامبر اکرم(ص) آمده است:

أَنَّهُ کانَ إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ تَغَیرَ لَوْنُهُ وَ کثرَتْ صلَاتُهُ وَ ابتَهَلَ فِی الدُّعَاءِ وَ أَشْفَقَ مِنْه (ابن طاووس، 1409 ق، ج1: 20).

هرگاه ماه مبارک فرا می رسید، پیامبر اکرم(ص) چهرۀ مبارکش دگرگون می شد و نماز زیادتری به جای می آورد. و اقبال و توجه بیشتری به دعا می نمود.

از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمودند:

... کانَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ عَلَیهِ السلامُ اِذا کانَ شَهْرُ رَمَضانَ لا یتَکلُّمُ اِلاّ بِالدُّعاءِ وَالتَّسْبیحِ وَالاِسْتِغْفارِ و التکبیر (محمدی ری شهری، 1385 ج1: 348).

امام سجاد هرگاه ماه رمضان فرا می رسید، سخن نمی گفت، مگر با دعا و یا تسبیح خدا و یا استغفار و یا تکبیر.

همچنین، از ابو حمزۀ ثمالی نقل شده است: کانَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ سَیدُ الْعَابِدِینَ(ع) یصَلِّی عَامَّةَ اللَّیلِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِذَا کانَ السَّحَرُ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ إِلَهِی لَا تُؤَدِّبْنِی بِعُقُوبَتِک... (طوسی، 1411 ق، ج2: 582). امام سجاد در ماه رمضان، همه شب را نماز می خواند و سحرگاه این دعا را می خواند...». این روایت نشان از شب زنده داری امام سجاد(ع) در ماه مبارک رمضان دارد.

اهمیت توجه به عبادت به قدری است که امام سجاد(ع) در خواسته های خویش از حضرت حق این گونه طلب می کنند:

اللَّهُمَّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِیاک، وَ زَینْ أَوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَک، وَ أَعِنَّا فِی نَهَارِهِ عَلَی صِیامِهِ، وَ فِی لَیلِهِ عَلَی الصَّلَاةِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَیک، وَ الْخُشُوعِ لَک، وَ الذِّلَّةِ بینَ یدَیک حَتَّی لَا یشْهَدَ نَهَارُهُ علَینَا بغَفْلَةٍ، وَ لَا لَیلُهُ بِتَفْرِیطٍ (همان، 1376: 190).

خداوندا، ماه رمضان را از زمزمۀ عبادت ما پرساز و شب و روزش را به طاعات ما آراسته گردان. ما را یاری ده که روزهایش را روزه بداریم و شبهایش را به نماز و تضرع و خشوع و مذلت در پیشگاه تو سحر کنیم، تا مبادا روزهایش به غفلت ما شهادت دهند و شبهایش به سهل انگاری ما. (همان: 268).

1-2-3- اقبال بیشتر به دعا و نیایش با حضرت حق

یکی از آداب مهم ماه مبارک رمضان، دعا و نیایش و تضرع به ساحت قدس الهی است، تا جایی که برای هر روز و شب این ماه دعاهایی وارد شده است که مهم ترین آن ها دعای ابوحمزه ثمالی است. اهمیت دعا در ماه مبارک رمضان به حدی است که امامان معصوم(ع) با دعا به استقبال این ماه می رفتند، افطار با دعا همراه بود و شب و سحر آن نیز پر از ادعیه گوناگون بوده و با دعا نیز با آن وداع می کردند. در بخش پیشین به برخی از مواردی که در سیرۀ پیشوایان دین دربارۀ دعا و تضرع به درگاه حضرت حق در ماه مبارک رمضان آمده است، اشاره شد. حضرت امیرمؤمنان(ع) می فرمایند: «(کلینی، 1407 ق، ج4: 88) عَلَیکمْ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِالاسْتِغْفَارِ وَ الدُّعَاءِ أَمَّا [فإن ] الدُّعَاءُ فَیدْفَعُ [لیدفع ] عنْکمُ الْبَلَاءَ وَ أَمَّا الِاسْتِغْفَارُ فیمْحُو ذُنوبَکمْ بر شما باد به استغفار و دعا در ماه رمضان؛ دعا از شما دفع بلا می کند و استغفار گناهان شما را از بین می برد.»

حضرت رسول(ص) در خطبۀ شعبانیه به دعا در وقت نماز توصیه می نمایند: در وقت نماز دست به دعا بردارید که بهترین ساعت هاست. خدا در آن نظر لطف به بندگان خود دارد، به مناجات آن ها پاسخ دهد و فریاد آن ها را لبیک گوید و درخواست آن ها را بدهد و دعای آن ها را مستجاب کند(ابن بابویه، 1376: 95).

در ماه مبارک رمضان دعاهای ویژه ای از امامان معصوم رسیده است که به عنوان های برخی از این دعاها اشاره می شود: دعا در وقت دیدن هلال ماه مبارک، دعا در وقت وارد شدن به ماه مبارک رمضان، ادعیۀ شب اول ماه، دعای افتتاح، دعای ابو حمزۀ ثمالی؛ دعاهای پس از نمازهای واجب، دعای سحر، دعای وقت افطار، ادعیه شب آخر ماه و دعا هنگام وداع با ماه مبارک رمضان و....

در پایان این بخش به یکی از دعاهای با مضامین عالی که از امام سجاد (ع) در ماه مبارک رمضان نقل شده اشاره می شود:

خدایا، آن را برای من ماهی پیراسته از آفات، و بلایا قرار ده، و عباداتم در ایام و لیالیش بپذیر، و مرا برای قیام به وظایفش به بهترین نوع یاری فرمای، و به طاعتت موفق دار، و برای عبادتت و دعایت و تلاوت کتابت فراغت ببخش، و سهم مرا از برکت عظیم ساز، و بهره ام از عافیت را نیکو قرار ده، و در این ماه بدنم را صحیح و سالم بدار، و روزیم را گسترده نما، و مهماتم را کفایت کن، و دعایم را به اجابت برسان، و به آنچه امید به آن بسته ام نایلم فرما. خدایا در این ماه خواب آلودگی، و کسالت و افسردگی، و سستی، و قسوت، و خشونت، و غفلت، و غرور را از من دور ساز، خدایا در این ماه از علتها و دردها، و هموم و احزان، و عوارض و امراض، و خطاها و گناهان برکنارم دار، و خستگی و بلا و رنج و مشقت را از من دور بگردان، زیرا که شنونده و پذیرندۀ هر دعایی. خدایا، در این ماه مرا از شیطان رجیم، و تلقینهایش، و عیب جویی اش، و القائاتش، و دمیدنش، و وسواسش و نیرنگش، و مکرش، و حیله هایش، و انگیختن آرزوهایش، و فریبش، و فتنه اش، و نیروی سواره و پیاده اش، و شرکایش، و [و احزابش ]، و یارانش، و پیروانش، و مصاحبانش، و اشیایش، و دوستانش، و از همگی خدعه هاشان پناه ده. خدایا، در این ماه اکمال روزه اش، و رسیدن به دلخواه از قیامش، و کامل ساختن صبر و ایمان، و یقین، و قصد قربتی که موجب خشنودیت از من باشد را روزیم ساز، و پس از آن این عطایا را به صورت اضعاف کثیر، و در برابر اجر عظیم از من بپذیر. خدایا، در این ماه جدّ و جهد و نیرو و نشاط و انابه و توبه و امید و بیم و زاری و خشوع و صدق زبان و وحشت و هراس از خودت، و امیدواری به خودت، و توکل بر خودت، و اطمینان به خودت، و پارسایی از محرماتت را به ضمیمۀ گفتار شایسته، و سعی پذیرفته، و عملی به اوج قبول ارتقا یافته، و دعایی به اجابت رسیده نصیبم فرما، و بر اثر عارضه ای و مرضی و اندوهی، میان من و چیزی از آن ها حائل قرار مده، به رحمت تو ای مهربان ترین مهربانان. (ابن بابویه، 1413- ج 2: 105)

1-2-4- انس بیشتر با قرآن کریم

ماه مبارک رمضان بهار قرآن است. لِکلِّ شَی ءٍ رَبِیعٌ وَ رَبِیعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمضَان (مجلسی، 1403، ج93: 386). پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: «هر که یک آیۀ قرآن در آن بخواند چون کسی باشد که در ماه های دیگر یک ختم قرآن بخواند» (ابن بابویه، 1376: 95). تلاوت آیات دلنشین آن جزو برنامۀ روزمرۀ امامان بوده، و عنایت خاصی نسبت به تلاوت قرآن در ماه مبارک رمضان داشتند و توجه اصحاب و یاران خود را به آن جلب می نمودند. پیامبر اکرم(ص) تلاوت یک آیه از قرآن در ماه مبارک را برابر با ختم قرآن در ماه های دیگر می دانند.

در فضیلت های امام سجاد(ع) نقل شده است: «وَ کانَ یخِتمُ القرآنَ الکریم فی شهرِ رَمضان» (قرشی، 1371، ج1: 133). یا در حدیث نقل شده است که بعضی از اهل بیت(ع) چهل بار قرآن را ختم می کردند (مجلسی، 1423: 86).

راوی نقل می کند که خدمت حضرت موسی بن جعفر (ع) عرضه داشتم که پدرم از جدّت در بارۀ ختم قرآن در هر شب سؤال نمود، آن حضرت پاسخ داد: در ماه رمضان، به هر اندازه که می توانی انجام بده. از آن پس، پدرم در ماه رمضان چهل مرتبه ختم قرآن می نمود. من هم بعد از پدرم چنین می کنم، گاهی زیادتر و گاهی کمتر، بستگی به کار و حوصله ام دارد. وقتی روز [عید]فطر می شود، برای رسول خدا(ص) یک ختم، برای فاطمه(ع) یک ختم و برای هر کدام از ائمه(ع) یک ختم و برای شما هم یک ختم قرآن می کنم. پاداش من چیست؟ حضرت فرمود: «پاداش تو این است که در روز قیامت با آنان خواهی بود. » گفتم: «اللَّه اکبر! آیا چنین خواهد شد؟» سه بار فرمود: «بلی. » (کلینی، 1407، ج2: 18).

2- سیرۀ اجتماعی ائمۀ معصوم(ع)

روزۀ ماه مبارک رمضان افزون بر آثار فردی بسیار، آثار گوناگون اجتماعی نیز دارد و می تواند به اصلاح روابط اجتماعی منجر شود. در کنار برخی از حکمت های روزه که رابطۀ همدلانه با فقرا و گرسنگان را دربر دارد، حضرت رسول(ص) در خطبۀ شعبانیه، به برخی از مراقبت های اجتماعی در ماه مبارک رمضان إشاره می کنند: و بر فقرا و مساکین خود صدقه دهید، و بزرگان خود را احترام کنید، و خردان را ترحم کنید، و صلۀ رحم کنید، و زبان ها نگه دارید، و از آنچه خدا دیدنش را حلال نکرده چشم بپوشید، و آنچه را از شنیدنش حلال نکرده گوش ببندید، و بر یتیمان مردم مهر ورزید تا بر یتیمان شما مهر ورزند. ای مردم، هر کس در این ماه خوش خلقی کند، جواز صراط او باشد در روزی که همۀ قدم ها بلغزد هر که در آن بر مملوکان خود تخفیف دهد، خدا حسابش را تخفیف دهد. و هر که شر خود را باز دارد خدا خشم خود را از او باز دارد روزی که ملاقاتش کند و هر که در آن یتیمی را گرامی دارد خدا روز ملاقاتش او را گرامی دارد، و هر که در آن صلۀ رحم کند روز ملاقات با او صله نماید به رحمت خود، و هر که قطع رحم کند خدا در روز ملاقاتش رحمت خود از او ببرد(ابن بابویه، 1376: 94-95).

در بررسی سیرۀ اجتماعی امامان معصوم(ع) در ماه مبارک رمضان نیز به برخی از این موارد اشاره می گردد:

2-1- اطعام و افطاری دادن

از اعمالی که در ماه مبارک رمضان به آن تأکید شده است، افطاری دادن به دیگران می باشد. پیامبر اکرم(ص) در خطبۀ معروف شعبانیه می فرماید: «مردم بیدار باشید! کسی که از شما به روزه دار مؤمن در این ماه افطاری دهد، پاداش آزاد نمودن یک برده و بخشش گناهان گذشته را همراه دارد. » عرض شد: »ای رسول خدا، ما توان افطاری دادن نداریم. » حضرت فرمود: بترسید از آتش! هرچند با دادن نصف دانۀ خرما و از آتش بپرهیزید! گر چه با دادن شربت آب باشد» (مجلسی، 1403، ج93: 317).

همچنین، از پیامبر اسلام(ص) نقل شده که فرمود:

مَنْ فَطَرَ صائِما فی شَهْرِ رَمَضانَ مِنْ کَسْبٍ حَلالٍ صَلَّتْ عَلَیهِ الْمَلائِکَةُ لَیالِی رَمَضانَ کُلَّها وَ صافَحَهُ جَبْرائیلُ لَیلَةَ الْقَدْرِ وَ مَنْ صافَحَهُ جَبْرائیلُ یرِقُّ قَلْبُهُ وَ تَکْثُرُ دُمُوعُهُ... (المنذری، 1408، ج 2: 95).

کسی که با مالی که از راه حلال به دست آورده در ماه رمضان روزه داری را افطاری دهد، در تمام شب های رمضان فرشتگان بر او درود می فرستند و جبرئیل در شب قدر با وی مصافحه می کند و هر کس جبرئیل با او مصافحه کند، قلبش نرم و اشک چشمش زیاد شود.

پیامبر گرامی اسلام دربارۀ اطعام کردن و افطاری دادن به مردم روزه دار، به امیرمؤمنان فرمودند: «یا عَلِی ثلَاثٌ فَرَحَاتٌ لِلْمُؤْمِنِ فِی الدُّنْیا لِقَاءُ الْإِخْوَانِ وَ الْإِفْطَارُ فِی الصِّیامِ وَ التَّهَجُّدُ منْ آخرِ اللَّیل (ابن بابویه، 1362ش، ج1: 125). ای علی، مؤمن در دنیا سه خوشحالی دارد: دیدار برادران، افطاری دادن به روزه دار و شب زنده داری در آخر شب.»

امام صادق(ع) دربارۀ سیرۀ امام سجاد (ع) در زمان روزه داریشان می فرمایند:

کانَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ(ع) إِذَا کانَ الْیوْمُ الَّذِی یصُومُ فیهِ یأْمُرُ بِشَاةٍ فَتُذْبَحُ وَ تُقْطَعُ أَعْضَاؤُهَا وَ تُطْبَخُ فَإِذَا کانَ عِنْدَ الْمَسَاءِ أَکبَّ عَلَی الْقُدُورِ حَتَّی یجِدَ رِیحَ الْمَرَقِ وَ هُوَ صَائِمٌ ثُمَّ یقُولُ هَاتِ الْقِصَاعَ اغْرِفُوا لِآلِ فُلَانٍ وَ اغْرِفُوا لِآلِ فُلَانٍ حَتَّی یأْتِی عَلَی آخِرِ الْقُدُورِ ثمَّ یؤْتَی بِخُبْزٍ وَ تَمْرٍ فَیکونُ ذَلِک عَشَاءَهُ. (برقی، 1371 ق، ج2: 396)

امام سجاد(ع) روزی که روزه می گرفت دستور می داد گوسفندی ذبح کنند و گوشت هایش را تکه تکه کنند و بپزند و هنگام افطار می آمد کنار دیگ به طوری که بوی آب گوشت به مشامش می خورد و درحالی که روزه بود می فرمود: ظرف ها را بیاورید، این ظرف برای خانوادۀ فلانی و این ظرف برای خانوادۀ فلانی تا دیگ ها تمام می شد، پس از آن مقداری نان و خرما می آوردند و درواقع این غذا و شام خودش بود.

همچنین، امام صادق (ع) نیز هنگام شب در خانۀ فقرا می رفت و به آن ها نان و خرما می داد و سفارش می فرمود: «در ماه رمضان به مردم افطاری بدهید» (ابن بابویه، 1413، ج 2: 134).

2-2- صدقه دادن و انفاق در ماه مبارک

رسول خدا(ص) در ماه مبارک رمضان مانند باد تند و سریع بود به گونه ای که چیزی در دستش قرار نمی گرفت و هر چه داشت انفاق می کرد (طباطبائی، 1379: 39). همچنین، نقل شده است: «کان رسولُ الله(ص) إذا دخل شهرُ رَمضان أطلقَ کلُّ أسیرٍ و أعطی کلَّ سائلٍ(ابن بابویه، 1413، ج2: 99)؛ ماه رمضان که فرا می رسید، رسول خدا(ص) اسیران را آزاد می کرد و به فقیران و نیازمندان کمک می نمود. » ابن عباس نیز می گوید: وقتی که ماه رمضان فرا می رسید، هر صاحب حاجتی که به نزد رسول خدا(ص) مراجعه می کرد حاجتش برآورده می شد (ابن بابویه، 1396 ق: 102). رسول اکرم(ص)، بخشنده ترین افراد بود. آن حضرت بیش ترین جود و کرم را در ماه رمضان داشت (بخاری، ج 2: 672).

امام زین العابدین(ع) نیز در طول ماه مبارک رمضان در راه خدا انفاق می کرد و صدقه می داد؛ چنان که در حدیث آمده است: «کانَ إِذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ تَصَدَّقَ فی کُلِّ یوْمٍ بِدِرْهَمٍ فَیقُولُ لَعَلّی اُصیبُ لَیلَةَ الْقَدْرِ (ابن طاووس، 1409، ج 1: 64). هر روز از ماه [مبارک] رمضان درهمی صدقه می داد و آن گاه می فرمود: شاید [با این صدقه] شب قدر را دریابم».

2-3- توجه بیشتر به زیردستان و گذشت از خطای آنان

از امام صادق (ع) روایت است که امام زین العابدین(ع) در ماه مبارک رمضان توجه ویژه ای به زیردستان و خدمتکاران خود داشت و هرگاه که یکی از آن ها مرتکب خطایی می شد، او را عقوبت نمی کرد و تنها گناه او را یادداشت می نمود تا آنکه شب آخر ماه رمضان فرا می رسید، همۀ آنان را گرد خود جمع می نمود و آن کاغذها را بیرون می آورد و بر تک تک شان می خواند. آنان نیز به گناه خود اعتراف و اقرار می نمودند پس از آن به میان آنان می رفت و می فرمود: «با صدای بلند بگویید: ای علی بن الحسین، همان خدایت نیز خطاهایت را شمارش کرده است، همان گونه که تو گناهانمان را شمردی و در کتاب، تمام اعمال کوچک و بزرگ ثبت است، و همه اعمال در نزد او حاضر است همانگونه که اعمال ما در نزد تو حاضر بود [و تو بر آن ناظر بودی]، پس از ما درگذر همان گونه که تو امید عفو و گذشت داری. از ما درگذر تا که خدایت را بخشنده و رحیم یابی... ای علی بن الحسین، کوچکی مقام خود را در برابر خدای داور دادگری که به هیچ کس ظلم روا نمی دارد یادآور و از گناه ما درگذر.... و حضرت، در حالی که گریه و زاری می کرد، مرتب این کلمات را می فرمود و آنان نیز با وی هم آواز می شدند و می فرمود: «بار خدایا، تو به ما دستور دادی که از کسانی که به ما ظلمی روا داشتند درگذریم، ما به خود ظلم کردیم، پس از ما درگذر، که تو نسبت به آن سزاوارتری. تو به ما فرمودی که هیچ درخواست کننده ای را از در خانه هایمان رد نکنیم، ما به درگاه تو دست نیاز و درخواست بلند کرده ایم و از تو طلب می نماییم، پس بر ما منت نه، و ما را محروم مساز... آن گاه رو به آنان می نمود و می فرمود: «من از خطاهای شما گذشتم. آیا شما نیز از من می گذرید؟»

آنان در پاسخ می گفتند: «از تو گذشتیم ای آقای ما، تو به ما هیچ بدی روا نداشتی. » آن گاه حضرت می فرمود: «بگویید: بار خدایا، از علی بن الحسین درگذر، همان گونه که او از ما گذشت، و او را از آتش آزاد کن همان طوری که او ما را از بندگی رهانید»، و آنان آمین گفتند، و حضرت فرمود: «بروید که از شما گذشتم، و همگی شما را آزاد کردم»، و همگی آنان را آزاد می فرمود (برقی ، 1371: ق 396).

نتیجه گیری

در بررسی سیره معصومان (ع) این حقیقت روشن می شود که ایشان نه تنها دیگران را به آمادگی برای بهره مندی از فیوضات این ماه دعوت می کردند، بلکه خود نیز الگویی کامل در مسیر عبودیت باری تعالی و ارتباطات اجتماعی بوده اند. بنابراین، ماه مبارک رمضان فقط ماه امساک از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه تمرین بندگی، دعا و راز و نیاز و تمرین کمالات اجتماعی است تا هر انسان مؤمن در تعامل با خویش، خدای متعال و دیگران در سیر رشد و کمال قرار گیرد.

کتابنامه

قرآن کریم.

ابن بابویه، محمد بن علی(1376). الأمالی (للصدوق)، ترجمۀ محمدباقر کمره ای، تهران، کتابچی.

(1362). الخصال، قم، جامعۀ مدرسین.

(1378 ق). عیون أخبار الرضا(ع)، تهران، نشر جهان.

(1396ق). فضائل الأشهر الثلاثة، قم، داوری.

(1413ق). من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

(1367). ترجمۀ من لا یحضره الفقیه، ترجمۀ علی اکبر غفاری، تهران، صدوق.

ابن طاووس، علی بن موسی(1409ق). إقبال الأعمال، تهران، دارالکتب الإسلامیه.

برقی، احمد بن محمد بن خالد(1371ق). المحاسن، قم، دار الکتب الإسلامیة.

سیوطی، عبدالرحمن ابن ابی بکر (1983). الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، بیروت، دارالفکر.

طباطبائی، محمد حسین(1379). آداب، سنن و روش رفتاری پیامبر گرامی اسلام، ترجمۀ حسین استادولی، تهران، پیام آزادی.