طرح مسأله
امام خمینی(ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی و از شخصت های برجسته وحدت گرایی جهان معاصر اسلام است که توجه ویژه ای به وحدت مسلمانان و اخراج استمعاگران از سرزمین های اسلامی داشت به طوری که تـاکید و اهتمام ایـشان برای تحقق وحدت بر هیچ کس پوشیده نیست. از آنجا که رویکرد وحدت در ادبیات جهان امروز اسلام به وحدت سیاسی و تقریبی تـقسیم شده است ضروری به نظر می رسد اندیشه های امام خمینی(ره) بـا تـوجه به اینکه ایشان نقش برجسته ای در متبلور کردن این موضوع در جهان معاصر دارد بازخوانی و رویکرد ایشان در این خصوص روشن شود. یـکی از راه های رسیدن به رویکرد کلی ایشان در خصوص وحدت تحلیل کارکردهای اجتماعی وحـدت است اگر چه ممکن است در هر دو رویکرد (وحدت سیاسی و وحدت تقریبی) کارکردهای یکسان باشد اما علاوه بر ایـنکه کـاکردهای ایـن دو رویکرد مساوی نیستند درجات این کارکردها در این دو رویکرد یکسان نمی باشد. بـه عـبارت دیگر ممکن است یک کارکرد در رویکرد تقریبی وحدت بسیار مهم و برجسته باشد در حالی که همان کـارکرد در رویـکرد سیاسی وحدت اگر چه محقق است اما از اهمیت چندانی برخوردار نباشد.
از این رو، ایـن پژوهش قـصد دارد با بازخوانی کارکردهای مهم وحدت در اندیشه امام خمینی(ره) با روش تحلیلی- توصیفی روشن کند کـه رویـکرد کـلی وحدت از منظر امام خمینی(ره) چه بوده است. در این میان با وجود اینکه در خصوص مقوله وحـدت در اندیشه امام خمینی(ره) پژوهش های مختلف و متنوعی در چرایی و تشریح آن انجام شده است اما استفاده از ایـن روش برای استخراج اندیشه ایشان امری تازه و بدیع است و هیچ پژوهشی تاکنون مقوله وحدت در انـدیشه امام خمینی(ره) را با این نگاه بررسی و تشریح نکرده است.
بر این اساس برای تـشریح ایـن مقوله نخست مفاهیم وحدت سیاسی و وحدت تقریبی تعریف می شود و سپس به مهمترین کارکردهای وحدت که مورد تـوجه امام خمینی(ره) بوده است و در کلام ایشان بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است اشاره و تـشریح می شود.
وحدت اسلامی
واژة «وَحدَت»، از ریشة «وَحَدَ» و به معنی انفراد، یگانه شدن، یکتایی، یگانگی و تنهایی، یـکی بـودن و اتـحاد است (دهخدا، واژه وحدت). منظور از وحدت اسلامی همکاری، هماهنگی و هم دلی پیـروان مذاهب اسلامی بر اساس مبادی و اهداف مشترک و در عرصه های مختلف به همراه اتخاذ موضع عملی واحد برای تـحقق اهداف و مصالح عالیه امت اسلامی و موضع گیری در برابر دشمنان اسلام و احترام و التزام قـلبی و عـملی هر یک از مسلمانان به مذهب خود است (آقـانوری، 1387: 18ـ17).
وحـدت تقریبی
تقریب در لغت به معنای نزدیک گـردانیدن و گـرد هم آمدن است که متضاد آن بعد و دوری است. (دهخدا، واژه تقریب) در اصطلاح، تـقریب در مفهوم عام تلاش علمای اسلامی بـرای نـزدیک کردن پیـروان مذاهب اسلامی با هدف شناخت یکدیگر به منظور دستیابی به اخوت دینی براساس اصول و مشترکات اسلامی؛ یعنی اعتقاد به خدا، وحـدانیت خـدا، نبوت پیامبر و اعتقاد به معاد است و در مفهوم خاص حرکتی است کـه علمای مذاهب اسلامی آن را پایه گذاری کـرده اند و هدف از آن نزدیک ساختن شیعیان و اهل سنت به یکدیگر و رفع اختلاف و گاه خنثی کردن دشمنی مسلمانان بـه منظور متحد کردن آنان است. بـنابراین تـقریب به معنای همکاری در تـرویج و حفظ مشترکات دینی فـراوان و عـدم توجه به اختلاف و معذور دانستن یکدیگر به اختلافات طبق اصل «للمصیب اجران و للمخطی اجر واحـد» و همچنین اصل برادری و دوستی به عـنوان مسلمان طبق آیـه «انـما المومنون اخوه» در زندگی اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و نظامی و عدم توهین به پیشوایان و اصول مذهبی پیروان سایر مذاهب است (آصف محسنی، 1386: 107).
وحـدت سیاسی
منظور از وحدت سیاسی نه چـیزی در مقابل وحـدت تـقریبی بـلکه وحدت بر اساس مصالح عمومی جامعه اسلامی و امت اسلامی یعنی مصلحت کلی مردم در درون جامعه اسلامی می باشد. وحدت در این بُعد رنـگ سیاسی بـه خود می گیرد. به همین جهت از این نـوع وحـدت بـه طـور عـمده تـحت عنوان وحدت سیاسی امت اسلامی یا جامعه اسلامی یاد می شود. خصوصیتی که این وحدت دارد و باعث شده است از وحدت تقریبی جدا شود این است که در این نوع وحـدت مباحث اعتقادی و ایدئولوژیکی در راستای تحقق وحدت مطرح نیست و اصل تحقق وحدت تامین مصالح عمومی جامعه اسلامی است.
کارکردهای اجتماعی وحدت از منظر امام خمینی(ره)
نمایش قدرت امت اسلامی در حج ابراهیمی
مراسم سالانه حج و گردهم آیی میلیون ها انسان مسلمان در حرمین شریفین و انجام مراسم عبادی سیاسی حج علاوه بر اینکه نقش بسیار مهمی در تحقق وحدت اسلامی دارد، شکوه و عظمتش نیز می تواند یکی از کارکردهای تحقق وحـدت میان مسلمانان باشد. این مراسم به معنای اجتماع معنوی و باشکوه امّت مسلمان از هر رنگ و نژاد و سرزمین و مذهب مختلف برای عرض بندگی به درگاه پروردگـار یکتـا با گفتار و کردار و ظاهر یکسان و عـمل بـه سنّت پیامبر واحد و طواف به گرد قبله مشترک و لبّیک گفتن به ندای توحید در صفوف یکپارچه، بستری بسیار مناسب برای تحقق وحدت و شکل گیری امت اسلامی می باشد. تحقق این تجمع پر بـرکت، نـیروی بسیاری را در اختیار جهان اسلام قرار می دهد تا درباره مسائل گوناگون جهان اسلام، اطلاع رسانی و روشنگری بهتری صورت گیرد. پیامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع)، از ابتدای تشریع حج در اسلام، همواره از حج به عنوان پایگـاهی بـرای انتقال معارف دین و اطلاع رسانی به مسلمانان بهره می بردند (احمدی، 1390: 45 ـ35).
بر اساس آنچه از اندیشه امام خمینی(ره) می توان برداشت کرد عدم آشنایی مسلمانان به همه ابعاد اسلام که باعث دوری و تفرقه و اختلاف بین آنـها شده است و بـاعث ایجاد مانع بزرگی در شکل گیری امت قدرتمند اسلامی شده است یکی از مهمترین مشکلات جامعه اسلامی است (امام خمینی، 1370: 2/ 277) ایشان در یکی از پیام های خود به کنگره عظیم حج، با تـأکید بـر اینـ نکته فرمودند: «عید سعید و مبارک، در حقیقت آن روزی است که با بیداری مسلمین و تعهد علمای اسلام، تمام مسلمانان جهان از تـحت سلطه ستمکاران و جهان خواران بیرون آیند و این مقصد بزرگ، زمانی میسر است که ابعاد مختلفه احـکام اسلام را بتوانند به ملت های زیر ستم ارائه دهند و ملت ها را با اسلام آشنا کنند. .. و چه فرصتی بالاتر و والاتر از کـنگره عظیم حج که خداوند متعال برای مسلمانان فراهم آورده است» (امام خمینی، 1387: 133).
ایشان در چـارچوب اندیشه اسلام ناب خـود کـه سیاست را یکی از ابعاد مهم اسلامی می دانست از مناسک حج نیز تفسیری سیاسی داشت و آن را با مفاهیمی همچون: مبارزه با شیاطین، بت ها و طاغوت های زمان همراه می کرد و همه این مفاهم را تحت تحقق امت واحده اسلامی که از شاهراه وحدت و همبستگی اسلامی عبور می کرد تبیین می کرد. (همان: 154؛ 122؛ 184 و 185؛ 250).
آنچه در اندیشه ایشان در خصوص ابعاد حج مورد توجه است این است که ایشان با تمسک به اصل مصلحت اجتماعی مسلمین در خـصوص مساله حج همواره تاکید می کردند که در آن باید مسائل جهان اسلام مطرح شود (همان: 26، 136، 137) تا هویت بین المللی مسلمانان (امت واحده) تقویت شود و بیداری اسلامی علاوه بر ابعاد سیاسی در جهات سازندگی عملی نـیز وارد شود (همان: 11، 26، 56، 74، 111، 170- 167، 255).
امام خمینی(ره)،حج را نمایش قدرت اسلام و مسلمین در برابر کفر و ابتکار اجتماعی سیاسی اسلام می دانست (امام خمینی، 1370: 20 / 343) ایشان همواره در پیام ها و سخنرانی های خود به ابعاد اجتماعی- سیاسی حج اشاره می کردند و حـج را یکی از ابزارهای مهم جهان اسلام برای تحقق وحدت و هم بستگی جهان اسلامی می دانستند. بر همین اساس ایشان همبستگی را یکی از فلسفه های مهم حج بر می شمردند و زائران خانه خدا را در پیام و سخنرانی های خـود بـه این امر فرا می خواندند (امام خمینی، 1374: 45ـ33).
بـر اساس آنـچه بیان شد و با توجه به ظرفیت حج می توان نتیجه گرفت که حج از دو جهت بتواند کارکرد قدرت امت اسلامی را نمایان سازد و امت اسلامی را بـه سمت آن سوق دهد اولین جهت تقویت هویت تـمدنی جهان اسلام است. در واقع شاید بتوان گفت همانطور که امام خمینی(ره) بارهای به مساله جهان اسلام در صدر اسلام اشاره می کردند و آنـ را الگوی بسیاری خوبی برای جهان اسلامی کنونی بر می شمردند تـبیین و تشریح هویت تمدنی اسلام در طول اعصار گذشته مخصوصا صدر اسلام و حتی در برخی دیگر از مقاطع تاریخ اسلام می تواند زمینه ساز همبستگی عاطفی و عقلانی مسلمانان که نتیجه آن تحقق امت واحد و قدرت امت اسلامی است باشد.
جهت دیگری که می تواند این کارکرد حج را متبلور کند جهتی است که نقش بسیار بـرجسته ای در ایـجاد تـفرقه و اختلاف میان مسلمانان دارد و آن جهت چیزی نیست جز ملیت گرایی. به عبارت دیـگر رنـگ بـاختن ملیت گرایی در حج که نمود بسیار آشکاری در حج دارد چرا که همه مردم در هر سطح و طـبقه و ملیتی باید در یک نوع عمل خاص در یک زمان خاص انجام دهند، می تواند جهان اسلام را بـه تـحقق امت اسلامی نزدیک کند.
تبلور قدرت امت اسلامی در تقویت هویت تمدنی
هویت تـمدنی، معرفت و آگـاهی عمیق انسان به تمدنی است که منسوب به آن است. درک چنین هویتی، به فـرد، این امکان را می دهد که احساس کند در سرزمینی زندگی می کند که ریشه های فرهنگی آن ، تا اعـماق تـاریخ کـشیده شده است و این احساس، سبب تعلق ارتباط به آن تمدن و در نتیجه، شکل گیری «هویت تمدنی» می شود. احـساس تـعلق به یک تمدن، به معنای وابستگی به تمامی مظاهر آن تمدن و از جمله: مشاهیر، افـتخارها ، میراث ها و ارزش های آن است . نبود «هویت تمدنی»، زمینه ساز تأثیرپذیری منفعلانه از تمدن های موجود است (شرفی، 1381: 82).
بر این اساس می توان گـفت تحقق امت واحده و قدرتمند اسلامی بدون در نظر گرفتن مقوله «هویت تمدنی» آنـچنان کـه امام خمینی(ره) با ادبیات خاص خود به آن توجه و تاکید داشتند امری بی معنا و مهمل است. در واقـع همانطور که بیان شد امام خمینی(ره) چون تحقق هویت تمدنی را شرط تداوم تـمدن می دانستند همواره به دنبال تحقق و توجه به تـمدن جهان اسلام در صدر اسلام بودند. به نظر می رسد ایـشان مقدمه و لازمه احیای یک تمدن و پیروزی آن بر تمدن رقیب، احیای هویت تمدنی قوی و قدرتمند گذشته می دانستند بـه عبارت دیگر ایشان هویت تـمدنی را هم شرط ایجاد تـمدن و هم شرط حفظ بقای آن می دانستند (امام خـمینی، 1370: 3/ 421. 4/ 18، 124، 151، 447، 426، 315؛ 5/ 268، 216، 263، 283، 348 و...).
بـر این اساس تشریح مسائل تمدنی در صدر اسلام و تبیین ابعاد آن برای مبارزه بـا کـفر و الحاد و گسترش اسلام به تمام نـقاط این کره خاکی از آنـجا کـه در بسط سیره رسول مکرم اسلام، خـلفا و حتی خلافت برخی امامان معصوم(ع) قرار دارد می تواند تاثیر مهمی داشته باشد چرا کـه تـوجه به این مسائل در میان مسلمانان بـسیار مهم و پر اهمیت است. بـنابراین اگـر آنطور که مورد نـظر امام خمینی(ره) بود آن تمدن عظیم و پر افتخار صدر اسلام در قالب سیره رسول گرامی اسلام و اصحاب ایـشان بـرای جهان اسلام در قالب ظرفیتی که حـج در اخـتیار مسلمانان قـرار داده است تـشریح شود انگیزه مسلمانان بـرای تغییر وضع موجود و تبدیل این امت پاره پاره اسلامی به امت واحده جهان اسلامی و نزدیک شدن بـه تمدنی که در سنت و سیره رسول گـرامی اسلام وجود داشت بـیشتر خواهد شد و راه تـحقق امت واحده و قدرتمند جهان اسلام هموار تر خواهد شد.
در واقع آنچه در مساله حج بسیار مهم است و بـاید بـه آن تـوجه بیشتری شود جنبه های هویت تمدنی صدر اسلامی است کـه در خـود مناسک حـج وجود دارد. به بیان دیگر انجام مناسک حج در سرزمین وحی و مشاهده مشاعر مقدسه، زمینه ساز آشنایی حج گزار با ریشه های فرهنگی تمدن اسلامی است؛ او می تواند ریشه های تاریخی پیدایش تمدن خود را بـشناسد، به ویژگی های بارز و برجسته تمدن اسلامی آگاهی یابد، با شخصیت های تمدن ساز بیشتر آشنا شود و از جایگاه تمدن خود در بین تمدن های دیگر، شناخت دقیق تری پیدا کند. امام خمینی(ره) در تشریح این مقوله و توجه بـه جنبه های هویت ساز حج عنوان می کنند «از نکاتی که حجاج محترم باید به آن توجه کنند، اینکه مکه معظمه و مشاهد مشرفه، آینه حوادث بزرگ نهضت انبیا و اسلام و رسالت پیامبر اکرم است. جای جای این سرزمین، محل نزول و اجلال انبیای بزرگ و جبرئیل امین و یادآور رنج ها و مصیبت های چندین ساله ای است که پیامبر اکرم در راه اسلام و بشریت متحمل شده اند و حضور در این مشاهد مشرفه و اماکن مقدسه و در نظر گرفتن شرایط سخت و طـاقت فرسای بـعثت پیامبر، ما را به مسئولیت و حفظ دستاوردهای این نهضت و رسالت الهی بیشتر آشنا می کند (امام خمینی، 1387: 227).
همانطور که بیان شد امام خمینی(ره) به هویت تمدنی اسلام در صـدر اسلام و دوره های اولیه آن تـوجه ویـژه داشتند به نحوی که در بسیاری از سخنان و پیام های ایشان توجه به صدر اسلام و حتی بیان مزیت ها و ظرفیت های صدر اسلام و لزوم الگو گرفتن از آن زمان مشاهده می شود. بر اساس آنچه در کتاب صحیفه امام خمینی(ره) مندرج است ایشان حدود 365 مرتبه از صدر اسلام برای تشریح بیانات خود استفاده کرده اند یکی از این موارد پیامی است که ایشان در 12 شهریور سال 1362 (25 ذی القعدة 1403) به مناسبت فرا رسیدن ایام حج خـطاب بـه همه مسلمانان ایران و جهان دادند. امام خمینی(ره) با اشاره به عید قربان از این عید به عنوان عید فداکاری و جهاد در راه خداوند برای انسان ها یاد می کنند وعنوان می کنند «امید است حجاج محترم بـیت اللَّه الحرام، از هر فرقه هستند و اهل هر مذهب می باشند، در مواقف و مشاعر محترمه، دست جمعی برای پیروزی اسلام بر کفـر جهانی دعا کنند؛ و برای بیداری مسلمانان و حکومتهای آنان فریاد کنند و دعای بلیغ نمایند» (امام خـمینی، 1370: ج 18/ 88ـ87).
امام خمینی(ره) با نگاه تیز بین و عمیق خود به همه ابعاد اسلام به مساله حـج نگاه ویژه ای داشتند به طوری که علاوه بر اینکه هر ساله در ایام حـج پیامی خطاب به همه مسلمانان جهان صادر می کردند در ایام مختلف سال در خصوص مساله حج و فلسفه آن سخن می گفتند، سخنانی که درون مایه همه آنها وحدت و همبستگی جهان اسلام بود. این مساله نشان می دهد که وحدت و اتحاد دنـیای اسلام در مقابل کفر برای ایشان بسیار مهم و ضروری بوده است. ایشان در پیامی که در سوم شهریور ماه سال 1363 (28 ذی القعدة 1404) منتشر کردند با توجه به مساله وحدت، لزوم اتحاد و همبستگیی که در صدر اسلام وجود داشت عنوان کردند «بیت اللَّه الحرام، اولین بیتی است که برای «ناس» بنا شده. این بیت همگانی است. .. و برای قیام ناس و نهضت همگانی، و برای منافع مردمی بنا شده است و چه نفعی بالاتر و والاتـر از آنـکه دست جباران جهان و ستمگران عالم از سلطه بر کشورهای مظلوم کوتاه شود، و مخازن عظیم کشورها برای مردم خود آن کشورها باشد. .. پس این بیت باید برای همین مقصد بزرگ در آن اجتماع نمود، و منافع نـاس را در همین مواقف شریف تأمین نمود، و رمی شیاطین بزرگ و کوچک را در همین مواقف انجام داد (همان، 19/ 25ـ24).
تبلور قدرت امت اسلامی در نفی ناسیونالیسم
از آنجا که گستردگی اسلام بسیار است و در صدر اسلام، اسلام بـا تـلاش ها و مجاهدات مسلمانان به غرب اروپا و شرق آسیا و قـاره آفـریقا رسید. مناطقی که هر کدام بوم و ملیت خاص خود را دارند. از آنجا که این قومیت و ملیت در صدر اسلام چندان نشانه و ظاهری نـداشت و همه تـحت لوای توحید و اسلام گرد هم می آمدند اتحاد و همبستگی میان مسلمانان بیشتر بود. اتحاد و همبستگیی که تاثیر بسیار مهمی در قدرت و سیطره جهان اسلام بر دنیای آن روز داشت. از زمانی که بـحث ملیت و قـومیت در میان اسلام عموما توسط غربیان و کشورهایی که قصد استعمار کـشورهای مسلمان را داشتند، مطرح شده است شعله نفاق و اختلاف در میان مسلمانان شعله ور تر شده است. مسائل قومی و ملیتی، از جمله مسائلی هستند که در هر گروه، ملت یا امتی باعث ایجاد اختلاف و ضعف می شوند اخـتلافی که تاثیر مستقیمی در ضعف و عقب ماندگی کشورهای اسلامی داشته است.
بنابراین پراکندگی جغرافیایی و فرهنگی جهان اسلام می تواند بـه عنوان مانعی در مسیر هویت یابی مشترک و همبستگی جهان اسلام باشد. گذشته از این ارتـباط بـین اصـول و فرهنگ اسلامی و ملی در بین کشورهای اسلامی همواره یکی از مباحث جامعه شناسی کلان جهان اسلام بـوده است کـه در فضای سیاسی و اجتماعی کشورهای اسلامی بسیار مؤثر بوده است. در واقع زمانی که ملی گرایی بـه عـنوان ایدئولوژی در یک ملت قرار می گیرد مانعی اساسی در اتحاد مسلمین به وجود می آید مانند آنـچه ما در خـصوص عربیت و عجمیت در جنگ ایران و عراق مشاهده کردیم که یک کشور مسلمان به بهانه های واهی قـومیتی به کشور مسلمان دیگری حمله کرد و با سکوت و یا حتی در برخی موارد بـا حـمایت آنـها مواجه شد. در حالی که اگر اسلام مبنای حرکت های سیاسی و اجتماعی قرار گیرد، تحقق امت اسلامی در مسیر تکامل قرار می گیرد و قدرت های استعماری را به شدت به چالش می کشد؛ زیرا «ناسیونالیسم فـقط یک پیونـد تـاریخی و زبانی است نه یک فلسفه دارای اصول و نه یک منظومه اعتقادی» (صدر، 1408 ق: 10 / 13 و 14) بنابراین نمی تواند منبع فکری و اندیشه ای نـهضت بـاشد. پس تـحقق امت متحد و قدرتمند اسلامی باید مبتنی بر اصول فرهنگ و تمدن اسلامی بـنا شود.
با وجود اینکه در خاورمیانه و کشورهای اسلامی تا قبل از ورود استعمارگران به این منطقه عموما چیزی جز اسلام و مسلمانی نبود و عمدتا مذهب ها مرزهای جغرافیایی را تشکیل می دادند اما بعد از جنگ جهانی اول، بـا تـوطئه انگلیس، امپراتوری عثمانی تجزیه شد و ناسیونالیسم های تـرک، فـارس و عـرب در جهان اسلام پدیدار گشت (میکل، 1381: 2/ 586ـ547). پس از برچیده شدن امپراتوری عـثمانی، با حذف نظام خلافت در سال 1924، راهی اساسی در حذف دین از صحنه عمومی جامعه اسلامی بـاز و این ایده تقویت شد که هویت های ملی نـهفته در دولت های ملی تـنها شکل معتبر اجتماع سیاسی است (سعید، 1390: 101ـ71). در ایـن میان هرچند ناسیونالیسم در ابتدا در پاسخ به احساس سرخوردگی و ضعف فرهنگی در برابر غرب بـود و بـر فرهنگ بومی تأکید داشت ولی عملاً بـه رواج تشریفات غربی منجر شد (گـروهی از نویسندگان، 1362: 308).
در این میان دین اسلام کـه این چنین اتفاقاتی را پیش بینی می کرد از همان آغاز بر نفی قومیت و ملیت تـاکید کـرد و برنامه اجرایی بسیار مهمی بـرای تـامین ایـن مهم قرار داد و آن را بـرای همه مسلمین به عنوان فـریضه قـرار داد. آن برنامه چیزی جز حج نیست. از آنجا که امام خمینی یک فقیه متعهد به اسلام بـود و همواره به دنبال اجرای اسلام نـاب محمدی بود اسلامی کـه بـر اساس آموزه های قرآن و سنت پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه اطهار باشد طبیعی است که در حوزه نژاد پرستی و مسائلی از این گـونه کـه انسان ها را بر اساس نژاد، رنگ، مکان جغرافیایی یـا. .. طـبقه بـندی می کند همانگونه کـه اسلام طرح کرده است مخالف باشد. قبل از اینکه این مساله بخواهد در حوزه اندیشه سیاسی و مسائل وحدت در جهان اسلام مطرح شود اساس این مساله اعتقادی است و در انـدیشه اسلامی بـه طـور کـلی هیچ کدام از این امور نشانه برتری افراد بر دیگران نیستند (بر اساس (حجرات (49): 13) ﴿یٰا أَیُّهَا اَلنّٰاسُ إِنّٰا خَلَقْنٰاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثىٰ وَ جَعَلْنٰاکُمْ شُعُوباً وَ قَبٰائِلَ لِتَعٰارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اَللّٰهِ أَتْقٰاکُمْ إِنَّ اَللّٰهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ﴾؛ ای مردم، ما شما را از مرد و زنی آفریدیم، و شما را ملّتْ ملّت و قبیلهْ قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید. در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست. بـی تردید، خداوند دانای آگاه است). امام خمینی با استناد به قرآن و سنت رسول اکرم(ص) طرح عرب و عجم و مسائلی از این دست را مخالف اسلام می دانست و معتقد بود تنها میزان در اسلام تقواست (امام خـمینی، 1370: 1/ 378).
امام طرح مباحث قومیتی و نژاد پرستی در ممالک اسلامی را اندیشه شومی عنوان می کرد که به اسلام و وحدت مسلمانان چنگ انداخته است و جامعه اسلامی را بـه خـطر انحطاط کشانده است. ایشان طـرح ایـن گونه مباحث را نقشه شوم استکبار برای تکه تکه کردن ممالک اسلامی می دانست و همواره عنوان می کرد که اسلام با این گونه سخنان مخالف است و مسلمان هر جا که باشند و هر گـونه که باشد مسلمان اند و هیچ فرقی بین یک مسلمان عرب و مسلمان فارس و یا مسلمان ترک یا لر و. ... نیست (همان،378ـ377).
همانطور که عنوان شد فریضه حج را به واقع باید از منظر نفی نژاد پرستی و مسائل قومیتی مورد نظر قرار داد. اینکه در این عمل پر ارزش و مهم اسلامی همه مسلمانان هر آنگونه که هستند، فقیر یا غنی، عرب یا عجم، ترک یا فارس و. .. باید در کنار هم اعمال متعددی را انـجام دهند طرحی نـوین برای زودن این گونه مسائل تفرقه انگیز است. مساله ای که امام خمینی نیز به آن توجه داشته است و در بـرخی از پیام ها و سخنان خود آن را به دیگر مسلمانان مخصوصا دولتمردان کشورهای اسلامی گـوشزد می کرده است.
توجه امام خمینی به مساله نژاد پرستی و قومیت که دقیقا اتحاد و وحدت مسلمین را نشانه گرفته بـود و بـه هیچ وجه یک مساله ای که در لوای تقریب بخواهد حل شود نبود بعد از تحقق انـقلاب اسلامی و شکل گیری جمهوری اسلامی ایران ادامه داشت چرا که اندیشه امام خمینی نه اصلاح ایران بـلکه کل جامعه مسلمین و ایجاد وحدت میان آنها بود.
استقلال جهان اسلام
به دلیـل استفاده فراوان امام خمینی(ره) و تـوجه بسیاری زیاد ایشان به این مفهوم، این مفهوم یکی از اساسی ترین مفاهیم اندیشة سیاسی امام در سطح جهان اسلام و مخصوصا کشور ایران بود. استعماری که دقیقا در مقابل استقلال قرار دارد و مساله ای است که در جهان امروز استقلال سیاسی کشورها را تحت الشعاع خود قرار می دهد و بیشتر منافع اقتصادی کشورهای مستعمره را در خدمت کشورهای استعمارگر قرار می دهد و باعث عقب افتادگی، فقر و انحطاط در کشورهای مستعمره می شود.
از نظر واژه شناسی استقلال کـلمه ای است عربی و مصدر باب استفعال از ماده «ق ل ل» است و با واژه هایی چون قلیل، قلت و تقلیل مرتبط است و در معنی، کم کردن و به حداقل رساندن می باشد که در بعد سیاسی آن به معنای این است که ملت استقلال طلب می خواهد وابستگی ها را تحلیل بدهد و اتکای به دیگران را به حداقل برساند (ابن منظور، 1987: 11/ 289ـ 287). این در حالی است که معنای این کلمه در علوم سیاسی نیز نزدیک به معنای لغوی این کلمه است بـر این اساس معنای استقلال در علوم سیاسی نیز داشتن قدرت تصمیم گیری و سیاست گذاری همراه با اعمال این تصمیم ها و سیاست ها در حیطه حاکمیت یک کشور است (فارسی، 1374: 54) یا جدا بودن حاکمیت یک کشور از هر نـوع سلطه خارجی (آقابخشی، افشاری راد، 1383: 154) و آزادی اراده ملّی بـرای اداره آمور داخـلی و خارجی خود که از خلال سازمان سیاسی دولت پدیدار می شود (علی بابایی، آقایی، 1365: 2/ 45، 61).
اهمیت این مساله در اسلامی که نگاه اجتماعی و سیاسی عمیقی دارد باعث شده است کـه ایـن مفهوم با دو مفهوم «دارالاسلام» و «دارالکفر» تبیین و تشریح شود چـرا کـه چون اسلام فرا منطقه ای و قومیتی است و حیطه گسترش اسلام فراتر از مرزبندی های جدید جغرافیایی است، مرزبندهای جدید بر اساس قـوم و ملیت ملاک مناسبی برای جدایی نمی داند و ملاک دارالاسلام و دارالکفر را، اجرا و عدم اجرای قوانین الهی عنوان می کند. بر این اساس دارالاسلام به سرزمینی گفته می شود که شریعت اسلامی در آن پیاده می شود و حاکم مسلمانی بـر آن حـکمرانی می کند و همه افراد جامعه در برابر حکومت اسلامی تسلیم هستند. و دارالکفر بـه سرزمین هایی گفته می شود که احکام اسلامی در آن جاری نیست و مسلمانان در آنجا حاکمیت و سلطه ندارند. براساس این مرزبندی است که قـرآن مسلمانان را از خـطر وابستگی برحذر داشته و دستیابی به استقلال را در آیات زیادی بیان می کند (زحیلی، 1932: 182ـ180).
عزت مسلمانان یکی از مسائلی است کـه اسلام به آن تاکید دارد چرا که اسلام با منسوخ کردن ادیان و کتاب های الهی قبلی تـنها راه نـجات انـسان و اتصال به خداوند را در پیروی از اسلام عنوان می کند. از همین رو چون خداوند عزیز است و همه عـزت و بـرتری ویژه خداوند است ﴿إِنَّ اَلْعِزَّةَ لِلّٰهِ جَمِیعاً هُوَ اَلسَّمِیعُ اَلْعَلِیمُ﴾؛ عزّت به تـمامی از آنِ خـداست و مشرکان و معبودانشان هیچ نصیبی از عزّت ندارند، و اوست که سخنان آنان را می شنود و به حال تـو و آنـان آگاه است و هرگاه بخواهد آنان را به سزای کردارشان می رساند (یونس (10): 65). پس هر کسی کـه در روی زمین از او و دستوراتش پیروی می کند نیز مانند او باید عزیز باشد.
بنابراین در خصوص مساله عزت مسلمین باید گفت کـه چـون همه عزت و سربلندی برای خداوندی است که قاهر بر همه چیز و قـدرتمند از همه است لذا هر کسی که به خداوند به هر نحوی منتسب می شود باید عزیز باشد و به عـبارت دیـگر عـزت داشته باشد و چون مسلمانان از همه انسان ها به واسطه پیروی از آخرین دین خـداوند نـزدیک ترند باید از همه عزیز تر و قدرتمندتر باشد و به نحوی نباشند که غیر مسلمانان و آنانی که به قـدرت قـاهره خداوند اعتقاد ندارد بر آنها حکمرانی کنند و برتر و عزیز تر از مسلمانان بـاشند.
مفهوم دیگری که در قرآن در خصوص مساله استقلال مطرح شده است و یک قاعده فقهی در فقه را شکل داده است مفهوم نـفی سبیل کافران بر مسلمانان و مفاهیم وابسته به آن است. قرآن کریم در واقع به انـحاء مختلف به مساله عدم تسلط بـیگانه بـر مسلمانان پرداخـته است و در آیـه 141 سوره نساء به طور مستقیم بـه ایـن مساله پرداخته است و در جایی دیگر مانند آیات 52ـ52 سوره مائده به مساله نـپذیرفتن سلطه و سرپرستی کافران و همچنین در آیات 149 و 150 سوره آل عـمران به مساله پیروی نکردن از اهل کتـاب و مشرکان اشاره کرده است.
بـر اساس (نساء (4): 141) ﴿وَ لَنْ یَجْعَلَ اَللّٰهُ لِلْکٰافِرِینَ عَلَى اَلْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً﴾؛ هرگز خداوند برای کافران راه تـسلط بـر اهل ایمان را باز نگذاشته است. خـداوند کمترین سلطه ای را برای کافـران بـر مؤمنان تشریع نکرده و هرگونه پیمان فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و. .. را که موجب سلطه کافران و وابستگی مسلمانان گردد حرام و باطل شمرده است (شکوری، 1361: 329ـ325). عـلامه طباطبایی در تفسیر این آیه عنوان می کند «معنای این آیـه ایـن است که حکم از امروز بـه نفع مؤمنین و علیه کافران است و تا ابد نیز چنین خواهد بود و هرگز به عکس نـمی شود . .. احـتمال هم دارد که نفی سبیل اعم از تسلط در دنـیا بـاشد یعـنی منظور این بـاشد که کفار نه در دنـیا مسلط بر مؤمنین می شوند و نه در آخرت، و مؤمنین به اذن خدا دائما غالبند، البته ما دامی که ملتزم به لوازم ایمان خـود بـاشند.» (طباطبایی، 1374: 5/ 189) بر اساس این آیات و تفسیری کـه عـلامه طـباطبایی از ایـن آیـات ارائه کرده است روشن است که خداوند قوانین اسلام را به نحوی تبیین کرده است که اگر مومنان و مسلمانان به آن عمل کنند قطعا برتر خواهند بود این وعده ای است که قرآن به مسلمانان داده است.
آیه نفی سبیل بیانگر دو جنبه ایجابی و سلبی است: جنبه ایجابی آن بیانگر وظیفه جامعه اسلامی و حاکمان آن در حفظ استقلال و از میان برداشتن زمینه های وابستگی است و جنبه سلبی آن ناظر بـه نـفی سلطه بیگانگان بر سرنوشت سیاسی اجتماعی مسلمانان است (شکوری، 1361: 400ـ 385). به هر حال تاریخ شیعه نشان می دهد که قاعده نفی سبیل که یک قاعده قرآنی است و به طور واضح و روشن مساله استقلال مسلمین و نفی سلطه و برتری کشورهای غیر اسلامی را بر آنها نشانه گرفته است در فقه سیاسی اسلام کاربرد گسترده ای دارد و فقها و علمای طراز اول شیعه، بـا الهام گرفتن از قاعده نفی سبیل، بـارها مسلمانان را از افتادن در دام سلطه استعماگران نجات داده اند. از نمونه های بارز به کارگیری این قاعده، نهضت تحریم تنباکو است که در مقابله با استراتژی استعماری بریتانیا برای تسخیر و قبضه اقـتصاد ایران، تـوسط عالمان دینی به رهبری مرجع تقلید زمان، میرزا محمد حسن شیرازی شکل گرفت. فتوای تحریم تنباکو که برگرفته از قاعده نفی سبیل بود، استعمار انگلیس را در ایران، درهم شکست و مرحله ای مهم در بیداری مردم ایران در برابر استکبار و استبداد را رقـم زد.
بـنابراین می توان گفت اندیشه ضد استعماری و لزوم استقلال کشورهای اسلامی امام خمینی(ره) بر اساس آیات قرآنی بوده است و قطعا فهم صحیح امام خمینی(ره) از مجموعه آیاتی که در خصوص استقلال در قرآن مطرح شده است و همچنین روایات ائمه معصومین بوده است که باعث شده بود ایشان در طول عمر خویش با تاکید فراوان بر مساله استقلال کشورهای اسلامی و نفی استعمار در کشورهای اسلامی به دنبال عزیز کردن اسلام و مسلمانان و نـفی سلطه کفار و ستمگران بر مومنین باشند.
بر این اساس می توان گفت شاهراه تحقق استقلال در کشورهای اسلامی یـا جامعه بزرگ اسلامی چیزی جز تحقق وحدت نیست. اگر وحدت در کشورهای اسلامی محقق شود همانطور کـه امام خمینی(ره) بارهای به آن اشاره می کند جامعه اسلامی، عزیز و سربلند می شود و این عزت و سربلندی حـاصلی به جز استقلال نخواهد داشت.
تاکید و توجه امام خمینی(ره) بر مساله استقلال بـاعث شد که یکی از اصـول مهم قانون اساسی جمهوری اسلامی استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی کشور باشد. در واقع پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر اساس اندیشه سیاسی امام خمینی و ولایت فقیه، اصل استقلال از چنان ارج و منزلتی برخوردار گردید که همراه اصـل آزادی در کنار اسلام، به عنوان اصل تفکیک ناپذیر، به قانون اساسی جمهوری اسلامی وارد شد و حفظ استقلال وظیفه آحاد ملت و دولت و کارویژه اصلی سیاست کشور تلقی گردید (قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل 9).
به هر حـال اهمیت این واژه نزد امام خمینی به اندازه ای بود که بر اساس آنچه در کتاب صحیفه امام ثبت و ضبط شده است این واژه حدود 902 بار تکرار شده است که در این بین حدود 48 مورد آنـ همراه با کلمه وحدت بوده است (امام خمینی، 1370).
امام خمینی(ره) در اعلامیه مشترکی با دیگر آیات عظام محمد هادی الحسینی المیلانی، شهاب الدین النجفی المرعشی، حسن الطباطبایی القمی به مناسبت سالگرد قیام 15 خـرداد در 15 خـرداد سال 1343 با اشاره به این مطلب که علمای اسلام وظیفه دارند از احکام مسلّمه اسلام دفاع کنند و همچنین از استقلال ممالک اسلامی پشتیبانی نمایند، از ستمکاریها و ظلمها اظهار تنفر کنند، از پیمان بـا دشمنان اسلام و استقلال و ممالک اسلام اظهار انـزجار کنـند. ایـشان در این اعلامیه اتحاد و وحدت ممالک اسلامی را تنها راه استقلال و دفاع از احکام اسلام عنوان کرده اند (امام خمینی، 1370: 1/ 336).
امام خمینی(ره) آنچنانکه در قبل از پیروزی انـقلاب بـه استعمار زدگی ممالک اسلامی توجه داشتند و همواره وحدت را تـنها راه زدودن استعمار از ممالک اسلامی می دانستند بعد از پیروزی انقلاب نیز بر همین عقیده بودند و همواره در سخنان خود به این مساله اشاره می کردند ایـشان در جمع نمایندگان مجلس قطر در تاریخ 16 اسفند 1359 با اشاره به این مطلب که سیاست استعمار در جدا کردن ملتها از اسلام و قرآن است عنوان کردند «اتکال به خدا، برای خدا و وحدت کلمه، وحـدت کلمه و وحـدت غرض [و] مقصد. از هر کس می پرسیدند، مقصد این بود که حکومتِ اسلام بـاشد. مقدمه این بود که حکومتِ طاغوت نباشد؛ مقصد این بود که استقلال و آزادی در پناه حکومت اسلامی باشد» (همان، ج6، 339ـ338).
ایشان در جایی دیگر در پاسخ بـه پیـام معمر قذافی رهبر لیبی در تاریخ 10 اردیبهشت 1358 با اشاره به مساله ضرورت تـحقق وحـدت میان کشورهای اسلامی عنوان کردند «ملت ها و دولتها اگر بخواهند به پیروزی و هدف های اسلامی به تمام ابـعادش که سعادت بـشر است برسند، باید اعتصام به حبل اللَّه کنند، از اختلافات و تفرقه بپرهیزند. .. مسلمین باید برای بـه دست آوردن استقلال و آزادی این کلید پیروزی را به دست آورند و برای وحدت کلمه کوشش کنند» (همان، 7/ 170) امام خمینی(ره) بـار دیـگر در پیـامی به مسلمانان جهان به مناسبت ایام حج به آنها توصیه ها و تذکراتی دادند که در یـکی از تـذکرات به مساله وحدت مسلمین و تحقق استقلال کشورهای اسلامی از کشورهای استعمارگر اشاره کردند ایـشان در ایـن پیـام خود بیان کردند: «دولتهای اسلامی منطقه و حواشی آن می توانند یک ارتش ذخیره ده ها میلیونی و یک ارتش بیش از ده میلیونی تحت یک پرچم برای دفاع از کشورهای اسلامی داشته باشند، که این نیز فوق قـدرتهاست. و امید است دولتهای منطقه، با قطع نظر از زبان و نژاد و مذهب، فقط تحت پرچم اسلام در این امر فـکر کنـند و طـرح آن را بریزند؛ و از ننگ خضوع در برابر ابرقدرتها نجات یابند، و شیرینی استقلال و آزادی را بچشند.» (همان، 18 / 94)
آزادی فـلسطین و مسجد الاقصی
مسئله فلسطین یکی از مهمترین مسائل قرن حاضر جهان اسلام است. این مساله به دلیل اهمیت آن بـازتاب های متعدد و گسترده ای را در سراسر جهان تاکنون به دنبال داشته و یکی از واکنشهای مهم در قـبال ایـن رویداد، برخوردی است که از جانب روحانیت اسلام و مخصوصاً عـلمای شیعه صورت پذیرفته است و بدون هیچ تـغییری، در طـول هفتاد سال گذشته ادامه یافته است. در واقع همین برخورد روحانیت شیعه بوده است کـه باعث شده مساله فلسطین و اشغال آن تـوسط صهیونیسم بـه عـنوان یـک نقشه شوم استعمار در جهان امروز مساله ای نـاشناخته نباشد. مساله ای که امام خمینی(ره) از همان آغاز نسبت به آن حساس بـودند و همواره تلاش می کردند برای مسلمانان جهان ابـعاد مختلفی از این جریان را تـبیین کـنند. روشنگری های امام خمینی(ره) در جهان اسلام عـلاوه بر اینکه باعث شد همه مسلمانان نسبت به مساله فلسطین و ظلمی که در حـق مسلمانان آن منطقه می شود آگاه شوند در ایـران و در بـحبوحه انـقلاب ایران و در میان انـبوه شعارهای انقلابیون نیز نمود داشته بـاشد و شعارهایی همچون «امروز ایران، فردا فلسطین» در خصوص مساله فلسطین ملاحظه شود.. شعاری که ریـشه در عـمق تفکر ضد صهیونیستی امام خمینی(ره) و یـارانش در طـول انقلاب و حـتی بـعد از شکل گیری انقلاب اسلامی داشت.
به هر حال آزادی فلسطین و مسجد الاقصی به عنوان یکی از سرزمین های اسلامی که در اختیار یهودیان صـهیونیسم بـه بهانه های واهی قرار داشت یکی از مسائل مهم جهان اسلام بـه شمار می رفت کـه همواره مورد بحث و توجه مسلمانان بوده است. این مساله در جهان اسلام از جمله مسائلی است که به اعـتقاد بـسیاری از انـدیشمندان جهان اسلام از جمله علمای شیعه و مخصوصا امام خمینی(ره) بـدون اتـحاد جهان اسلام حل شدنی نیست. به عبارت دیگر آزادی بدون متحد شدن جهان اسلام امکان تحقق ندارد. بر این اساس می توان گفت یکی دیگر از دست آوردها و کارکردهای تحقق وحـدت در جهان اسلام آزادی فلسطین و مسجد الاقصی خواهد بود مساله ای که امام خمینی(ره) در سخنان خود بارها به آن اشاره کردند و معتقد بودند که مسلمانان در صورت اتحاد حتی هر کدامشان با یک سطل آب می توانند اسرائیل را نابود کنند (صفا تاج، 1380: 202؛ امام خمینی، 1378: 110).
جریان فلسطین را باید با عنوان ظلم جامعه جهانی بر علیه مسلمانان به حساب آورد چرا که بعد از جنگ جهانی دوم سازمان ملل متحد کـه در واقع برای تامین مصالح دولت های استعماری و استکباری شکل گرفته بود به تشکیل کشور اسرائیل رای مثبت داد. جالب این است که همه کشورهایی که در ایـن سازمان حق وتو داشتند برای تـشکیل کـشور اسرائیل رای مثبت دادند. در واقع آنان رای به تشکیل کشور اسرائیل در سرزمین های اسلامی دادند که این مساله از همان آغاز با مخالفت علما و اندیشمندان جهان اسلام و مقاومت مسلمانان به خـصوص فـلسطینیان شروع شد و اینگونه عملا سناریوی جنگ احزاب تکرار شد و کل کفر با دیگر به این نحو در برابر کل اسلام قرار گرفت. مقاومت حول محور آزادی فلسطین و سازمان کنفرانس اسلامی در برابر اشغال فـلسطین و قدس محور مبارزات اعراب و جهان اسلام پس از آتش زدن مسجدالاقصی تشکیل گردید. چهار جنگ بین اعراب و اسرائیل در سال های 1335، (1948) 1327 (1967) 1346، (1956) و 1973 (1352) اتّفاق افتاد که تقریبا همه آنها منجر به شکست اعراب در برابر اتحادیه غرب صـهیونیسم شد (خامنه ای، 1390: 28ـ27).
راه هایی که به علت خیانت برخی از سران عرب منطقه و تبانی آنها با اسرائیل عموما به جایی ختم نـمی شد و هر روز بر سخت شدن مساله اسرائیل در فلسطین دامن می زد. این رونـد فـرسایشی در خـصوص جهان اسلام و مساله فلسطین همینطور ادامه داشت تا اینکه انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) به پیـروزی رسید. در واقع شاید بتوان گفت آغاز حرکت آشکار امام خمینی(ره) بر مبنای اسلام سیاسی و اسلامی کـه باید در تحولات سیاسی کشورهای اسلامی و همچنین جهان نقش داشته باشد (امام خمینی، 1388: 19ـ5) به نظر می رسد تلاش جدی امام خمینی(ره) از دهه چهل قرن چهاردهم هجری شمسی در این مهم و پایـه گذاری موج بیدرای اسلامی بـر اساس رویکردی اسلامی سیاسی ایشان در ایران و جهان تاثیر بسیاری در روند تحولات رو به جلوی فلسطین و شکل گیری انتفاضه جدی و مبارزه بر علیه صهیونیسم داشت. چرا که هدف گیری کلی امام در مبارزه، رهایی ایـران و جهان اسلام از قید سلطه و استکبار، اعاده عزت و عظمت مسلمین، تشکیل حکومت اسلامی بر مبنای ارزش ها و مبانی اسلامی بود (امام خمینی، 1370: 8/ 276 ـ267؛ 15/ 212؛ 13/ 197) که این هدف در ایران با مبارزه با رژیم ستم شاهی کـه نـماینده کفر و استکبار جهانی در ایران بود عجین شده بود و در جهان با مبارزه با صهیونیسم و استکبار جهانی مخصوصا آمریکا همراه شده بود. بر این اساس بدون تردید پیروزی انقلاب اسلامی در ایران از جنبه های مختلف به تشدید مبارزات ضد صهیونیستی مسلمانان انجامید و روند مبارزه فلسطینی ها را دگرگون ساخت و به عبارتی ساده تر می توان گفت که به واقع سرنگونی شاه و حاکمیت نظام اسلامی در ایران نخستین ضـربه مهلکی بود که اهداف توسعه طلبانۀ صهیونیست ها را به طور جدی به مخاطره افکند. چرا که رژیم شاه یک متحد نیرومند غرب و اسرائیل در منطقه حساس خاورمیانه به شمار می آمد که انـقلاب اسلامی تـوانست عظمت این متحد نیرومند منطقه ای را بـشکند.
در واقـع افشای روابط پنهان و آشکار شاه با اسرائیل و مخالفت با کمک های بی دریغ رژیم شاه به دشمن مشترک مسلمانان یکی از انگیزه های قیام امام خـمینی را تـشکیل می داد. (همان، 5/ 187) امام خمینی(ره) در اوج قدرت نظام ستم شاهی، افـشاگر روابط پنهان رژیم شاه و اسرائیل بود و مقابله با خطر اسرائیل برای جهان اسلام را بسیار جدی و پیگیرانه دنبال می کرد. امام خـمینی اولیـن مرجع تقلید و پیشوای بزرگ مذهبی بود که مجوز حمایت از مبارزان فلسطینی از محل وجوهات شرعی و زکوات و صدقات را صادر نمودند. و در جریان جنایت رژیم اشغالگر قدس در به آتش کشیدن مسجدالاقصی، بـرخلاف مشی دیـگران که بازسازی مسجد را وجهه همت خود قرار داده بودند، با دوراندیشی تـمام بـر حفظ آثار جنایت اسرائیل به عنوان عاملی سمبلیک در جهت تحریک و تشویق مسلمین بر علیه موجودیت مسبب اصـلی جنایت؛ یعنی رژیم اشغالگر تأکید می نمود (امام خمینی، 1385: 5ـ4).
مساله فلسطین و صهیونیسم بعد از انـقلاب اسلامی نـیز با توجه به رویکرد امام خمینی(ره) و شاکله نظام جمهوری اسلامی ایران آنقدر جدی و مهم بـود کـه این مساله گاهی اوقات در جنگ تحمیلی به عنوان انگیزشی برای رزمندگان جنگ حق عـلیه بـاطل عنوان می شود. این مساله را می توان در شعار «راه قدس از کربلا می گذرد» مشاهده کرد. عـلاوه بـر ایـن برخی از علمیات هایی که در طول جنگ تحمیلی انجام شد با عنوان بیت المقدس و دقیقا بـه یـاد این سرزمین شکل گرفت. عملیات هایی که هدف آن ورود به خاک عراق بود (درویشی، 1386).
بـه هر حـال آنچه روشن و مسلم است این مطلب است که فلسطین و آزادی آن و به عبارت دیگر مبارزه با صـهیونیسم کـه هدف اصلی آن مبارزه با اسلام و از بین بردن اسلام بود یکی از اهداف مقدس امام خمینی(ره) و به عبارتی یکی از پایه های اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) بود. ویژگی خاص اندیشه امام خمینی(ره) در ایـن خـصوص ایـن بود که ایشان به طرح و تبیین این مساله اکتفا نمی کردند و همواره بـرای حـل این معضل بزرگ جهان اسلام راه های را پیشنهاد می کرد. مثلا ایشان یکی از راه های مبارزه با آمریکا و صـهیونیسم را نـفروختن نفت به این دو کشور و تحریم نفت علیه این دو کشور عنوان می کرد. ایـشان در پیـامی به دول و ملل اسلامی به مناسبت جنگ رمضان اعـراب و اسرائیل در تاریخ 16/8/1352 به این مساله اشاره کردند و عـنوان کـردند «دولت های ممالک نفت خیز اسلامی لازم است از نفت و دیگر امکاناتی که در اختیار دارند، بـعنوان حـربه علیه اسرائیل و استعمارگران استفاده کـرده، از فـروش نفت بـه آن دولتـهایی کـه به اسرائیل کمک می کنند خودداری ورزنـد» (امام خمینی، 1370: 16/ 197) یا در جایی دیگر فروشن نفت را به این کشورها حرام عنوان کـردند و فـرمودند: «اسرائیل قیام مسلحانه بر ضد کـشورهای اسلامی نموده است و بـر دول و ملل اسلام، قلع و قمع آن لازم است. کـمک بـه اسرائیل چه فروش اسلحه و مواد منفجره و چه فروش نفت حرام و مخالف با اسلام است» (همان، 1/ 139) یا اینکه در جای دیـگر فـرمودند: «آیـا جا ندارد کـه اعـتراض کنیم: آقا نفت مسلمین را چـرا به کفار می دهی، به کفاری که در حال جنگ و تجاوز به سرزمین و امت اسلام هستند» (همان، 1/ 165).
دیگر راه مهمی که ایشان همواره بـرای آزادی فـلسطین و مبارزه بـا صـهیونیسیم عـنوان می کردند وحدت جهان و بـازگشت به هویت تمدنی اسلامی بود. در واقع امام خمینی(ره) وحدت جهان اسلام و شکل گیری امت واحـده اسلامی را راهی برای پایان دادن به جنایات صـهیونیسم عـلیه مسلمانان می دانستند. بـر اساس آنچه در صـحیفه امام در خصوص سخنان و پیام های امام خمینی گرد آوری شده است به نظر می رسد فلسطین و مسائل مربوط به آن یـکی از ارکـان سخنان ایشان است به طوری که بیش از 1000 بـار ایـشان در ایـن خـصوص سخن گـفته اند و از واژه ها و مفاهیم مربوطه به این مساله استفاده کرده اند که محتوای بسیاری از این سخنان مبارزه با اسرائیل و وحدت جهان اسلام در مقابل اسرائیل است. در یکی از این سخنان، امام خمینی(ره) در تاریخ نهم آبان ماه 1357 در جمع ایرانیان مقیم خارج از کشور از لزوم وحدت میان مسلمانان سخن گفتند و اختلافات درجامعه اسلامی را اساسا بر خلاف مصلحت مسلمانان و اسلام دانستند و تنها راه نجات فلسطین را وحدت مسلمانان عـنوان کـردند (امام خمینی، 1370: 4/ 234).
ایشان طبق رویکرد سیاسی شان که عموما نسبت به تحرکات و فعالیت استعماگران در جهان اسلام ساکت نبودند در تاریخ دوم فروردین سال 1357 مصادف با حمله رژیم صهیونیستی به جنوب لبنان بـا محکوم کردن این جریان نسبت به سکوت دولت های اسلامی در مقابل این جریان اظهار تاسف کردند و عنوان کردند «اوضاع اسفناک لبنان و مصیبتهای وارده بر برادران ایمانی مظلوم ما در ناحیه جنوب آن، موجب کمال تـأثر و تألم است. .. امید است سران دوَل اسلامی و خصوص دولتهای عربی، با وحدت کلمه، در دفع اسرائیل- این ماده فساد- کوشش کنند» (همان، 3/ 357).
امام خمینی(ره) بار دیگر در پیـام خـود به جنبش های آزادی بخش جهان در تـاریخ 4 آذر ماه 1358 با اشاره به این مطلب که جنبش اسلامی ایرانی یک جنبش ایرانی نیست بلکه یک جنبش اسلامی است از مسلمان جهان خواست برای مبارزه با کفر و استعمار کشورهای خود بـه ایـن جنبش بپوندند و کشورهای خود را از جنگ و غارت استعمارگران و مستکبران جهان که در مقابل اسلام قد علم کرده اند بایستند (همان، 11/ 110) ایشان در این پیام خود بار دیگر بر این مساله تاکید کردند که وحـدت کـلمه و برخواستن همه مسلمانان راه نجات اسلام و فلسطین از شر صهیونیسم است.
یکی دیگر از مواردی که امام خمینی(ره) به صراحت با مساله اتحاد مسلمین و نجات فلسطین اشاره کردند در پیامی است که ایشان در 25 فـروردین 1361 بـه ملت مظلوم فلسطین دادند و در آن پیام به لزوم مبارزه علیه اسرائیل پرداختند. ایشان در این پیام با اشاره به اینکه مسئله قـدس یک مسئله شخصی نیست و یک مسئله مخصوص به یک کشور و یا یک مسئله مخصوص به مسلمین جهان در عـصر حـاضر نـیست، بلکه حادثه ای است برای موحدین جهان و مؤمنان اعصار گذشته و حال و آینده، از روزی که مسجد الاقصی پی ریزی شد تـا آن گاه که این سیاره در نظام هستی در گردش است عنوان کردند «چه شرم آور است سکوت در مقابل این فاجعه بزرگ تاریخ. .. اکنـون که مسلمانان انقلابی و شجاع فلسطین با همتی عالی و با آوای الهی از معراجگاه رسول ختمی(ص) خروش بر آورده و مسلمانان را به قیام و وحدت دعوت نموده اند و در مقابل کفر جهانی نهضت نموده اند، با کدام عذر در مقابل خداوند قادر و وجدان بـیدار انسانی می توان در این امر اسلامی بی تفاوت بود؟. .. باشد که فریاد همدردی آنان دولت ها را بیدار کند که از قدرت عظیم اسلامی استفاده کرده و دست امریکای جهانخوار، این جنایتکار تاریخ را که از آن طرف دریاها به پشتیبانی ستمگران، دست پلید اسرائیل را می فشارد قطع کنـند» (همان، 16/ 191).
نتیجه گیری
بر اساس آنچه گذشت می توان گفت تحقق وحدت در جامعه اسلامی و کشورهای مسلمان امری بسیار مهم و ضروری است چرا که این مساله باعث قدرتمندتر شدن کشورهای اسلامی و جهان اسلام می شود. ضـرورت تحقق این وحدت از نظر بسیاری از اندیشمندان مسلمان مانند امام خمینی(ره) علاوه بر اینکه به دلیل جنبه های اعتقادی و دینی می باشد کارکردهای اجتماعی مهمی نیز می تواند در جهان اسلام ایجاد کند، کـارکردهایی کـه همه آنها در راه تعالی اسلام و مصلحت مسلمانان می باشند.
کارکردهای اجتماعی تحقق وحدت آنقدر مهم اند که باعث شده اند این مساله یکی از مهمترین مسائل جهان اسلام مطرح شود. یکی از این کارکردها نـمایش قـدرت اسلامی است که تبلور آن در حج قـابل مشاهده است در و اقع حج مراسم سالانه گردهم آیی میلیون ها مسلمان در حرمین شریفین و انجام مراسم عبادی سیاسی است که علاوه بر اینکه نقش بسیار مهمی در تـحقق وحـدت اسلامی دارد، شکوه و عظمتش نیز می تواند یکی از کارکردهای تـحقق وحـدت میان مسلمانان باشد. این مراسم به معنای اجتماع معنوی و باشکوه امّت مسلمان از هر رنگ و نژاد و سرزمین و مذهب مختلف بـرای عـرض بـندگی به درگاه پروردگار یکتا با گفتار و کردار و ظاهر یکسان و عمل بـه سنّت پیامبر واحد و طواف به گرد قبله مشترک و لبّیک گفتن به ندای توحید در صفوف یکپارچه، بستری بسیار مناسب بـرای تـحقق وحدت و شکل گیری امت اسلامی می باشد.
کارکرد اجتماعی دیگر وحدت، استقلال کـشورهای اسلامی است. در واقع استقلال کشورهای اسلامی و به طور کلی اسلام یکی از مهمترین مبانی سیاسی اسلام است کـه همواره از آغـاز اسلام مورد تاکید و توجه بوده است این تاکید و توجه را هم از عملکرد رسول اکـرم(ص) می توان برداشت کرد هم در منابع و متون اصیل دینی همچون قرآن و سخنان آن حضرت. به هر حـال رویـارویی دار الاسلام با دار الکفر که از آغاز اسلام مورد توجه بوده است و همچنین قاعده اصیل نفی سبیل شواهد بسیار مهمی برای اهمیت و ارزش این مساله هستند. بر این اساس از نظر اسلام، جهان اسلام کـه به عنوان دار الاسلام مطرح است نیز باید با بالابردن قدرت خود مانع از نفوذ کـفر و وابـستگی اسلام به کفر و حتی غیر مسلمانان شود. به عبارت ساده تر کسب استقلال کـشورهای اسلامی یا جهان اسلام به غیر از اتحاد کشورهای اسلامی محقق نخواهد شد و یکی از مهمترین کارکردها یـا دست آوردهای اجتماعی وحدت کسب استقلال کشورهای اسلامی خواهد بود. مساله ای که بـا کـلید واژه مبارزه با استعمار برای استقلال جهان اسلام و حتی همه کشورهای جهان یکی دیگر از ارکان انـدیشه سیاسی اسلام نزد امام خمینی(ره) بود.
اما مساله دیگری که مشکل کنونی جهان اسلام است و مسلمانان جهان دهه های اخیر با آن مواجه بوده اند مساله فلسطین است مساله ای که از شکاف جهان اسلام حـاصل شده است. شکافی که بعد از اشغالگری اسرائیل نیز به واسطه شیطنت ها و تلاش های استعمارگران پر نـشد و هنوز نیز به عنوان یک غده سرطانی در جهان اسلام خود نمایی می کند. امام خمینی(ره) از مساله فـلسطین بـه عنوان یک مساله روز و مهم جهان اسلام در مقابل با استکبار جهانی و استعمار نام می برد و همواره بر این مساله تاکید می کرد کـه اختلاف و عـدم اتـحاد جهان اسلام باعث ایجاد چنین جنایاتی در جهان اسلام است. ایشان برای آزادی فلسطین به عنوان یکی از کارکردهای اجتماعی وحدت بسیار تـلاش کـردند که وحدت جهان اسلامی را محقق سازند و همواره در سخنرانی های و پیام های خـود بـه این مساله اشاره می کردند و حـتی در بـرخی موارد این برای تهییج دولت های اسلامی در تحقق وحدت به این کارکرد وحدت تـمسک می جستند.
به هر حال نکته مهمی کـه می توان از تحلیل سخنان امام خمینی(ره) در خصوص کارکردهای اجتماعی وحـدت بـرداشت کرد این است که چون مهمترین کارکردهای اجتماعی مطرح شده در اندیشه امام خمینی(ره) مانند قـدرت، استقلال و آزادی فلسطین سیاسی در راستای مصلحت اجتماعی مسلمانان هستند می توان گـفت کـه وحدت مورد نظر امام خمینی وحدت سیاسی بوده است نه وحدت اعتقادی که از راه تقریب مذاهب حاصل می شود. بر ایـن اساس کارکردهای مهم مطرح شده در اندیشه امام خمینی(ره) بـه خـوبی تـوانسته است اندیشه وحـدت سیاسی و نه اعتقادی و تقریبی نزد امام خمینی(ره) را نشان دهد وحدتی که در سایه همزیستی مسالمت آمیز مسلمانان در کـنار یـکدیگر می تواند محقق شود.
فهرست منابع
1. ابن منظور، محمدبن مکرم. (1987). لسان العـرب. بـیروت، موسسه الرساله.
2. احمدی، محمدرضا. (1390). حج در آیینه روان شناسی. قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
3. آصف محسنی، محمد. (1386). تقریب مذاهب از نظر تا عمل. قم، نشر ادیان.
4. آقا بخشی، علی اکـبر. افشاری راد، مینو. (1383). فرهنگ علوم سیاسی. تهران، چاپار.
5. آقانوری، علی. (1387). امامان شیعه و وحدت اسلامی. قم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
6. خامنه ای، سید علی. (1390). فلسطین از منظر حضرت آیت الله العظمی سید علی خامنه ای مد ظله العـالی رهبر معظم انقلاب، به کوشش سعید صلح میرزایی. تهران، انتشارات انقلاب اسلامی.
7. دهخدا، علی اکبر. (1352). لغت نامه دهخدا. تهران، دانشگاه تهران، تهران،.
8. رنجبر، مقصود. (1381). استقلال و ضرورت های جدید. قم، بـضعه الرسول(ص).
9. زحیلی، وهبه. (1932). آثار الحرب فی الفقه الاسلامی. بیروت، دارالفکر
10. سعید، بابی. (1390). هراس بنیادین؛ اروپامداری و ظهور اسلامی گرایی، ترجمه غلامرضا جمشیدی و موسی عنبری. تـهران، موسسه انتشارات دانشگاه تهران. چاپ دوم.
11. شرفی، محمدرضا. (1381). جوان و بحران هویت. تهران، انتشارات سروش. چاپ دوم.
12. شکوری، ابوالفضل. (1361). فقه سیاسی اسلام. قم نشر حر.
13. صدر، سید محمد باقر. (1408). المجموعه الکامله لمولفات السید محمد باقر الصدر. بیروت، دار التـعارف المطبوعات.
14. صفا تاج، مجید. (1380). دانشنامه فلسطین. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
15. طباطبایی، محمد حسین. (1374). ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه: موسوی همدانی سید محمد باقر. قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه ی مدرسین حوزه عـلمیه قـم.
16. علی بابائی، غلامرضا. آقایی، بهمن. (1365). فرهنگ علوم سیاسی. تهران، نشر ویس.
17. فارسی، جلال الدین. (1374). فرهنگ واژه های انقلاب اسلامی. تهران، بنیاد فرهنگی امام رضا(ع).
18. قاضی زاده، کاظم. (1377). اندیشه های فقهی ـ سیاسی امام خـمینی. تـهران، مرکزتحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری.
19. گروهی از نویسندگان. (1362). وحدت. تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
20. موسوی خمینی، سید روح الله. (1376). شرح دعای سحر. تـهران، انتشارات تربت، چاپ اول.
21. ــــــــــ. (1421). کتاب البیع. تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)،چـاپ اول.
22. ــــــــــ. (1370). صحیفه امام خمینی، مجموعه پیام ها، بیانات و سخنرانی های امام خمینی(ره). تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خـمینی(ره).
23. ــــــــــ. (1378). جهان اسلام از دیدگاه امام خمینی. تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
24. ــــــــــ. (1385). فلسطین از دیـدگاه امام خـمینی(ره). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س). چاپ دوم.
25. ــــــــــ. (1384) حـکومت اسلامی و ولایت فقیه در اندیشه امام خـمینی، تبیان دفتر 54. تهران: مؤسسه تنظیم نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.
26. میکل آندره، بـا همکاری هانری لوران. (1381). اسلام و تـمدن اسلامی، ترجمه حسن فروغی. تهران، انتشارات سمت.
27. درویشی، فرهاد. (1386). جنگ ایران و عراق: پرسش ها و پاسخ ها. تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
