کتاب آسمانی و دفاع از قران کریم

خداوند متعال در بیان حقانیت قرآن و دفاع از این صحیفه نورانی آسمانی، معرف مختلفی بیان می فرماید: «وَ إِنْ کنْتُمْ فِی رَیبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کنْتُمْ صادِقِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ»[1] اگر از آنچه بر بنده خودمان (محمد) نازل کرده ایم در شک هستید، سوره ای مانند آن بیاورید و گواهان خود را غیر از خدا (بر این کار) دعوت کنید اگر راست می گویید. اگر (این کار را) نکردید و هرگز نخواهید کرد، از آتشی بترسید که هیزم آن مردم (گنه کار) و سنگ ها است که برای کافران آماده شده است. توضیح: منظور از سنگ ها در آیه ی فوق که می فرماید: «وقودها الناس و الحجارة» بت هایی است که می پرستیدند،[2] به دلیل گفتار خداوند متعال: «إِنَّکمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ»[3] شما و خدایانی که جز الله می پرستید هیزم جهنم هستند.

یهود: فقط تورات خودمان

یهود صریحاً می گفتند، ما فقط به کتاب آسمانی خودمان، تورات ایمان داریم و به قرآن ایمان نمی آوریم در صورتی که بعضی از کارهایشان دلیل بر عدم ایمان به تورات نیز بود. «وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَینا وَ یکفُرُونَ بِما وَراءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»[4] و هنگامی که به آنان (یهود) گفته شود: به آنچه خداوند نازل فرموده است ایمان بیاورید، می گویند ما به چیزی ایمان می آوریم که بر خود ما نازل شده است و به غیر آن کافر می شوند و حال آنکه حق است و آنچه را که با ایشان است (یعنی تورات را) تصدیق می کند. بگو پس چرا پیامبران خدا را پیش از این می کشتید، اگر مؤمن (به تورات) بودید. توضیح: خداوند در کتاب آسمانی تورات، کشتن پیامبران را حرام کرده بود و به یهود امر فرموده بود که از پیامبران پیروی و اطاعت کنند و آنان را تصدیق نمایند.[5] آیه فوق دلالت دارد بر اینکه ایمان در صورتی صحیح است که به همه کتاب های آسمانی باشد نه تنها به بعضی از کتب آسمانی.[6]

دشمن جبرئیل

یهود به پیامبر می گفتند اگر میکائیل به نزد تو می آمد و پیام خدا را می آورد، ما به تو ایمان می آوردیم زیرا او فرشته رحمت است ولی جبرئیل فرشته عذاب است و او دشمن ماست.[7] خداوند متعال در جواب آنان این آیه را نازل فرمود: «قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِک بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَینَ یدَیهِ وَ هُدی وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ»[8] بگو کسی که دشمن جبرئیل باشد (نباید دشمنی او سبب روگردانی از قرآن باشد) زیرا او به فرمان خدا آن (قرآن) را بر قلب تو نازل کرده است. قرآنی که کتب آسمانی پیش از خود را تصدیق می کند و هدایت و بشارت برای مؤمنان است. توضیح: چرا خداوند متعال در آیه فوق هدایت را مخصوص مؤمنان قرار داد در صورتی که قرآن برای مؤمنان و غیر مؤمنان هدایت است و راهنما؟ جواب: علّت این تخصیص آنست که مؤمنان تنها به وسیله قرآن هدایت می شوند و به آنچه در قرآن است عمل می کنند.[9]

اگر از خدا نبود

خداوند یهود و منافقان را سرزنش می کند که چرا قرآن را سرسری گرفته و در آن تأمل نمی کنند و همین بی توجهی و بی عنایتی آنان نسبت به قرآن سبب شده که ادعا کنند، قرآن از خدا نیست.[10] در صورتی که قرآن اگر از خدا نبود و بشری آن را پدید آورده بود اختلافات بسیار در آن مشاهده می شد زیرا نوعاً سخن و نوشتار بشر از لحاظ معنی گاهی دچار تناقض و از حیث الفاظ زمانی فصیح و گاهی غیر فصیح است.[11]«أَفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کثِیراً»[12] آیا درباره قرآن نمی اندیشند که اگر از نزد غیر خدا بود، اختلافات بسیاری در آن می یافتند. توضیح: اختلاف نداشتن قرآن به این معنی است که آیات قرآن در هر موضوعی با یکدیگر متناقض نیستند و یکدیگر را رد نمی کنند و از لحاظ تشابه بیان و متانت معانی و مقاصد بر یکدیگر برتری ندارند، در صورتی که نوشته و گفته غیر خدا این طور نیست. زیرا هر انسانی می بیند که امروزش عاقل تر از دیروز است و هر عمل و صنعت و کاری پدید می آورد، یا رأی و نظریه ای می دهد، بهتر از کار، رأی و نظر گذشته او است. حتّی نویسنده، شاعر و خطیب، نوشته و گفته اخیر او بهتر از نوشته و گفته اول اوست و انشاء آخر او بر انشاء اول او ترجیح دارد.[13]

کوری دل

آنان که به پیامبر و قرآن ایمان نداشتند و ایمان نمی آوردند و می خواستند برای عدم اعتقادشان جنبه حق به جانبی داشته باشند، به عناوین مختلف بهانه جویی می کردند تا وانمود کنند که اگر صحت گفتار پیامبر بر ما ثابت شود، بدون درنگ تسلیم می شویم و ایمان می آوریم. ولی خداوند این طرز تفکر را که دروغ و خلاف واقع است، پاسخ می دهد: «وَ لَوْ نَزَّلْنا عَلَیک کتاباً فِی قِرْطاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَیدِیهِمْ لَقالَ الَّذِینَ کفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبِینٌ»[14]و اگر نوشته ای بر روی صفحه ای بر تو نازل کنیم و (علاوه بر دیدن) آن را با دست های خود لمس کنند، باز کافران می گویند: این چیزی جز یک سحر آشکار نیست. توضیح: چند نفر از کافران بنام «نضر بن الحارث»، «عبدالله ابی امیه» و «نوفل بن خویلد» گفتند: ای محمد ما به تو ایمان نمی آوریم تا اینکه کتابی از سوی خدا برای ما بیاوری و چهار نفر از فرشتگان با آن کتاب باشند و گواهی دهند که آن کتاب از نزد خداست و تو پیامبر او هستی خداوند آیه فوق را نازل فرمود.[15]

پررویی کافران

کافران تا می توانستند کوشش می کردند که قرآن را نفهمند و روی آنان تأثیر نگذارد. به این جهت از قرآن دوری می کردند ولی گذشته از اینها گاهی پررویی کرده و با پیامبر درباره قرآن به جدال می نشستند و صریحاً قرآن را افسانه می شمردند. خداوند همین موضوع را با نتیجه آن بیان می فرماید: «وَ مِنْهُمْ مَنْ یسْتَمِعُ إِلَیک وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکنَّةً أَنْ یفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ یرَوْا کلَّ آیةٍ لا یؤْمِنُوا بِها حَتَّی إِذا جاؤُک یجادِلُونَک یقُولُ الَّذِینَ کفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ وَ هُمْ ینْهَوْنَ عَنْهُ وَ ینْؤَوْنَ وَ إِنْ یهْلِکونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یشْعُرُونَ»[16]بعضی از آنان به تو گوش فرا می دهند ولی بر دل های آنان پرده ها و در گوش آنها سنگینی قرار داده ایم تا آن (قرآن) را نفهمند. و اگر همه نشانه های حق را ببینند ایمان نمی آورند حتی هنگامی که به نزد تو می آیند، با تو پرخاش می کنند وکافران می گویند: این (قرآن) جز افسانه های پیشینیان نیست. آنها دیگران را از آن (قرآن) باز می دارند وخود نیز از آن دوری می کنند و آنها جز خود را هلاک نمی کنند ولی نمی فهمند. توضیح: عده ای از مشرکان مکه نزد پیامبر اکرم نشسته بودند در حالی که آن حضرت قرآن می خواند. آنها به یکی از خودشان بنام «نضر» گفتند: محمد چه می گوید؟ «نضر» گفت: افسانه های پیشینیان نظیر آنچه از قرن های گذشته برای شما داستان می گویم. آن وقت خداوند آیه فوق را نازل فرمود.[17]

یهود: کتابی در کار نبوده

یهود گاهی کارشان به جایی می رسید که برای انکار قرآن منکر شوند که خدا کتابی بر پیامبری نازل کرده، این آیه به آنان جواب دندان شکن می دهد: «وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَی ءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکتابَ الَّذِی جاءَ بِهِ مُوسی نُوراً وَ هُدی لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطِیسَ تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ کثِیراً وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُکمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یلْعَبُونَ»[18] آنها خدا را چنانکه باید نشناختند که گفتند: خداوند بر هیچ بشری چیزی نازل نکرده است. بگو چه کسی کتابی را که موسی آورد نازل گردانید، کتابی که برای مردم نور و هدایت بود و شما آن را به صورت صفحاتی پراکنده قرار می دهید قسمتی را آشکار و قسمت زیادی را پنهان می دارید و مطالبی به شما تعلیم داده شده که نه شما و نه پدرانتان آنها را نمی دانستند، بگو خدا... سپس آنها را در گفتگوهای لجاجت آمیزشان رها کن بازی کنند. توضیح: علت آنکه منکران نزول وحی و کتاب آسمانی، خدا را نشناخته اند، آنست که لازمه خداوندی خدا و یکی از ویژگی های پروردگاری آنست که خدا برای هدایت مردم به راه راست و رسیدن به سعادت دنیا و آخرت، وحی و کتاب آسمانی بفرستد و اگر کسی منکر آنها شد، شناختی نسبت به خدا ندارد.[19]

تا نگوئید

قرآن حجت است و نزول آن جلو بسیاری از یاوه گوئی های مخالفان را گرفت. اینک در آیه زیر می بینید که مخالفان درباره قرآن چه منطقی داشتند و چه گفتاری: «وَ هذا کتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَک فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّکمْ تُرْحَمُون أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أُنْزِلَ الْکتابُ عَلی طائِفَتَینِ مِنْ قَبْلِنا وَ إِنْ کنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلِینَ أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَینَا الْکتابُ لَکنَّا أَهْدی مِنْهُمْ فَقَدْ جاءَکمْ بَینَةٌ مِنْ رَبِّکمْ وَ هُدی وَ رَحْمَةٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کذَّبَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ صَدَفَ عَنْها سَنَجْزِی الَّذِینَ یصْدِفُونَ عَنْ آیاتِنا سُوءَ الْعَذابِ بِما کانُوا یصْدِفُونَ»[20] و این کتابی مبارک است که ما آن را (بر تو) نازل کردیم، از آن پیروی کنید و تقوا داشته باشید تا مورد رحمت واقع شوید. (ما این کتاب را نازل کردیم) تا نگویید کتاب آسمانی تنها بر دو طائفه (یهود و نصاری) پیش از ما نازل شده و ما از بحث و بررسی آنها بی خبر بودیم، یا نگوئید اگر کتاب آسمانی بر ما نازل می شد از آنها هدایت یافته تر بودیم، اینک آیات روشن و هدایت و رحمت از جانب پروردگارتان برای شما آمد. پس کیست ستمکارتر از کسی که آیات خدا را تکذیب کرد و از آنها روی گردانید؟ به زودی کسانی را که از آیات ما روگردانیدند به خاطر اینکه روگردان شدند مجازات شدید خواهیم کرد.

قرآن ساخته خودم نیست

کافران به پیامبر تهمت می زنند و می گویند: که قرآن گفته خود پیامبر است، در اینجا است که باید پیامبر به آنان جواب گوید و شأن قرآن را بالا ببرد و آنرا کاملاً معرفی نماید: «وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ ب آیةٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَیتَها قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یوحی إِلَی مِنْ رَبِّی هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکمْ وَ هُدی وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یؤْمِنُونَ»[21]و هنگامی که (در نزول وحی تأخیر افتد و) آیه ا ی برای آنها نیاوری، می گویند چرا خودت (از پیش خود) آن (آیه) را برنگزیدی، بگو من تنها پیروی از چیزی می کنم که (از پروردگار) به من وحی می شود، این (قرآن) بینش هایی از طرف پروردگارتان و هدایت و رحمت است برای گروهی که ایمان می آورند. توضیح: طرز برخورد کافران با پیامبر به این صورت بود که هر وقت آیه ای نازل می شد و پیامبر آن را بر آنان عرضه می کرد، تکذیب می کردند و چنانچه آیه ای نازل نمی شد یا در آن تأخیر می افتاد، از روی استهزاء به پیامبر می گفتند: چرا آن چیزی را که آیه نام می گذاری و از اینجا و آنجا جمع می کنی نمی آوری؟[22]

منافقان مسخره می کردند

منافقان در مقابل آیات قرآن حالت مخصوصی داشتند، به این معنی که قرآن در آنها هیچ اثری نمی گذارد، به واسطه آنکه ایمان به آن نداشتند و گذشته از آن، قرآن را مسخره می کردند. ولی مؤمنان این طور نبودند، با نزول قرآن ایمانشان زیادتر می شد. «وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یقُولُ أَیکمْ زادَتْهُ هذِهِ إِیماناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِیماناً وَ هُمْ یسْتَبْشِرُونَ وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ»[23] و هنگامی که سوره ای نازل می شود بعضی از آنان (به دیگران) می گوید: این (سوره) ایمان کدام یک از شما را زیاد کرد؟ (به آنها بگو) اما کسانی که ایمان آورده اند، ایمانشان را افزود و آنها با نزول آن سوره خوشحال می شدند و اما آنها که در دل هایشان بیماری (نفاق) است، پلیدی بر پلیدی آنها افزود و از دنیا رفتند در حالی که کافر بودند. توضیح: دو آیه بالا دلالت دارد بر اینکه سوره قرآن در قلب شنونده اثر می گذارد. برای صاحب قلب سلیم ایمان و بشارت و شادی را زیاد می کند و برای صاحب قلب مریض، پلیدی و گمراهی را.[24] مانند آیه: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لا یزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلاَّ خَساراً»[25]

فرار منافقان

منافقان از سوره هایی از قرآن که نامی از آنها به میان آورده بود، وحشت داشتند و گاهی که سوره ای در این زمینه نازل می شد و آنان در خدمت پیامبر حاضر بودند، ناراحت می شدند و می خواستند فرار کنند، تا مبادا در میان اجتماع رسوا شوند:[26] «وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ هَلْ یراکمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یفْقَهُونَ»[27] و هنگامی که سوره ای نازل می شود بعضی از آنها (منافقان) به یکدیگر نگاه می کنند و می گویند آیا کسی شما را می بیند (و اگر از حضور پیامبر بیرون رویم متوجه ما نمی شوند) سپس بیرون می روند، خداوند دل هایشان را (از حق) منصرف سازد، چرا که آنها گروهی هستند که نمی فهمند. توضیح: در مورد کلمه «انصرفوا» این تذکر بجاست که «انصرفوا» فعل ماضی ثلاثی مزید از باب انفعال و مصدر آن انصراف است. انصراف در لغت به معنی بازگشتن یا برگشتن است و در اصطلاح که طبق معمول آن را به کار می بریم، به معنی صرف نظر کردن است. البته صرف نظر در واقع همان برگشت از منظور قبلی است. مقصود از «انصرفوا» آنست که منافقان بعد از نزول قرآن، مجلس را ترک می کردند و یا از ایمان به قرآن منصرف می شدند.[28]

پیشنهاد غیر عملی

مشرکان به پیامبر اکرم پیشنهاد عجیبی می دهند و چون عملی نیست پیامبر اکرم آنرا رد می کند: «وَ إِذا تُتْلی عَلَیهِمْ آیاتُنا بَیناتٍ قالَ الَّذِینَ لا یرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یکونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما یوحی إِلَی»[29] و هنگامی که آیات روشن ما بر آنان خوانده می شود کسانی که امید لقاء ما را ندارند (معتقد به قیامت نیستند به پیامبر) می گویند: قرآنی غیر از این بیاور (که از عیب خدایان ما نگوید) یا آن را تبدیل کن. بگو من حق ندارم که آن را از پیش خود تبدیل کنم، من جز آنچه به من وحی می شود پیروی نمی کنم. توضیح: منظور از آنکه به پیامبر گفتند: قرآنی غیر از این بیاور، قرآنی بود که مشتمل بر معارف این قرآن نباشد و امر و نهیی که در این قرآن است در آن وجود نداشته باشد.[30] منظور از اینکه گفتند: آن را تبدیل کن، این بود که با حفظ اصل قرآن، معارف مخالف با خواسته های آنان به هدف های موافق با میل آنها تغییر یابد.[31]

برای در کفر ماندن عذری نیست

خداوند، حجت را تمام کرده و راه عذر و بهانه را مسدود نموده است، کفار چه می گویند و چه می خواهند بگویند؟ می خواهند بگویند قرآن به زبانی نازل شده که ما نمی فهمیم؟ که این حرف صحیح نیست، قرآن به زبان خودشان است. و اگر بخواهند، بخوبی آن را درک می کنند، پس مسئله این نیست، مسئله عناد، سرکشی و زیر بار نرفتن است. «تِلْک آیاتُ کتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیا لَعَلَّکمْ تَعْقِلُونَ»[32] آن آیات کتاب آشکار است. ما آن را قرآن عربی نازل کردیم تا شما بفهمید (و بیندیشید).توضیح: منظور از «الکتاب المبین» قرآن است و معنای «مبین» آنست که خودش واضح و آشکار است و معارف الهی و حقایق مبدأ و معاد را که قرآن در بردارد، توضیح می دهد و آشکار می کند و احتمال می رود منظور از «الکتاب المبین» لوح محفوظ باشد.[33]

باز ایمان نمی آورند

آنانکه ایمان نداشتند به پیامبر گفتند: اگر تو پیامبری، کوه های مکه را برای ما به حرکت درآور و در آنجا جوی ها و چشمه ها قرار ده تا به کشت و زرع مشغول شویم و مردگان ما را زنده کن تا درباره ی تو با آنان سخن گوییم. خداوند در رد آنها آیه زیر را بر پیامبر اکرم نازل گردانید.[34] «وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کلِّمَ بِهِ الْمَوْتی بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِیعاً»[35]و اگر به وسیله قرآنی کوه ها به حرکت درآیند و زمین ها قطعه قطعه شوند و به وسیله آن با مردگان سخن گفته شود (باز هم ایمان نخواهند آورد). ولی همه آنها در اختیار خداست.توضیح: افرادی که آیه فوق و آیات مشابه، به آنها اشاره می کند، کسانی هستند که توفیق ندارند با قرآن هدایت شوند و هرچه از پیامبر مشاهده می کردند که بایستی انگیزه ای برای ایمان آنها باشد، از آن ایرادی می گرفتند و ایمان نمی آوردند، از این جهت سرتاسر عمر خود را به این بهانه ها می گذراندند و بی ایمان از دنیا می رفتند.

کافران نمی دانند

کافران از نسخ بعضی از آیات تعجب می کردند و گاهی این موضوع برای آنان دست آویزی بود. تا انتقاد کنند و تبدیل آیات را مربوط به شخص پیامبر بدانند. خداوند در این دو آیه به آنان جواب می دهد: «وَ إِذا بَدَّلْنا آیةً مَکانَ آیةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما ینَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکثَرُهُمْ لا یعْلَمُونَ قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّک بِالْحَقِّ لِیثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هُدی وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ»[36]و هنگامی که آیه ای را به آیه دیگر تبدیل کنیم (حکمی را نسخ نماییم) و خدا بهتر می داند چه حکمی را نازل کند، آنها می گویند تو افترا می بندی اما بیشتر آنها (حقیقت را) نمی دانند. بگو، آن را «روح القدس» از جانب پروردگارت به حق نازل کرده است، تا افراد با ایمان را ثابت قدم گرداند، و هدایت و بشارتی است برای (عموم) مسلمین. توضیح: منظور از افتراء آنست که انسان به دروغ چیزی را به کسی نسبت دهد و در این آیه که کافران این کلمه را در مورد پیامبر به کار می بردند، منظورشان این بود که خدا آیات را تبدیل نمی کند، تو خودت آیه را تبدیل می کنی و به خدا نسبت می دهی.[37]منظور از «روح القدس» جبرئیل است.[38]

خدا از اندیشه کافران آگاهست

کافران معتقد نبودند که قرآن کتاب آسمانی و از جانب خداست و عقیده داشتند که قرآن را خود پیامبر انشاء کرده، منتها می گفتند خود پیامبر نیز قادر نیست که چنین کتابی را بیاورد و بر مردم عرضه کند، بلکه افرادی او را در این زمینه آموزش داده اند.[39] خداوند در این آیه به جواب آنان می پردازد: «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یقُولُونَ إِنَّما یعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِی یلْحِدُونَ إِلَیهِ أَعْجَمِی وَ هذا لِسانٌ عَرَبِی مُبِینٌ»[40]ما می دانیم آنها می گویند: بشری به او تعلیم می دهد، در حالی که زبان کسی که تعلیم را به او نسبت می دهند، عجمی است و این (قرآن) زبان عربی آشکار است. توضیح: کسی که کافران می گفتند پیامبر قرآن را از او آموزش دیده شخصی بنام «عایش» غلام «حویطب بن عبدالعزی» بوده که مسلمان شده و صاحب کتاب هایی بوده است و گفته شده فردی بنام «بلعام» بوده که در مکه شیشه گر و اصلاً رومی و نصرانی بوده است و بعضی گفته اند سلمان فارسی بوده است.[41]

نفرت مشرکان

مشرکان به جای آنکه از قرآن استفاده کنند و به راه بیایند، بیشتر از قرآن دوری می کردند و می گریختند. خداوند در قرآن می فرماید: «وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِیذَّکرُوا وَ ما یزِیدُهُمْ إِلاَّ نُفُوراً»[42] در این قرآن انواع بیانات مؤثر را آوردیم تا متذکر شوند ولی جز بر نفرتشان نمی افزاید. توضیح: سؤال: اگر با نزول قرآن نفرت مشرکان زیاد می شد پس چرا قرآن نازل می شد و حکمت نزول آن چه بود؟

جواب: با نزول قرآن دلایلی که موجب تکلیف می شود روشن می گردد و از این جهت عذری باقی نمی ماند و جماعتی با نزول قرآن به صلاح و صواب رو می آورند. اگر نازل نمی شد اینها راه خیر و صلاح در پیش نمی گرفتند و همان گروهی که با نزول قرآن نفرتشان زیاد می شد اگر قرآن نازل نمی شد به فسادی بیش از فساد نفرت کشانیده می شدند، بنابراین مصلحت اقتضا می کرد به خاطر این اهداف، قرآن نازل شود.[43]

نمی توانند مثل قرآن بیاورند

بعضی از مشرکان گفته بودند که اگر بخواهیم می توانیم مانند این قرآن بگوییم.[44] خداوند ادعای آنان را باطل دانسته و چنین توانی را در آنان انکار می نماید: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً»[45] بگو (ای پیامبر) اگر انسان و جن گردهم آیند تا مانند این قرآن بیاورند مانند آن نخواهند آورد، اگرچه بعضی از آنان برای بعضی دیگر پشتیبان باشد. توضیح: قرآن فصیح و بلیغ است. نظم خاصی در آن به کار رفته است. آن هم در بالاترین سطح از بلاغت و نظم قرار دارد. معانی آن نیکو و جالب است. عبارات آن مهذب است یعنی الفاظ آن در مورد ارائه منظور نه زائد است و نه کم. تناقض در قرآن وجود ندارد. الفاظ نامأنوس در آن نیست. معنی بی ارتباط در قرآن نیست. همه این امتیازات سبب شده که بزرگترین فصحا و بلغاء عرب از انشاء مانند قرآن عاجز باشند.[46]

هدف چیست؟

این آیه را بخوانید و لذت ببرید، چه زیباترین آیه ای که قرآن را معرفی می کند و حقانیت آن را بیان می نماید و هدف از نزول آن را توضیح می دهد، این آیه کریمه است که ضمن جمله ای بسیار کوتاه و با یک عالم از فصاحت و بلاغت ادا شده است: «وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ وَ ما أَرْسَلْناک إِلاَّ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً»[47] ما قرآن را به حق نازل کردیم و به حق نازل شد و تو را جز برای بشارت و بیم دادن نفرستادیم.

توضیح: هم از سوی خدا نازل کردن قرآن همراه حق است و هم نزول آن، بنابراین از طرف نازل کننده آن، مصون از باطل است، گفتار لغو و ناهنجار در آن نیست، چیزی غیر از حق دخالتی در آن نداشته که روزی آن را باطل کند و خداوند در مورد نازل کردن قرآن شریکی نداشته تا شریک او آن را نسخ کند و پیامبر جز رسولی از جانب خدا برای بشارت و بیم دادن نیست و حق تصرف در قرآن را ندارد به طوری که آن را کم یا زیاد کند و یا همه و یا بعضی از آن را با درخواست مردم یا هوای نفس خود ترک نماید و یا از آن روی بگرداند و در نتیجه آیه دیگری که مطابق هوای نفس خود یا مردم باشد از خدا بخواهد یا با مردم مماشات کند یا در بعضی از معارف و احکام قرآن به خاطر مردم مسامحه نماید، همه اینها به واسطه ی آن است که قرآن حق و از مصدر حقّی صادر شده است.[48]

راز نزول تدریجی قرآن

در ردّ آنان که می گفتند: چرا قرآن یکجا نازل نشده و بتدریج فرود آمده خداوند حکمت نزول تدریجی قرآن را بیان می فرماید: «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلاً»[49] ما قرآنی (بر تو نازل کردیم) که (آیات) آن را از هم جدا کردیم تا آن را تدریجاً و با آرامش بر مردم بخوانی (و در دل ها جایگزین شود) و به طور قطع این قرآن را ما نازل کردیم. توضیح: حکمت نزول تدریجی قرآن، آنست که مردم استعداد فراگیری معارف و احکام قرآن را پیدا کنند و فرصت تدبر و حفظ آن را داشته باشند.[50] از ابن عباس روایت شده که گفته است: اگر سوره بقره را با ترتیل (شمرده و با تأنّی) بخوانم بهتر است تا همه قرآن را تند و تند بخوانم.[51] از عبدالله بن مسعود نقل شده که گفت: قرآن را کمتر از سه روز نخوانید و آنرا در هفت روز تلاوت نمایید.[52] منظور آنست که سعی کنید هنگام تلاوت قرآن، تأمل و تفکر را رعایت کنید.

دیگران هستند

پیامبر مأمور می شود که محکم و با جرأت با کفار صحبت کند و از بی اعتنایی آنان نسبت به قرآن بی تفاوتی نشان دهد و به آنها بگوید: «اگر شما قدر قرآن را نمی دانید از قدر و منزلت قرآن کاسته نمی شود و هستند کسانی که قرآن را می شناسند و حق آنرا ادا می نمایند. اینک سخن پروردگار در این رابطه:«قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یتْلی عَلَیهِمْ یخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً وَ یقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ کانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً وَ یخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یبْکونَ وَ یزِیدُهُمْ خُشُوعاً»[53] بگو: چه ایمان بیاورید به آن (قرآن) و چه نیاورید، آنها که پیش از این، علم و دانش به آنان داده شده، هنگامی که (این آیات) بر آنها خوانده می شود به خاک می افتند و سجده می کنند. و می گویند:منزه است پروردگار ما،قطعاًوعده های پروردگار ما انجام شدنی است. و به خاک می افتند، گریه می کنند (و قرآن) خشوع آنها را فزونتر می نماید. توضیح: منظور از کسانی که علم به آنها داده شده، اشخاص خداشناسی هستند که از آیات خدا آگاهی داشته اند، چه از یهود باشند و چه از نصاری و چه از دیگران. گرچه از سیاق آیات استفاده می شود که منظور، علمای نصرانی می باشند که قبل از نزول قرآن به دین مسیح که هنوز نسخ نشده بود، متدین بودند و قرآن که نازل شد به آن گرویدند.[54]

پاداش بسیار

مطالب قرآن طوری تنظیم شده که هرکس می تواند خود را با آنها تطبیق دهد وحالت وعاقبت خویش را دریابد. آدم خطاکار حساب کار خود را می فهمد و آدم با ایمان و پرهیزکار، امیدوار و دلگرم می شود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ عَلی عَبْدِهِ الْکتابَ وَ لَمْ یجْعَلْ لَهُ عِوَجا قَیماً لِینْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ وَ یبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً ماکثِینَ فِیهِ أَبَداً»[55] حمد ویژه خدایی است که این کتاب (آسمانی) را بر بنده (برگزیده) خود نازل کرد و هیچگونه کجی در آن قرار نداد. کتابی که ثابت، مستقیم و نگاهبان کتب دیگر است، تا (نابکاران را) از عذاب شدید او بترساند و مؤمنان را که عمل صالح انجام می دهند بشارت دهد که پاداش نیکویی برای آنهاست. (همان بهشت برین که) جاودانه در آن خواهند ماند. توضیح: منظور از اینکه خداوند کجی در قرآن نداده است که قرآن صحیح است و غیر صحیح در آن نیست. قرآن مفید است و غیر مفید در آن نیست.[56] «قیم» یعنی ثابت و سرپرست امور دنیا و آخرت مردم.[57]

حمله به قاری

کافران به واسطه عدم ایمان به قرآن، گذشته از آنکه از آیات قرآن بهره و لذت نمی بردند، از شنیدن آنها خشمناک هم می شدند و می خواستند کسانی را که قرآن می خوانند مورد هجوم قرار دهند.[58]«وَ إِذا تُتْلی عَلَیهِمْ آیاتُنا بَیناتٍ وَ تَعْرِف فِی وُجُوهِ الَّذِینَ کفَرُوا الْمُنْکرَ یکادُونَ یسْطُونَ بِالَّذِینَ یتْلُونَ عَلَیهِمْ آیاتِنا قُلْ أَ فَأُنَبِّئُکمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِینَ کفَرُوا وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»[59] و هنگامی که آیات روشن ما بر آنها خوانده می شود در چهره کافران (آثار) انکار مشاهده می کنی. (به طوری که) نزدیک است برخیزند و با مشت به کسانی که آیات ما را بر آنها می خوانند حمله کنند. بگو آیا شما را به بدتر از این خبر دهم؟ همان آتش (دوزخ) است که خداوند به کافران وعده داده و بدترین جایگاه است. توضیح: منظور از اینکه خداوند می فرماید: «بگو آیا می خواهید بدتر از این را به شما خبر دهم» آنست که: بگو آیا می خواهید بدتر از این چیزی که شما آن را شر می دانید و از آن دوری می کنید و از شنیدن آن پرهیز می نمایید به شما خبر دهم تا از آن اجتناب نمایید؟ آن، آتش عذاب الهی است.[60]

حقیقت چیست؟

کافران عقیده داشتند که قرآن ساخته خود پیامبر است و افرادی نیز در مورد انشاء قرآن به او کمک کرده اند و با این ترتیب قرآن عاری از حقیقت می باشد، اینک پاسخ خداوند به آنان: «وَ قالَ الَّذِینَ کفَرُوا إِنْ هَذا إِلاَّ إِفْک افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَیهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُورا وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکتَتَبَها فَهِی تُمْلی عَلَیهِ بُکرَةً وَ أَصِیلاً قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحِیماً».[61]و کافران گفتند: این فقط دروغی است که او ساخته و گروهی او را براین کار یاری داده اند. آنها (با این سخن)، ظلم و دروغ بزرگی را مرتکب شده اند. و گفتند: این همان افسانه های پیشینیان است که وی آن را رونویس کرده و هر صبح و شام بر او املاء می شود. بگو: کسی آن را نازل کرده است که اسرار آسمان ها و زمین را می داند. او بسیار آمرزنده و مهربان بوده و هست.

توضیح: بنا بر عقیده کافران کسانی که به پیامبر در مورد قرآن کمک کرده اند عبارتند از «عداس» غلام «حویطب»، «یسار» غلام «علاء» و «حبر» غلام «عامر» که از اهل کتاب بودند.[62]

قلب تو را قوی کردیم

کافران به پیامبر گرامی اسلام می گفتند: چرا قرآن را یکجا برای ما نیاوردی؟ همچنانکه تورات، انجیل و زبور یکجا نازل شده است.[63] خداوند متعال به این اعتراض جواب می فرماید: «وَ قالَ الَّذِینَ کفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کذلِک لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَک وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلاً»[64]و کافران گفتند چرا قرآن یکجا بر او نازل نشده؟ این به خاطر آن است که قلب ترا با آن قرآن محکم داریم و آن را تدریجاً (بر تو) خواندیم. توضیح: منظور از کافران، مشرکان عرب هستند که دعوت قرآن را رد می کردند و نمی پذیرفتند و همیشه در مورد قرآن معترض بودند.[65]

توسط روح الامین

به طوری که از آیات قرآنی معلوم می شود، هنگام نزول قرآن واسطه ای، بین خدا و پیامبر در کار بوده است که قرآن را از جانب خدا بر پیامبر فرود می آورده و آن فرشته وحی جبرئیل امین است.[66] اکنون در این زمینه به تعبیر قرآن توجه فرمائید: «وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینُ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِک لِتَکونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ بِلِسانٍ عَرَبِی مُبِینٍ»[67]و آن (قرآن) از سوی پروردگار جهانیان نازل شده است. روح الامین آن را نازل کرده است. بر قلب تو تا از انذارکنندگان باشی. به زبان عربی آشکار. توضیح: علّت آنکه جبرئیل واسطه وحی، روح نامیده شده آن است که او آورنده دین است و دین به وسیله او احیا می شود. از این جهت او به منزله روح دین است و یا به واسطه آنکه او روحانی است.[68]

تازگی نداشت

قرآن یک کتاب آسمانی نبود که بدون مقدمه و بی سابقه نازل شده باشد، زیرا در کتاب های آسمانی وعده نزول آن داده شده بود و کم و بیش اهل کتاب سابقه ای از آن داشتند، منتها وقتی که قرآن نازل شد و مسئله نسخ ادیان کتب آسمانی قبلی عنوان گردید، بعضی از یهود و نصاری لجاجت کردند و اظهار آشنایی با قرآن ننمودند.[69] خداوند چه خوب می فرماید: «وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ أَ وَ لَمْ یکنْ لَهُمْ آیةً أَنْ یعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ»[70] و (توصیف) آن در کتب پیشینیان آمده است. آیا همین نشانه برای آنها کافی نیست که علمای بنی اسرائیل از آن آگاهند. توضیح: منظور از علمای بنی اسرائیل، عبدالله بن سلام و اصحاب او می باشند. و بعضی گفته اند که آنها پنج نفر بوده اند: عبدالله بن سلام، ابن یامین، ثعلبه، اسد و اسید.[71]

از روی عناد یا تکبر

نکته ای بسیار جالب در این آیه ملاحظه می نمائید و آن مربوط به بعضی از حالات و اخلاق عرب می باشد که خداوند تذکر می دهد: اگر قرآن را بر شخص اعجمی (غیر عربی) نازل می کردیم، عرب به واسطه عناد یا تکبر و نخوت، زیر بار نمی رفتند و از او پیروی نمی کردند.[72] «وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ فَقَرَأَهُ عَلَیهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ»[73] و اگر ما آن را بر بعضی از عجم (غیر عرب) نازل می کردیم. و او آن را بر ایشان می خواند به آن ایمان نمی آوردند. توضیح: امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: خداوند فرموده است اگر ما قرآن را بر عجم (غیر عرب) نازل می کردیم، عرب به آن ایمان نمی آورد، اما قرآن بر عرب نازل شد و عجم به آن ایمان آورد و این فضیلت و برتری برای عجم است.[74]

شیاطین قرآن را نیاورده اند

کافران می پنداشتند که قرآن از جنس افکار و سخنانی است که شیطان به کفار القاء می نماید و در نتیجه به وسیله شیاطین نازل شده[75] خداوند در جواب آنان می فرماید: «وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطِینُ وَ ما ینْبَغِی لَهُمْ وَ ما یسْتَطِیعُونَ إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ»[76] شیاطین این آیات را نازل نکردند. و برای آنها سزاوار نیست و نمی توانند. آنها از استراق سمع (و شنیدن اخبار آسمان ها) برکنارند. توضیح: شیطان به معنی شریر است، یعنی کسی که بسیار بدی و شر از او صادر می شود. جمع آن شیاطین است که منظور اشرار جن می باشند.[77]

بهتر از قرآن و تورات

کافران از معجزه حاضر که در دسترشان بود یعنی قرآن روگرداندند و آنرا انکار نمودند، و در عالم خیال و آرزو می گفتند: اگر پیامبر کتاب آسمانی مانند تورات موسی آورده بود به او ایمان می آوردیم.[78] اینک خداوند به آنان پاسخ می دهد: «فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا لَوْ لا أُوتِی مِثْلَ ما أُوتِی مُوسی أَ وَ لَمْ یکفُرُوا بِما أُوتِی مُوسی مِنْ قَبْلُ قالُوا سِحْرانِ تَظاهَرا وَ قالُوا إِنَّا بِکلٍّ کافِرُونَ قُلْ فَأْتُوا بِکتابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدی مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ کنْتُمْ صادِقِینَ فَإِنْ لَمْ یسْتَجِیبُوا لَک فَاعْلَمْ أَنَّما یتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیرِ هُدی مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»[79]هنگامی که حق (قرآن) از نزد ما برای آنها آمد. گفتند چرا مثل آن چیزی که به موسی داده شد به این پیامبر داده نشد؟ مگر در گذشته به آنچه به موسی داده شد کافر نشدند و گفتند (تورات و قرآن) دو سحرند که پشت به پشت هم داده اند (تا ما را گمراه کنند) و ما نسبت به هر کدام از آنها کافریم. بگو اگر راست می گوئید (که تورات و قرآن از جانب خدا نیست) کتابی هدایت بخش تر از این دو بیاورید تا من از آن پیروی کنم. اگر این پیشنهاد تو را نپذیرفتند بدان آنها از هوس های خود پیروی می کنند و آیا گمراه تر از آن کس که پیروی هوای نفس خود کرده و هیچ هدایتی از جانب خدا نپذیرفته است کسی پیدا می شود؟ مسلماً خداوند قوم ستمگر را هدایت نمی کند.

مگر قرآن معجزه نیست

با بودن قرآن کریم و نزول آن بر پیامبر اکرم، باز کافران، خواهان معجزه مانند «ناقه صالح» و «عصای موسی» و «مائده عیسی» بودند و توجه نداشتند که قرآن با محتوای اعلای خود بزرگترین خدمت را به بشریت کرده و از جنبه های مختلف دارای اعجاز می باشد.[80] «وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیهِ آیاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الایاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ أَ وَ لَمْ یکفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیک الْکتابَ یتْلی عَلَیهِمْ إِنَّ فِی ذلِک لَرَحْمَةً وَ ذِکری لِقَوْمٍ یؤْمِنُونَ»[81]و گفتند چرا معجزاتی از سوی پروردگارش بر او نازل نشده؟ بگو معجزات همه نزد خداست (به فرمان او نازل می شود نه به میل من و شما) من تنها انذار کننده آشکاری هستم. آیا برای آنها کافی نیست که این کتاب آسمانی را بر تو نازل کردیم که بر آنها تلاوت می شود؟ مسلماً در این (قرآن) رحمت و تذکری است برای گروهی که ایمان می آورند. توضیح: سخن کافران: «لولا انزل علیه آیات من ربه» کنایه از این بود که قرآن معجزه نیست و می پنداشتند که واجب است پیامبر دارای نیروی غیبی الهی باشد تا هرچه بخواهد انجام دهد.[82]

تسلیم نمی شدند

خداوند برای توجه دادن مردم به مسائل مختلف، هر مثل جالب و آموزنده ای را در قرآن آورده است تا آن مثل مردم را به سوی توحید و ایمان بکشاند. منتها افراد غیر مؤمن، در برابر آنها تسلیم نمی شدند.[83]«وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کلِّ مَثَلٍ وَ لَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآیةٍ لَیقُولَنَّ الَّذِینَ کفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ مُبْطِلُونَ»[84] ما برای مردم در این قرآن هر مثلی زده ایم و اگر آیه ای برای آنان بیاوری، کافران می گویند: شما جز باطل آوران نیستید. توضیح: اصل مثل از سوی متکلم در هر کجا و هر موردی که باشد برای آنست که مطلب مورد نظرش به ذهن شنونده یا خواننده نزدیک شود و هدف او مشخص گردد، از این جهت گویندگان برای اهدافی که دارند مثل می آورند و آن مثل را پلی برای رسیدن به مقصود خود قرار می دهند. خداوند متعال در قرآن کریم نیز مثال می آورد و مردم را به تفکر درباره ی آن مثل می خواند تا حقیقت موضوع برای خوانندگان و شنوندگان قرآن آشکار گردد و به همین مناسبت در قرآن آمده است: «وَ تِلْک الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یتَفَکرُونَ»[85] و آن مثل ها را برای مردم می زنیم تا آنان اندیشه کنند.

رد افترا

کافران با نظر شک و تردید به قرآن می نگریستند و برای آنکه خود را تبرئه کنند، می گفتند قرآن ساخته خود پیامبر است. قرآن کریم باید به این تهمت پاسخ گوید و موقعیت خویش را مستحکم سازد و ضمناً فلسفه نزول خود را توضیح دهد: «تَنْزِیلُ الْکتابِ لا رَیبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ أَمْ یقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّک لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِک لَعَلَّهُمْ یهْتَدُونَ»[86]این کتابی است که از سوی پروردگار جهان نازل شده و شک و تردیدی در آن نیست. ولی آنها می گویند به دروغ به خدا بسته است، اما (این طور نیست) بلکه آن سخن حقی است از سوی پروردگارت تا گروهی را انذار کنی که پیش از تو هیچ انذار کننده ای برای آنها نیامده است، شاید هدایت شوند.

توضیح: حق، هر چیزی است که کسی به آن اعتقاد پیدا کرد، اعتقاد او به جاست و عقل ایجاب می کند که سزاوار است آن را ستایش و تعظیم کند. بنابراین، کتاب آسمانی (قرآن) حق است یعنی اگر کسی معتقد شد از نزد خداست، عقیده او صحیح است. و باطل، نقیض حق است.[87]

پیامبر شاعر نیست

کافران می گفتند پیامبر شاعر است و آنچه می گوید شعر: خداوند در جواب آنان می فرماید: «وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما ینْبَغِی لَهُ إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ لِینْذِرَ مَنْ کانَ حَیا وَ یحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِینَ»[88]ما هرگز شعر به او نیاموختیم و شایسته او نیست، آن (قرآن) تنها ذکر و قرآن آشکار است. تا کسانی را که زنده می باشند انذار کند و عذاب بر کافران ثابت شود. توضیح: منظور از: «مَنْ کانَ حَیاً ـ کسی که زنده است» انسان مؤمن است، زیرا کافر مانند مرده بلکه کمتر از مرده است، به جهت آنکه مرده نفع و ضرری ندارد ولی کافر ضرر دارد. ممکن است منظور از زنده، آدم عاقل باشد و این تفسیر از علی ـ علیه السلام ـ روایت شده است.[89]

چرا قرآن عربی است؟

یکی از اعتراضات مشرکان این بود که می گفتند: چرا قرآن به زبان عجم نازل نشده.[90] خداوند پاسخ آنان را در این بیان می فرماید: «وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ ءَ أَعْجَمِی وَ عَرَبِی قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدی وَ شِفاءٌ وَ الَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ فِی آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَیهِمْ عَمًی أُولئِک ینادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ»[91]و اگر آن را قرآنی عجمی قرار می دادیم حتماً می گفتند: چرا آیاتش روشن نیست؟ آیا قرآن عجمی و (پیامبر) عربی؟ بگو آن (قرآن) برای کسانی که ایمان آورده اند هدایت و درمان است ولی کسانی که ایمان نمی آورند در گوش هایشان سنگینی است و آن (قرآن) برای آنان نابینایی است، آنان (همچون کسانی هستند که) از راه دور، صدا زده می شوند (و نمی شوند).

توضیح: منظور از آنکه قرآن برای آنان نابینایی است، آن است که آنها به واسطه بی اعتنایی به قرآن و تدبر نکردن در آن، گویی قرآن برای آنان کوری است.[92]امام باقر ـ علیه السلام ـ در تفسیر این آیه فرمود: اگر قرآن عجمی بود می گفتند: زبان ما عربی است چگونه قرآن عجمی را بیاموزیم.[93]

گمراه تر از گمراه

گمراه کسی است که بر خلاف حق راه پوید و در مسیر باطل گام نهد و گمراه تر، آنان که قرآن را دیدند و از پیامبر شنیدند و به آن وقعی ننهادند: «قُلْ أَ رَأَیتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ثُمَّ کفَرْتُمْ بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فِی شِقاقٍ بَعِیدٍ»[94]بگو: به من خبر دهید اگر این (قرآن) از جانب خدا باشد و شما به آن کافر شدید چه کسی گمراه تر خواهد بود از کسی که مخالف و دور از حق باشد (که شما باشید). توضیح: منظور از آیه فوق، آن است که قرآن شما را به سوی خدا دعوت می کند و می گوید از سوی خداست. لااقل احتمال راست بودن را می دهید و همین احتمال کافی است که در مورد قرآن بیاندیشید تا ضرری که احتمال می دهید از خود دفع نمایید و چه ضرری بالاتر از هلاکت ابدی. بنابراین روگرداندن از قرآن معنی ندارد.[95]

چرا بر فقیری نازل شد

یکی از ایرادهای کافران این بود که با وجود این همه افراد ثروتمند و سرشناس چرا قرآن بر فردی تهیدست نازل شده.[96] اینک خداوند اصل اعتراض آنان و جواب آنرا در این دو آیه بیان می فرماید: «وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیتَینِ عَظِیمٍ أَهُمْ یقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّک نَحْنُ قَسَمْنا بَینَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیا وَ رَحْمَتُ رَبِّک خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ»[97]و گفتند چرا این قرآن بر مرد بزرگی (ثروتمند) از این دو شهر (مکه و طائف) نازل نشده است؟ آیا آنها رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند؟ ما معیشت آنها را در حیات دنیا در میان آنان تقسیم کردیم و بعضی را بر بعضی برتری دادیم تا یکدیگر را تسخیر کنند (برای انجام کارها در اختیار گیرند) و رحمت پروردگارت از تمام آنچه جمع آوری می کنند بهتر است. توضیح: منظور آیه آنست که خداوند می فرماید: مگر تقسیم رحمت یعنی نبوت در اختیار آنهاست؟ در اختیار آنها که نیست، همانگونه که تقسیم رزق و روزی دنیا با ماست تقسیم رتبه های معنوی مانند نبوت و انتخاب پیامبر نیز با ماست که هرکه را صلاح و شایسته بدانیم پیامبر نماییم و کتاب آسمانی قرآن را بر او نازل کنیم.[98]

بالاتر از خدا کیست؟

بالاتر از خدا کیست و بهتر از قرآن چیست؟ منکران چه می خواهند بکنند و دنبال چه می خواهند بروند و به چه می خواهند ایمان بیاورند؟ مگر نه این است که این قرآن به حق نازل شده و بایستی به آن ایمان بیاورند. «تِلْک آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیک بِالْحَقِّ فَبِأَی حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آیاتِهِ یؤْمِنُونَ وَیلٌ لِکلِّ أَفَّاک أَثِیمٍ یسْمَعُ آیاتِ اللَّهِ تُتْلی عَلَیهِ ثُمَّ یصِرُّ مُسْتَکبِراً کأَنْ لَمْ یسْمَعْها فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیم وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیئاً اتَّخَذَها هُزُواً أُولئِک لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ»[99]اینها آیات الهی است که ما آنها را به حق بر تو تلاوت می کنیم، (اگر آنها به این آیات ایمان نیاورند) پس به کدام سخن بعد از (سخن) خدا و آیاتش ایمان می آورند؟ وای بر هر دروغگوی بسیار گناهکاری که آیات خدا را می شنود که بر او تلاوت می شود، اما از روی تکبر (بر مخالفت خود) اصرار می ورزد، گویی آنها را نشنیده است. چنین کسی را به عذاب دردناکی بشارت ده. و هرگاه از بعضی آیات ما آگاه شود، آنها را به باد استهزاء می گیرد، برای آنها عذاب خوارکننده ای است. توضیح: فرق بین حدیث و آیات آنست که حدیث قصه هایی است که عبرت ها از آن استنباط می شود و آن عبرت ها حق را از باطل تمیز می دهند و آیات دلیل هایی هستند که درست و نادرست را از هم جدا می سازد.[100]

بت ها تاکنون چه کرده اند؟

در مقابل پیامبر اکرم و رسالت مقدس الهی او، مشرکان قرار داشتند که به خدایان خودشان افتخار می نمودند و حاضر نبودند به بطلان عمل خود اقرار کنند. در این زمینه پیامبر از جانب خدا مأمور شد به آنان این چنین گوید و از آنان دلیل بخواهد: «قُلْ أَ رَأَیتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْک فِی السَّماواتِ ائْتُونِی بِکتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ کنْتُمْ صادِقِینَ»[101](به آنها) بگو به من خبر دهید معبودهایی را که غیر از خدا پرستش می کنید، به من نشان دهید چه چیزی از زمین را آفریده اند؟ یا شرکتی در (آفرینش) آسمان ها دارند؟ کتابی (آسمانی) پیش از این (قرآن) یا اثر علمی (از گذشتگان) برای من بیاورید (که دلیلی صدق گفتار شما باشد) اگر راست می گویید.

توضیح: مشرکان آفرینش را مخصوص «الله» معبود بر حق می دانستند و همانطور که خداوند می فرماید: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیقُولُنَّ اللَّهُ».[102] اگر از آنها سؤال کنی چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده است؟ مسلماً می گویند: «الله» ولی تدبیر جهان آفرینش را به خدایان خود نسبت می دادند و چون تدبیر، جدای از خلقت نیست، لازم است هر کسی سهمی در تدبیر داشته باشد، سهمی در خلقت نیز برای او باشد. از این جهت خداوند به پیامبرش امر فرمود که از مشرکان بپرسد: معبودانشان چه سهمی در خلقت آسمان ها و زمین داشته اند؟[103]

سحر آشکار

مردمی که ایمان به پیامبر و قرآن نداشتند موقعی که آیات قرآن را می شنیدند به بهانه ای قرآن را تخطئه کرده و با اتکا به آن بهانه، از قرآن فاصله می گرفتند. یکی از این بهانه ها این بود که می گفتند قرآن در گول زدن مردم سحر واضح است: «وَ إِذا تُتْلی عَلَیهِمْ آیاتُنا بَیناتٍ قالُ الَّذِینَ کفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبِینٌ».[104]و هنگامی که آیات روشن ما بر آنها خوانده می شود، کافران، به حقی که برای آنها آمده می گویند: این سحر آشکار است. توضیح: آری، آدم لجوج همین طور است، می بینید حق به آسانی به سوی او آمده است و آن را به خوبی مشاهده می کند و یقین دارد که حق است، اما در مقابل آن می ایستد و مسئله ای به این روشنی را توجیه می کند و افسون و نیرنگ می خواند.[105]

دروغ بسته است

یکی از بهانه های کافران در مورد مخالفت با قرآن، این بود که می گفتند قرآن آن طوری که پیامبر ادعا می کند از جانب خدا نیست، پیامبر از پیش خود قرآن را گفته و آن را به دروغ به خدا نسبت می دهد خداوند به پیامبر می آموزد که چگونه با این اندیشه باید مبارزه کند و پاسخ گوید: «أَمْ یقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیتُهُ فَلا تَمْلِکونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِیضُونَ فِیهِ کفی بِهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَکمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»[106]بلکه می گویند: این آیات را بر خدا افترا بسته، بگو: اگر من آن را به دروغ به خدا نسبت داده باشم (باید خداوند مرا رسوا کند و) شما نمی توانید در برابر خداوند از من دفاع کنید، او کارهایی را که شما در آن وارد می شوید بهتر می داند. کافی است خداوند میان من و شما گواه باشد و او بسیار آمرزنده و مهربان است. توضیح: پیامبر اکرم، با جمله اخیر آیه: «و هو الغفور الرحیم» کافران را به توبه دعوت می نماید و می فرماید: کسی که گناه کبیره بجا آورد، همانگونه که شما بجا آوردید و بر خدا و بر من افترا بستید و سپس توبه کرد خداوند گناه او را می آمرزد و نسبت به او مهربان خواهد بود.[107]

بی سابقه نیست

دعوت پیامبر در جامعه آن روز به نظر کافران عجیب و شگفت آور بود. به آن خوش بین نبودند و می خواستند آن را امری بدیع و بی سابقه جلوه دهند و به حساب بیاورند. خداوند کیفیت رد این این طرز فکر را به پیامبر یاد می دهد: «قُلْ ما کنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْرِی ما یفْعَلُ بِی وَ لا بِکمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما یوحی إِلَی وَ ما أَنَا إِلاَّ نَذِیرٌ مُبِینٌ»[108] بگو: من پیامبر نوظهوری نیستم و نمی دانم (از سوی خدا) چه رفتاری با من و شما خواهد شد، پیروی نمی کنم مگر آنچه را به من وحی می شود، و جز بیم دهنده آشکاری نیستم. توضیح: منظور از «ماکنت بدعاً من الرسل» پیامبر نوظهوری نیستم ـ آنست که من از لحاظ صورت، روش، گفتار و کردار مخالف پیامبران گذشته نیستم بلکه مانند آنها بشری هستم، هر آنچه از آثار بشریت در آنها بوده در من هست و راه آنان در زندگی راه من است.

ظالم نیستید؟

بعضی از یهود در تورات تأییداتی درباره قرآن مشاهده کردند و بدین جهت ایمان آورده بودند. اما بقیه آنان مستکبرانه از قرآن روگردان شدند.[109] آیه زیر در این زمینه با آنان به احتجاج و استدلال برخاسته است: «قُلْ أَ رَأَیتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ کفَرْتُمْ بِهِ وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اسْتَکبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»[110] بگو: به من خبر دهید اگر این قرآن از سوی خدا باشد و شما به آن کافر شوید، در حالی که شاهدی از بنی اسرائیل بر آن شهادت دهد و او ایمان آورد و شما تکبر ورزید (چه کسی از شما گمراه تر خواهد بود) خداوند قوم ظالم را هدایت نمی کند. توضیح: این آیه درباره «عبدالله بن سلام» نازل شده که منظور از شاهد همین شخص است، بدین ترتیب که عبدالله نزد پیامبر آمد و مسلمان شد و عرض کرد یا رسول الله از یهود درباره من سؤال کنید آنها خواهند گفت: او اعلم ما است. وقتی که این را گفتند به آنها می گوییم: تورات دلالت بر نبوت شما دارد و صفات شما به روشنی در آن آمده است. هنگامی که پیامبر از یهود راجع به عبدالله پرسیدند، یهود گفتند: وی اعلم ما است. با این ترتیب عبدالله ایمان خود را آشکار نمود ولی یهود او را تکذیب کردند.[111]

اگر خوب بود

دلیل دیگری که کافران دلشان را به آن خوش می کردند این بود که می گفتند مقام ما بالاتر از مؤمنان است. و مائیم که باید تشخیص بدهیم کدام عقیده صحیح است و کدام غیر صحیح. بنابراین از اینکه ما به قرآن ایمان نیاورده ایم باید مؤمنان بدانند که قرآن درست و قابل پیروی نیست: «وَ قالَ الَّذِینَ کفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ کانَ خَیراً ما سَبَقُونا إِلَیهِ وَ إِذْ لَمْ یهْتَدُوا بِهِ فَسَیقُولُونَ هذا إِفْک قَدِیمٌ وَ مِنْ قَبْلِهِ کتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً وَ هذا کتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً عَرَبِیا لِینْذِرَ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ بُشْری لِلْمُحْسِنِینَ»[112] کافران درباره مؤمنان چنین گفتند: اگر (اسلام) چیز خوبی بود هرگز آنها بر ما پیشی نمی گرفتند و چون خودشان به وسیله آن هدایت نشدند می گویند این یک دروغ قدیمی است. و پیش از آن (قرآن) کتاب موسی (تورات) که پیشوا و رحمت بود نشانه های آن را بیان کرده، و این (قرآن) کتابی است که (تورات) را تصدیق می کند در حالی که به زبان عربی است تا کسانی را که ظلم کرده اند بترساند و برای نیکوکاران بشارت باشد.

توضیح: دو صفت جالب، خداوند در این آیه برای تورات آورده است: امام و رحمت. امام یعنی پیشواست برای بنی اسرائیل که به آن اقتدا کنند و در اعمالشان از آن پیروی نمایند. و رحمت است برای کسانی که به آن ایمان آورده اند و برای اصلاح نفوسشان از آن متابعت می کنند.[113]

به این آسانی نیست

زمزمه کافران در مورد پیامبر و قرآن همیشه در محافل و مجالس خودشان وجود داشت و همانگونه که در آیات مشابه با آیه زیر تذکر داده شد، کوشش می کردند که ثابت کنند قرآن از خود پیامبر است نه از جانب خدا. خداوند با دلیل کوبنده ذیل، آنان را مجاب می کند و خلاصه اش آن است که اگر قرآن به این سادگی و آسانی باشد که بشری بتواند مانند آنرا بیاورد، شما خودتان که اهل ادب و بلاغت هستید مانند آن را بیاورید: «أَمْ یقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یؤْمِنُونَ فَلْیأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ»[114] بلکه می گویند، آن (قرآن) را به دروغ به خدا بسته، اما آنها ایمان نمی آورند، (و از این جهت چنین اعتراضی نسبت به قرآن دارند). اگر راست می گویند سخنی مانند آن بیاورند. توضیح: «حدیث» در لغت به معنی سخن است و «مثله» یعنی مثل قرآن. بنابراین منظور آنست که سخنی مانند قرآن بیاورند.

خدا معلم قرآن است

کفار که به شرف اسلام مشرف نشده بودند، به نظر خودشان گاه به گاه ایرادهایی از قرآن می گرفتند و آنها را مطرح می نمودند. از آن جمله می گفتند: خداوند قرآن را به پیامبر نیاموخته بلکه بشری این کار را کرده است و آنچه پیامبر می داند از او می داند نه از خدا.[115]خداوند در جواب آنان می فرماید: «الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ»[116] خداوند رحمان. قرآن را تعلیم فرمود. توضیح: منظور از «رحمان» خداوند است، خود کلمه «رحمان» صیغه مبالغه است که دلالت دارد بر رحمت بسیار به واسطه بذل نعمت ها، که شامل مؤمن و کافر می شود، مؤمن در ارتباط با نعمت های آخرت و کافر در ارتباط با نعمت های دنیا، و چون کلمه رحمان عام است مناسبت دارد، در آغاز سوره قرار گیرد، زیرا در این سوره از انواع نعمت های دنیوی و اخروی برای انس و جن سخن رفته است.[117] با آیه «علم القرآن» شمارش نعمت های الهی شروع می شود و چون قرآن از لحاظ قدر، شأن و موقعیت، اعظم و بالاتر است، زیرا کلام خداست که راه راست او ترسیم می کند و متضمن بیان روش سعادت است که منتهای آرزوی هر آرزومند و نهایت خواسته هر خواستاری است، از این جهت تعلیم قرآن را بر سایر نعمت ها حتی بر آفرینش انس و جن که قرآن به خاطر تعلیم آنها نازل شده مقدم داشته است.[118] منظور از «علم القرآن» آن است که خداوند قرآن را به پیامبر و پیامبر آن را به امت تعلیم داد.[119]

کتاب خصوصی

کافران می گفتند یک قرآن تنها که بر پیامبر نازل شده کافی نیست. ما در صورتی ایمان می آوریم که برای هرکدام از ما یک کتاب آسمانی مستقل بیاید[120] اینکه خداوند این سخن و رد آن را بیان می فرماید: «بَلْ یرِیدُ کلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً کلاَّ بَلْ لا یخافُونَ الْآخِرَةَ کلاَّ إِنَّهُ تَذْکرَةٌ فَمَنْ شاءَ ذَکرَهُ»[121] بلکه هرکدام از آنها می خواهند نامه جداگانه ای (از سوی خدا) برای او فرستاده شود. چنین نیست که آنها می گویند، بکله آنها از آخرت نمی ترسند. چنین نیست که آنها می گویند، آن (قرآن) یک تذکر و یادآوری است. توضیح: کلمه «کلّا» سی و سه بار در نیمه دوم قرآن آمده و در اصطلاح علمای نحو حرف «ردع» است. «ردع» یعنی بازداشتن، رد و نفی چیزی که مخاطب به آن عقیده دارد یا آن را گفته است و تقاضا کرده است. در آیات فوق خداوند به وسیله ی این کلمه، گفتار و تقاضای کافران را رد می کند.[122]

وقوع قیامت جدّی است

یکی از چیزهایی که کافران انکار می کردند، مسئله معاد و بازگشت مردم در روز قیامت بود که قسمتی از آیات قرآن مربوط به این مسئله و استدلال برای اثبات آن می باشد. در آیات زیر پس از چند تأکید، خداوند شأن قرآن را بیان می فرماید، قرآنی که معاد را مسلم و بدون تردید معرفی می نماید.[123] «وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْع وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْل وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ»[124] سوگند به آسمان پرباران. و سوگند به زمین پرشکاف. که آن (قرآن) سخنی است مشخص کننده (حق از باطل) و شوخی نیست. توضیح: منظور از «انه لقول فصل» آنست که قرآن فاصل است، یعنی جداکننده حق از باطل است و برای مبالغه، تعبیر به فصل شده مانند «زید عدل ـ زید عدل است» یعنی «زید عادل است» بنابراین هرچه را قرآن حق دانست بدون شک حق است و هرچه را باطل دانست بدون شک باطل است. روز قیامت که قرآن از آن خبر داده بدون شک حق است.[125]

پی نوشت ها:

[1]. سوره بقره، آیه های 23 ـ 24.

[2]. تفسیر المیزان، ج 1، ص 90.

[3]. سوره انبیاء، آیه 98.

[4]. سوره بقره، آیه 91.

[5]. تفسیر مجمع البیان، ج 1، ص 161.

[6]. تفسیر مجمع البیان، ج 1، ص 161.

[7]. تفسیر القرآن الکریم، ص 54.

[8]. سوره بقره، آیه 97.

[9]. تفسیر مجمع البیان، ج 1، ص 167.

[10]. تفسیر مجمع البیان، ج 3، ص 81.

[11]. المصحف المفسر، ص 120.

[12]. سورة نساء، آیة 82.

[13]. تفسیر المیزان، ج 5، ص 19.

[14]. سورة انعام، آیة 7.

[15]. تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 275.

[16]. سورة انعام، آیه های 26 ـ 25.

[17]. تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 286.

[18]. سوره انعام، آیه 91.

[19]. تفسیر المیزان، ج 7، ص 269.

[20]. سوره انعام، آیه های 157 ـ 155.

[21]. سوره اعراف، آیه 203.

[22]. تفسیر المیزان، ج 8، ص 382.

[23]. سوره توبه، آیه های 125 ـ 124.

[24]. تفسیر المیزان، ج 9، ص 410.

[25]. سوره اسراء، آیه 82.

[26]. تفسیر القرآن الکریم، ص 215.

[27]. سوره توبه، آیه 127.

[28]. تفسیر مجمع البیان، ج 5، ص 86.

[29]. سوره یونس، آیه 15.

[30]. تفسیر المیزان، ج 10، ص 26.

[31]. تفسیر المیزان، ج 10، ص27

[32]. سوره یوسف، آیه 1 ـ 2.

[33]. تفسیر المیزان، ج 11، ص 74.

[34]. تفسیر مجمع البیان، ج 6، ص 293.

[35]. سوره رعد، آیه 31.

[36]. سوره نحل، آیه های 102 ـ 101.

[37]. تفسیر مجمع البیان، ج 6، ص 386.

[38]. تفسیر مجمع البیان، ج 6، ص 386.

[39]. تفسیر مجمع البیان، ج 6، ص 386.

[40]. سوره نحل، آیه 103.

[41]. تفسیر القران الکریم، ص 276.

[42]. سوره اسراء، آیه 41.

[43]. تفسیر مجمع البیان، ج 6، ص 417.

[44]. تفسیر القرآن الکریم، ص 287.

[45]. سوره اسراء، آیه 88.

[46]. تفسیر مجمع‎البیان، ج 6، ص 438.

[47]. سوره اسراء، آیه 105.

[48]. تفسیر المیزان، ج 13، ص 220.

[49]. سوره اسراء، آیه 106.

[50]. تفسیر المیزان، ج 13، ص 220.

[51]. تفسیر مجمع البیان، ج 6، ص 445.

[52]. تفسیر مجمع البیان، ج 6، ص 445

[53]. سوره اسراء، آیه های 109 ـ 107.

[54]. تفسیر المیزان، ج 13، صص 222 ـ 221.

[55]. سوره کهف، آیه های 2 و 3.

[56]. تفسیر مجمع البیان، ج 6، ص 449.

[57]. المفردات، ص 417.

[58]. تفسیر مجمع البیان، ج 7، ص 95.

[59]. سورة حج، آیة 72.

[60]. تفسیر المیزان، ج 14، ص 408.

[61]. سوره فرقان، آیه های 4 ـ 6.

[62]. تفسیر مجمع البیان، ج 7، ص 161.

[63]. تفسیر مجمع البیان، ج 7، ص 169.

[64]. سوره فرقان، آیه 32.

[65]. تفسیر المیزان، ج 15، ص 208.

[66]. قرآن در اسلام، ص 105.

[67]. سوره شعرا، آیه های 195 ـ 192.

[68]. تفسیر القرآن الکریم، ص 361.

[69]. تفسیر مجمع البیان، ج 7، ص 204.

[70]. سوره شعرا، آیه های 197 ـ 196.

[71]. تفسیر مجمع البیان، ج 7، ص 204.

[72]. تفسیر القرآن الکریم، ص 361.

[73]. سوره شعرا، آیه های 199 ـ 198.

[74]. تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 65.

[75]. تفسیر القرآن الکریم، ص 361.

[76]. سوره شعراء، آیه های 212 ـ 210.

[77]. تفسیر المیزان، ج 15، ص 327.

[78]. تفسیر المیزان، ج 16، ص 52.

[79]. سوره قصص، آیه های 48 ـ 50.

[80]. تفسیر القرآن الکریم، ص 383.

[81]. سورة عنکبوت، آیه های 51 ـ 50.

[82]. تفسیر المیزان، ج 16، ص 140.

[83]. تفسیر مجمع البیان، ج 8، ص 311.

[84]. سوره روم، آیه 58.

[85]. سوره حشر، آیه 21.

[86]. سوره الم سجده، آیه های 2 ـ 3.

[87]. تفسیر مجمع البیان، ج 8، ص 325.

[88]. سوره یس، آیه های 70 ـ 69.

[89]. تفسر مجمع البیان، ج 8، ص 432.

[90]. تفسیر القرآن الکریم، ص 451.

[91]. سوره فصّلت، آیه 44.

[92]. تفسیر مجمع البیان، ج 9، ص 17.

[93]. تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 554.

[94]. سوره فصّلت، آیه 52.

[95]. تفسیر المیزان، ج 17، ص 403.

[96]. تفسیر المیزان، ج 18، ص 98.

[97]. سوره زخرف، آیه های 32 ـ 31.

[98]. تفسیر مجمع البیان، ج 9، صص 47 ـ 46.

[99]. سوره جاثیه، آیه های 9 ـ 6.

[100]. تفسیر مجمع البیان، ج 9، ص 73.

[101]. سوره احقاف، آیه 4.

[102]. سوره زمر، آیه 38.

[103]. تفسیر المیزان، ج 18، ص 187.

[104]. سوره احقاف، آیه 7.

[105]. تفسیر المیزان، ج 18، ص 188.

[106]. سوره احقاف، آیه 8.

[107]. تفسیر مجمع البیان، ج 9، ص 83.

[108]. سوره احقاف، آیه 9.

[109]. تفسیر المیزان، ج 18، ص 194.

[110]. سوره احقاف، آیه 10.

[111]. تفسیر مجمع البیان، ج 9، ص 83.

[112]. سوره احقاف، آیه های 12 ـ 11.

[113]. تفسیر المیزان، ج 18، ص 196.

[114]. سوره طور، آیه های 34 ـ 33.

[115]. تفسیر مجمع البیان، ج 9، ص 197.

[116]. سوره الرحمن، آیه های 1 ـ 2.

[117]. تفسر المیزان، ج 19، ص 94.

[118]. تفسیر المیزان، ج 19، ص 94.

[119]. تفسیر مجمع البیان، ج 9، ص 197.

[120]. تفسیر المیزان، ج 20، ص 9.

[121]. سوره المدثر، آیه های 55 ـ 52.

[122]. مغنی اللبیب، ص 98 ـ 97.

[123]. تفسیر مجمع البیان، ج 10، ص 472.

[124]. سوره الطارق، آیه های 14 ـ 11.

[125]. تفسیر المیزان، ج 20، ص 261.