مقدمه
بی تردید استنباط کیفیت تعامل مهدی و مسیح(ع)، تنها با مطالعات منابع معتبر نزد مسلمانان و مسیحیان امکان پذیر است. در این نوشتار، احادیث مهدویت از کتاب های تفسیری و حدیثی شیعه و سنی استخراج و با روش توصیفی تحلیلی، آموزه های این احادیث در مسئله توافق یا تقابل موعود مسلمانان و موعود مسیحیان در عصر ظهور، بررسی و تبیین شده است. تحلیل پیش بینی های قرآن و روایات درباره موعود جهانی، به انگیزه درک و فهم سطح روابط و چگونگی تعاملات، هدف اصلی این تحقیق ادیانی است.
یافتن اشتراکات دین اسلام و مسیحیت در زمینه علائم و شرایط ظهور و ویژگی های عصر ظهور، در تبیین درست آینده جهان مؤثر است. تأمل و درنگ در این روابط می تواند در تقریب ادیان و بیداری و تعامل سازنده مسلمانان و مسیحیان سودمند باشد. سرنوشت جهان و چگونگی پایان تاریخ، دغدغه همه دانشمندان و فرهیختگان جهان است. پاسخ به این پرسش که آینده جهان چه خواهد بود و چه خواهد شد، نیازمند مطالعات موعودشناسی است. نظریه توافق، تعامل و هماهنگی مهدی و مسیح(ع)، دو موعود بزرگ ادیان ابراهیمی، باید ترویج و تقویت گردد. فهم این حقیقت و فرهنگ سازی آن، از وظایف منتظران ظهور به شمار می رود. تاکنون تحقیقی جامع در زمینه روابط مهدی و عیسی(ع) و تدوین همه مدخل های آن در عصر ظهور قائم آل محمد(ص) انجام نشده است. هماهنگی کامل و تعامل مثبت مهدی و عیسی(ع)، مدعای این تحقیق است. این ادعا با مطالعات موعودشناسی و توصیف و تحلیل آیات قرآن و احادیث، استنباط و تبیین می شود. استخراج تمام سرفصل های هم کاری و ارتباطات مهدی و مسیح(ع) با استناد به قرآن و حدیث و نقل و تفسیر خاصه و عامه، نوآوری این پژوهش است.
ارتباطات مهدی و مسیح(ع) در قرآن
طبق نظر مفسران و محدثان، دو آیه در قرآن کریم (نساء: 159 و زخرف /61)، با نزول، ظهور و خروج حضرت مسیح(ع) همراه با امام مهدی(عج) ارتباط دارد. بنابراین، اصل تعامل عیسی و مهدی(عج)، یک اصل اعتقادی قرآنی است که وحی الهی آن را پیش بینی کرده و قطعاً در آینده رخ خواهد داد.
آیه اول
قرآن کریم در آیه 159 سوره نساء از ایمان اهل کتاب به حضرت مسیح(ع) پیش از مرگ خبر داده است. خدای سبحان می فرماید:
(وَإِن مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً)؛
و هیچ یک از اهل کتاب نیست، مگر این که پیش از مرگش به او (حضرت مسیح) ایمان می آورد و روز قیامت بر آنان گواه خواهد بود.
در تفسیر این آیه، پرسش مهمی مطرح شده است که مقصود از این ایمان چیست و در چه زمانی رخ خواهد داد؟ شهر بن حوشب در گفت وگویی با حجاج، تفسیر و تأویل این آیه را براساس حدیثی که از امام باقر(ع) شنیده است، چنین بیان می کند:
شهر بن حوشب می گوید: حجاج به من گفت: «ای شهر! آیه ای در کتاب خدا، مرا خسته کرده است؛ تفسیر آن را نمی فهمم!» گفتم: «ای امیر، آن آیه کدام است؟» گفت: «سخن خدای متعال که فرموده است: "وان من اهل الکتاب الا لیؤمنن به قبل موته ویوم القیامه یکون علیهم شهیدا؛ و هیچ یک از اهل کتاب نیست مگر این که پیش از مرگش به او (حضرت مسیح) ایمان می آورد و روز قیامت بر آنان گواه خواهد بود." به خدا من فرمان می دهم یهودی و نصرانی را می آورند و دستور می دهم گردن او را می زنند و با چشم خود با دقت به او نگاه می کنم و نمی بینم تا لحظه مردن، لبانش تکان بخورد.» گفتم: «خداوند امر امیر را اصلاح کند؛ آن گونه که تو تأویل کردی نیست.» گفت: «چگونه است؟» گفتم: «ان عیسی(ع) ینزل قبل یوم القیامه الی الدنیا، فلا یبقی اهل ملة یهودی و لا نصرانی الا آمن به قبل موته و یصلی خلف المهدی؛ عیسی(ع) پیش از قیامت به دنیا نزول خواهد نمود، پس هیچ یک از اهل ملت یهودی و نصرانی نمی ماند، مگر این که قبل از مرگش به حضرت مسیح ایمان می آورد و عیسی(ع) پشت سر مهدی نماز می گزارد.» گفت: وای به حال تو! این تأویل را از کجا آوردی؟» گفتم: «حدثنی به محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب(ع).» (علی بن ابراهیم قمی، 1404: 146؛ طبرسی، 1403: ج2، 136؛ سیوطی، 1404: ج2، 241؛ مجلسی، 1403: ج9، 195 و ج14، 349-350؛ بحرانی1، 1403: ج1، 426؛ طباطبائی، 1362: ج5، 150؛ بحرانی2، 1403: 62).
طبق بیان امام باقر(ع) روشن می شود که حضرت عیسی(ع) پیش از قیامت برخواهد گشت و یهودیان و مسیحیان به او ایمان می آورند و عیسی(ع) و ایمان آورندگان به وی، به امامت حضرت مهدی(عج) نماز می گزارند و در انقلاب جهانی مهدوی مشارکت می کنند. پس حضرت مسیح(ع) عامل پیوستن یهودیان و مسیحیان به حضرت مهدی(عج) خواهد بود؛ چراکه ایمان آورندگان به حضرت عیسی(ع)، قطعاً به کسی که مسیح به او ایمان آورده است، یعنی حضرت مهدی(عج) می گروند و از او پیروی می کنند.
این در صورتی است که ضمیر در «به» و «موته» به عیسی(ع) برگردد (مجلسی، 1403: ج14، 350). امین الاسلام طبرسی در ارتباط با مرجع این دو ضمیر، سه قول ذکر کرده است و قول بازگشت ضمایر به حضرت مسیح(ع) را صحیح می شمارد و می نویسد:
ان کلا الضمیرین یعودان الی المسیح ای لیس یبقی احد من اهل الکتاب من الیهود والنصاری الا و لیؤمنن بالمسیح قبل موت المسیح اذا انزله الله الی الارض وقت خروج المهدی فی آخرالزمان لقتل الدجال، فتصیر الملل کلها ملة واحدة، و هی ملة الاسلام الحنیفیة دین ابراهیم، عن ابن عباس و ابی مالک و الحسن و قتاده و ابن زید (طبرسی، 1403: ج2، 137)؛
هردو ضمیر به مسیح برمی گردد؛ یعنی هیچ یک از اهل کتاب، از یهود و نصاری باقی نمی ماند مگر این که قبل از مرگ مسیح به وی ایمان می آورد؛ زمانی که خداوند مسیح را در زمان خروج مهدی در آخر زمان برای قتل دجال به زمین می فرستد. پس همه ملت ها یک ملت می شوند و آن ملت اسلام حنیف، دین ابراهیم است. این تفسیر از آیه، قول ابن عباس و ابی مالک و حسن و قتاده و ابن زید است.
آیه دوم
مفسران معتقدند که در قرآن کریم از تعامل مثبت حضرت عیسی و مهدی(عج) یاد شده است. آنان به استناد آیه 61 سوره زخرف، بازگشت و ظهور مسیح در عصر ظهور امام مهدی(عج) را از «اشراط الساعه» دانسته اند. خدای متعال می فرماید:
(وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلَا تمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ)؛
او (مسیح) سبب آگاهی بر روز قیامت است. (زیرا نزول عیسی گواه نزدیکی رستاخیز است). هرگز در آن تردید نکنید و از من پیروی کنید که این راه مستقیم است.
امین الاسلام طبرسی ذیل این آیه نوشته است:
ثم رجع سبحانه الی ذکر عیسی(ع) فقال: وانه لعلم للساعة، یعنی ان نزول عیسی(ع) من اشراط الساعة، یعلم بها قربها، فلا تمترن بها، ای بالساعة فلا تکذبوا بها ولا تشکوا فیها (طبرسی، 1403: ج5، 54)؛
سپس خدای سبحان به ذکر عیسی(ع) برگشته پس می فرماید: وانه لعلم للساعه، یعنی نزول عیسی(ع) از اشراط الساعه است، به سبب آن نزدیکی قیامت دانسته می شود، فلا تمترن بها، یعنی قیامت را تکذیب نکنید و در آن شک نکنید.
وی همین تفسیر را، قول ابن عباس و قتاده و مجاهد و ضحاک و سدی می داند. در خصوص مرجع ضمیر «انه»، چندین قول وجود دارد. مرحوم طبرسی معتقد است که مرجع «انه»، عیسی بن مریم(ع) است و بازگشت ضمیر به قرآن را ضعیف می شمارد و در پی برداشت مذکور، دو حدیث نبوی درباره نزول عیسی(ع) در عصر ظهور حضرت مهدی(عج) و اقتدای مسیح(ع) به مهدی(عج) نقل می کند (طبرسی، 1403: ج5، 54). افزون بر این دو نظر درباره مرجع ضمیر، دو قول دیگر نیز وجود دارد. برخی خود حضرت مهدی(عج) (اربلی، 1401: ج3، 380؛ شیخ حر عاملی، 1425: ج5، 234؛ مجلسی، 1403: ج51، 99) و برخی امیرمؤمنان علی(ع) را مرجع ضمیر دانسته اند (شیخ طوسی، 1414: 363؛ حسکانی، 1411: ج2، 216؛ ابن شهرآشوب، 1379: ج2، 342؛ ابن بطریق، 1407: 354؛ بحرانی1، 1403: ج4، 153؛ فیض کاشانی، 1402: ج4، 398؛ سید بن طاووس، 1400: ج1، 143).
زمخشری نیز مرجع ضمیر را عیسی بن مریم(ع) دانسته است. وی در تفسیر این آیه، از تعامل عیسی و مهدی(عج) خبر می دهد و می نویسد:
وفی الحدیث: ان عیسی(ع) ینزل علی ثنیة بالأرض المقدسه یقال لها افیق وعلیه ممصرتان، و شعر راسه دهین، وبیده حربه، و بها یقتل الدجال، فیأتی بیت المقدس و الناس فی صلاة الصبح و الامام یؤمّ بهم فیتآخر الامام فیقدمه عیسی و یصلّی خلفه علی شریعة محمد علیه الصلاة والسلام ثم یقتل الخنازیر و یکسر الصلیب و یخرب البیع و الکنائیس و یقتل النصاری الا من آمن به (زمخشری، بی تا: ج4، 261)؛
و در حدیث است: عیسی(ع) بر پیچ و گردنه کوه و دره ای در ارض مقدسه فرود می آید که به آن افیق می گویند. بر او دو ممصره است و موی سرش روغنی است و در دستش حربه و خنجر و دشنه ای است و با آن دجال را به قتل می رساند. پس به بیت المقدس می آید و مردم آماده برای نماز صبح اند و امام، جماعت آنان را امامت می نماید. پس امام جماعت عقب می آید تا عیسی امام شود، ولی عیسی او را جلو می برد و پشت سر او براساس شریعت محمد علیه الصلاه و السلام نماز می گزارد. سپس خوک ها را می کشد و صلیب را می شکند و پرستشگاه یهود و نصاری، کنیسه و کلیسا را خراب می کند و نصاری و مسیحیان را جز کسی که به او ایمان آورد، می کشد.
در این متن زمحشری که جامع تعدادی حدیث براساس منابع اهل سنت است، هم کاری عیسی و مهدی(عج) نمایان است. عیسی(ع)، شریعت اسلامی را در بین مسیحیان ترویج می نماید، با کج روی ها و انحرافات مسیحیت نبرد می کند، در جایگاه کنیسه ها و کلیساها مسجد می سازد، با مسیحیانی که به عیسی و مهدی(عج) ایمان نیاورند، جنگ بی پایان دارد و همه آنانی را که ایمان نیاورند، به قتل می رساند. همان گونه که در این حدیث مشاهده می شود، تمام این اقداماتی که از سوی مسیح(ع) در برنامه جهانی مهدوی انجام می گردد، نشان از تعامل مثبت و موافقت عیسی و مهدی(عج) است.
علامه مجلسی نیز درباره مرجع ضمیر «انه» می گوید: «مشهور بین مفسران این است که ضمیر به عیسی(ع) برمی گردد» (مجلسی،1403: ج14، 345). علامه طباطبائی نیز مرجع ضمیر «انه» را عیسی(ع) می داند (طباطبائی، 1362: ج18، 118). لغت شناسان نیز همچون احمد بن فارس (1387: 707)، خلیل بن احمد فراهیدی (1409: ج2، 153)، ابن منظور (1414: ج12، 419)، حسینی زبیدی (بی تا: ج17، 498)، مصطفوی (1368: ج11، 84) و قرشی (1412: ج5، 203)، آیه «انه لعلم للساعه» را در ارتباط با نزول و خروج عیسی بن مریم(ع) می دانند.
با پذیرش این که نزول عیسی(ع) از اشراط الساعه باشد، قطعاً این نزول و ظهور در همین دنیا و پیش از قیامت کبری در عصر قیام جهانی حضرت مهدی(عج) روی خواهد داد و آنچه در احادیث نبوی و امامان(ع)، در تعاون و هم کاری مسیح و مهدی(عج) وجود دارد، در همین تاریخ انجام می شود. بنابراین، اخرین پیامبر اولوالعزم الهی پیش از خاتم پیامبران، در عصر ظهور خاتم اوصیاء، حضرت مهدی(عج) به زمین برخواهد گشت و رهبر بزرگ ترین قیام جهانی را یاری می نماید و عدالت را در جهان برپا خواهند ساخت. مسیحیان جهان هم که در انتظار بازگشت عیسی(ع) هستند، نزول و خروج مسیح(ع) همراه با حضرت مهدی(عج) را خواهند دید و همین حقیقت قرآنی، موجب هم راهی آنان با مهدی و مسیح(ع) خواهد شد. مسیح(ع) و مسیحیان حقیقی در سپاه امام مهدی(عج) حضور خواهند داشت و با فرماندهی قائم آل محمد(ص)، حکومت اسلامی جهانی را برپا خواهند نمود.
پیشگویی های احادیث درباره ارتباطات حضرت مهدی و حضرت مسیح(ع)
مسئله توافق عیسی و مهدی(عج) در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت به وفور دیده می شود و با جملات و واژگان متفاوتی تبیین شده است، به گونه ای که می توان درباره آن ادعای اجماع کرد. بنابراین توافق و همکاری عیسی و مهدی(عج) از منظر اسلام و مسلمانان، یقینی و قطعی است. بیان کمیت و کیفیت ارتباطات عیسی و مهدی(عج)، از سرفصل های برجسته احادیث مهدویت در اسلام به شمار می رود.
اقتدای حضرت مسیح(ع) به حضرت مهدی(عج) در نماز جماعت
اقتدای حضرت عیسی(ع) به امام مهدی(عج) در نماز جماعت، از رخ دادهای قطعی عصر ظهور است. این حقیقت در احادیث متعددی تبیین شده است. در بخشی از این احادیث، گفت وگوی مهدی و مسیح(ع) در موضوع اقامه نماز جماعت به امامت حضرت مهدی(عج) وجود دارد و در بخش دیگر، به صراحت از این حقیقت خبر داده شده است، اما در متن روایت، گفت وگوی آنان گزارش نشده است.
الف) روایاتی که گفت وگوی مهدی و عیسی(ع) درباره نماز جماعت را گزارش کرده اند
گزارش نمازگزاری هم راه با گفت وگوی امام مهدی با حضرت مسیح(ع)، در سه مورد از روایات اهل بیت(ع) وجود دارد. در این روایات، امام زمان(عج) به عیسی(ع) احترام می گذارد و از وی درخواست می کند تا امام جماعت شود، اما حضرت مسیح(ع) نمی پذیرد و اظهار می دارد که حضرت مهدی(عج) امام جماعت مردم باشد و خود نیز به امام مهدی(عج) اقتدا می کند.
این گفت وگوها که در حضور مأمومین انجام می شود، هدفمند است. بدون تردید، شهادت و تصریح و تأکید حضرت مسیح(ع) بر امامت جماعت حضرت مهدی (عج)، مرجعیت سیاسی و علمی ولی عصر(عج) را به مردم جهان نشان می دهد و یهودیانِ منتظر ظهور ماشیح و مسیحیانِ منتظر بازگشت مسیح(ع) را به صراط مستقیم هدایت خواهد کرد.
1. حدیث جابر
جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر خدا(ص) چنین روایت می کند:
ینزل عیسی بن مریم فیقول امیرهم المهدی: تعال صلّ بنا فیقول: لا انّ بعضکم علی بعض امراء تکرمة من الله عزوجل لهذه الامة (مسلم، 1415: ج1، 55؛ احمد بن حنبل، 1415: ج3، 345 و 384؛ طبرسی، 1403: ج5، 54؛ اربلی، 1401: ج3، 269؛ قرشی گنجی شافعی، 1404: 496؛ متقی الهندی، 1419: ج14، 146، ح38844؛ حسینی بلخی قندوزی حنفی، 1430: باب 78، 508؛ مجلسی، 1403: ج51، 85 و 88)؛
عیسی بن مریم از آسمان فرود می آید. سپس مهدی امیر آنان می گوید: بفرما امام جماعت ما باش و برای ما نماز بگزار! اما عیسی می گوید: آگاه باشید! همانا برخی از شما بر بعضی دیگر امیرانید و این تکریم الهی و گرامی داشت از جانب خدا برای این امت است.
طبق بیان «تکرمة من الله» در این روایت، حضرت عیسی(ع) نقش برتر حضرت مهدی(عج) را تکریم الهی برای امت اسلامی می داند. بنابراین، حضور مسیح(ع) پشت سر حضرت مهدی(عج) در نماز جماعت، امتیاز بزرگ الهی به امت اسلامی است که برای روشن شدن حقانیت دین اسلام و انقلاب جهانی مهدوی برای جهانیان و به ویژه مسیحیان، به امت آخرین پیامبر خدا ارزانی شده است.
2. حدیث ام شریک
ابن ماجه قزوینی، حدیث نزول عیسی(ع) در عصر ظهور حضرت مهدی(عج) را به تفصیل در کتاب سنن آورده است. در بخشی از حدیث می نویسد: ام شریک بنت ابی العکر به پیامبر خدا عرض کرد: «ای پیامبر خدا عرب در آن زمان کجایند؟» پیامبر(ص) فرمود:
هم یومئذ قلیل و جلّهم فی بیت المقدس و امامهم قد تقدم یصلی بهم الصبح اذا نزل بهم عیسی بن مریم فرجع ذلک الامام ینکص یمشی القهقری لیتقدم عیسی یصلی بالناس فیضع عیسی یده بین کتفیه ثم یقول له: تقدم (ابن ماجه، 1395: ج1، 19؛ قرشی گنجی شافعی، 1404: 499؛ اربلی، 1401: ج3، 260 و 271؛ مجلسی، 1403: ج51، 90)؛
عرب ها در آن زمان کم اند و همه در بیت المقدس جمع اند و حضرت مهدی امام آنان، در نماز صبح در جلو قرار دارد که نماز بگزارد. زمانی که عیسی بن مریم فرود آید، پس به عقب برمی گردد تا عیسی را جلو بیاورد و امام جماعت کند و بر مردم نماز بگزارد، اما عیسی دستش را بین دو شانه مهدی می گذارد، سپس به ایشان می گوید: شما خود جلو بروید، بایستید و امام جماعت باشید.
بی تردید امام جماعت در چنین شرایطی، اعلم و اتقی و اکمل و افضل است. حضرت عیسی(ع) که خود، پیامبر خدا بوده است، اکنون بر شایستگی حضرت مهدی(عج) تأکید دارد. این عزت و عظمت را خدای سبحان به خاتم اوصیا داده است تا حجت بر جهانیان تمام شود و پیروان راستین عیسی بن مریم(ع) از مدعیان دروغین مسیحیت آشکار گردند.
3. حدیث حذیفه
آغاز نزول عیسی(ع) و اقامه نماز با حضرت مهدی(عج) و بیعت در مقام و یاری ایشان، در احادیث نبوی تبیین شده است. حذیفه در روایتی از پیامبر خدا(ص) چنین روایت می کند:
فیلتفت المهدی و قد نزل عیسی قانما یقطر من شعره الماء، فیقول المهدی: تقدّم صل بالناس، فیقول عیسی: انما اقیمت الصلاة لک، فیصلی عیسی خلف رجل من ولدی فاذا صلی قام عیسی حتی جلس فی المقام لیبایعه، فیمکث اربعین سنة (متقی الهندی، 1419: ج7، 178؛ المناوی، 1415: ج6، 17؛ حسینی بلخی قندوزی حنفی، 1430: 520؛ قرشی گنجی شافعی، 1404: 498؛ حسینی کوه کمری، 1360: 44؛ عبدالسلام طویله، 1428: 66)؛
حضرت مهدی(عج) نگاه می کند و می بیند عیسی(ع) نازل شد. گویا از موی او آب می چکد. مهدی(عج) به او نگاه می کند و می گوید: «جلو بایست و بر مردم نماز بگزار!»
عیسی(ع) می گوید: «نماز برای شما اقامه گردیده است.» عیسی(ع) پشت سر مردی از فرزندانم نماز می گزارد و زمانی که نماز گذاشت، برمی خیزد تا مهدی(عج) در مقام بنشیند برای این که با او بیعت نماید. پس چهل سال در دنیا درنگ می نماید و زنده می ماند.
عبارت «لیبایعه» در این حدیث نبوی، نشان دهنده برتری، بزرگی و رهبری حضرت مهدی(عج) در اندیشه حضرت عیسی(ع) است.
ب) روایاتی که خبر حضور عیسی مسیح(ع) در نماز جماعت قائم آل محمد(ص) را گزارش کرده اند
حضور حضرت عیسی(ع) در سپاه حضرت مهدی(عج) و اقامه نماز جماعت به امامت قائم آل محمد(ص)، در احادیث بسیاری گزارش شده است. در این روایات، ابعاد تعامل مثبت و هم کاری و ارتباط مسیح و مهدی(عج) تبیین شده است. محور برجسته این احادیث در توصیف مسیح(ع)، موضوع اقامه نماز جماعت جهانی حضرت مهدی(عج) و اقتدای حضرت عیسی(ع) به ایشان است.
ابوسعید خدری روایت می کند که پیامبر خدا(ص) فرمود:
منا مهدی الامة الذی یصلّی عیسی بن مریم خلفه (مجلسی، 1403: ج51، 84؛ فیض کاشانی، بی تا: ج4، 340؛ حسینی بلخی قندوزی حنفی، 1430: باب78، 508؛ متقی الهندی، 1419: ج7، 187؛ مناوی، 1415: ج6، 17؛ قرشی گنجی شافعی، 1404: 500؛ عبدالسلام طویله، 1428: 66)؛
مهدی امت، کسی که عیسی بن مریم پشت سر او نماز می خواند، از ماست.
در این روایت نبوی، هم راهی، هم کاری و متابعت حضرت عیسی از حضرت مهدی(عج)، امری قطعی و مسلم تلقی شده و مایه مباهات و امتیاز امت اسلامی قرار گرفته است.
در حدیثی که بخاری و مسلم آن را صحیح شمرده و در کتاب خود آورده اند نیز نقل شده است که پیامبر خدا(ص) فرمود:
کیف انتم اذا نزل ابن مریم فیکم و امامکم منکم (بخاری، 1418: ج4، 143؛ مسلم، 1415: ج1، 154؛ احمد بن حنبل، 1416: ج2، 336؛ طبرسی، 1403: ج5، 54؛ متقی الهندی، 1419: ج14، 146، ح38843؛ اربلی، 1401: ج3، 269 و 279؛ حسینی بلخی قندوزی حنفی، 1430: باب 78، 508؛ قرشی گنجی شافعی، 1404: 496؛ مجلسی، 1403: ج14، 344 و ج51، 88 و ج52، 383)؛
چگونه خواهید بود زمانی که عیسی بن مریم در بین شما نزول کند و امام شما از شما باشد؟!
در این حدیث نبوی، حضور عیسی بن مریم(ع) در سپاه مسلمانان با امامت و فرماندهی حضرت مهدی(عج)، امتیازی برای دین اسلام به شمار آمده و برتری دین اسلام و رهبری مسلمانان آشکارا بیان شده است.
پیشرفت و سلطنت جهانی و عمران زمین، با تعامل عیسی و مهدی(عج)
به نقل ابن عباس، پیامبر گرامی اسلام(ص) گسترش قیام جهانی حضرت مهدی(عج) و رسیدن حکومت او به مشرق و مغرب جهان و همراهی حضرت عیسی(ع) با امام را پیش بینی نموده و فرموده اند:
المهدی یملأها قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما و الذی بعثنی بالحق نبیا لو لم یبق من الدنیا الا یوم واحد لأطال الله ذلک الیوم حتی یخرج فیه ولدی المهدی فینزل روح الله عیسی بن مریم(ع) فیصلی خلفه و تشرق الأرض بنور ربها ویبلغ سلطانه المشرق و المغرب (مجلسی، 1403: ج51، 71)؛
مهدی زمین را پر از قسط و عدل می کند، همان طور که لب ریز از بیداد و ستم شده است. سوگند به کسی که مرا به حق، پیامبر برانگیخت، اگر از دنیا جز یک روز باقی نماند، خداوند آن روز را طولانی گرداند تا در آن فرزندم مهدی قیام کند. پس روح الله عیسی بن مریم(ع) فرود می آید و پشت او نماز می گزارد و نور پروردگار را به زمین می تاباند و قدرتش به مشرق و مغرب می رسد.
به گزارش محمد بن مسلم، امام محمد باقر(ع) نیز از گستره سلطنت مادی و معنوی مهدی(عج) در شرق و غرب جهان خبر داده و چنین فرموده اند:
القائم منا. .. تظهر له الکنوز یبلغ سلطانه المشرق و المغرب و یظهر به الله دینه علی الدین کله و لو کره المشرکون، فلا یبقی فی الأرض خراب الا عمر و ینزل روح الله عیسی بن مریم فیصلی خلفه (شیخ صدوق، 1363: ج1، 331؛ طبرسی، 1338: 433؛ اربلی، 1401: ج3، 270؛ مجلسی، 1403: ج52، 191؛ فیض کاشانی، 1371: 266؛ همو، 1406: ج2، 465؛ همو، 1402: ج2، 339؛ شیخ حر عاملی، 1425: ج5، 145؛ عروسی الحویزی، 1405: ج2، 212؛ شیخ عباس قمی، 1414: ج8، 605)؛
قیام کننده از ما اهل بیت. .. گنج ها برایش آشکار می شود و حکومت و قدرت او به مشرق و مغرب می رسد و خداوند دینش را بوسیله او بر تمام آیین ها پیروز می گرداند، گرچه مشرکان خوش نداشته باشند. پس در زمین خرابی نمی ماند جز این که آن را آباد می کند و روح الله، عیسی بن مریم فرود می آید و پشت او نماز می گزارد.
مسیح(ع) همراه مهدی(عج) در عصر ظهور، در فتح شرق و غرب جهان برای عبادت خدا
حضرت مسیح(ع) یار و یاور حضرت مهدی(عج) در بزرگ ترین انقلاب جهانی الهی در تاریخ بشریت است. او در عصر ظهور، نزول می کند و در فتوحات مهدوی نقشی اساسی دارد. امام صادق (ع) در پاسخ به این پرسش ابوبصیر: «یابن رسول الله ومن القائم منکم؟ ای فرزند پیامبر خدا قائم از شما کیست؟» فرمودند:
یا ابابصیر هو الخامس من ولد ابنی موسی ذلک ابن سیدة الاماء یغیب غیبة یرتاب فیها المبطلون ثم یظهره الله عزوجل فیفتح الله علی یده مشارق الارض ومغاربها وینزل روح الله عیسی بن مریم فیصلی خلفه و تشرق الارض بنور ربها و لا تبقی فی الارض بقعة عبد فیها غیر الله عزوجل الا عبدالله فیها و یکون الدین کله لله و لوکره المشرکون (شیخ صدوق، 1363: ج1، 346؛ طبرسی، 1338: 391؛ اربلی، 1401: ج2، 507؛ مجلسی، 1403: ج51، 71)؛
ای ابوبصیر! او پنجمین از فرزندان پسرم موسی است. او فرزند سرور و بزرگ کنیزان است. غیبت می نماید، غیبتی که اهل باطل در او تردید می کنند. سپس خداوند عزوجل او را آشکار می سازد و به دست او مشرق و مغرب زمین را فتح می نماید و روح الله، عیسی بن مریم فرود می آید و به او اقتدا می کند و نور پروردگارش را بر زمین می تاباند و در زمین هیچ بقعه ای که در آن غیر خدا پرستش می شد باقی نخواهد ماند، جز این که در آن الله عبادت می گردد و همه دین برای خدا خواهد شد، گرچه مشرکان اکراه داشته باشند.
طبق این حدیث، حضرت عیسی(ع) پس از نزول، یار حضرت مهدی(عج) می شود. او در نفی شرک و گسترش توحید و برپایی عبادت خدا در سراسر جهان و فتح مشرق و مغرب زمین و حاکمیت جهانی دین اسلام، در سپاه حضرت مهدی(عج) حضور دارد.
پیوند مسیح و مهدی(عج) در حدیث معراج
هم راهی و هم کاری حضرت مسیح و حضرت مهدی(عج) در حدیث قدسی معراج تبیین گردیده است. پیامبر اکرم(ص) در این حدیث، پس از گزارش وحی الهی درباره گزینش علی بن ابی طالب(ع) برای خلافت و امامت پس از رحلت خویش، در زمینه مهدویت و تعامل عیسی و مهدی(عج) چنین فرموده اند:
فاوحی الّی: یا محمد. .. اعطیتک ان اخرج من صلبه احد عشر مهدیا کلهم من ذریتک من البکر البتول، آخر رجل منهم یصلی خلفه عیسی بن مریم یملا الارض عدلا کما ملئت جورا و ظلما (شیخ صدوق، 1363: ج1، 251؛ مجلسی، 1403: ج51، 68-70 و ج52، 276-278)؛
خداوند به من وحی نمود: ای محمد! . .. و به تو عطا نمودم این که از صلب و نسل او یازده مهدی بیاورم همه از ذریه ات از دوشیزه بتول (حضرت فاطمه()، آخرین آنان کسی است که عیسی بن مریم پشت او نماز می گزارد. زمین را پر از عدل می نماید، همان طور که از جور و ظلم پر شده است.
بنابراین حدیث، امام مهدی(عج) آخرین خلیفه و وصی پیامبر، از نسل پیامبر و فاطمه و علی(ع) است. امتیاز بزرگ او این است که حضرت عیسی(ع) با اوست و به امامت او نماز اقامه می کند. در احادیث عامه و خاصه در باب مهدویت، حضرت عیسی و حضرت مهدی(عج) همواره با هم هستند و بدون هیچ گونه تقابلی، با یک دیگر تعامل دارند و با رهبری حجت خدا امام مهدی(عج)، عدالت را در جهان اقامه می نمایند.
تعامل عیسی و مهدی(عج)، پیام الهی جبرئیل امین
هم کاری مسیح و مهدی(عج)، از اصول قطعی مهدویت اسلامی است و در منابع معتبر شیعه و سنی، گزارش شده است. جبرئیل امین، این حقیقت تاریخی را به آخرین پیامبر خدا(ص) خبر داده است. معاویة بن عمار از امام صادق(ع) چنین روایت می کند:
روزی پیامبر خدا(ص) خوش حال و شادمان بود و می خندید. مردم گفتند: «خداوند بر خوش حالی و شادمانی شما بیفزاید!» پیامبر خدا(ص) فرمود: «روز و شبی نیست جز این که در آنها تحفه الهی برای من می آید. آگاه باشید! پروردگارم در این روز به من تحفه ای داد که مثل آن تحفه تاکنون در گذشته به من داده نشده بود. جبرئیل از سوی پروردگارم نزد من آمد و سلام پروردگارم را به من رساند و گفت: یا محمد ان الله عزوجل اختار من بنی هاشم سبعة لم یخلق مثلهم فیمن مضی و لایخلق مثلهم فیمن بقی؛ انت یا رسول الله سید النبیین و علی بن ابی طالب وصیک سید الوصیین والحسن والحسین سبطاک سید الاسباط وحمزة عمک سیدالشهدا وجعفر ابن عمک الطیار فی الجنة یطیر مع الملائکه حیث یشاء و منکم القائم یصلی عیسی بن مریم خلفه اذا اهبطه الله الی الارض من ذریة علی وفاطمة من ولد الحسین علیهم السلام (کلینی رازی، 1401: ج8، 50؛ فیض کاشانی، 1406: ج3، 73؛ شیخ حر عاملی، 1425: ج2، 34؛ مازندرانی، 1382: ج11، 344)؛ ای محمد! خداوند عزوجل هفت نفر از بنی هاشم را برگزید که مثل آنان در گذشته و آینده نیافریده است؛ تو ای رسول خدا، سید النبیین و علی بن ابی طالب وصی تو، سید الوصیین و حسن و حسین دو سبط تو، سید الاسباط و حمزه عموی تو، سید الشهدا و جعفر پسر عمویت، طیار است در بهشت هرجا می خواهد با ملائک پرواز می کند و از شماست قائم از ذریه علی و فاطمه و از نسل و فرزندان حسین که عیسی بن مریم، زمانی که خداوند او را به زمین اهباط نموده و نازل کند، پشت سر او نماز گزارد».
در این حدیث نبوی، هفت نفر از شخصیت های برجسته و بزرگ بنی هاشم که خداوند آنان را اختیار نموده، معرفی شده اند. جبرئیل امین در این روایت، از تعامل مهدی و مسیح(ع) پرده بر می دارد و حضرت قائم(عج) را با این امتیاز بزرگ معرفی می کند که عیسی بن مریم(ع) پشت او و به امامت او نماز می خواند؛ گویا امام مهدی و مسیح(ع) از هم تفکیک ناپذیرند.
حدیث توصیف امامان(ع)
پیامبر خدا(ص) بارها حضرت مسیح(ع) را مأموم حضرت قائم(عج) معرفی نموده اند. به گزارش ابن عباس، حضرت محمد(ص) در توصیف و تعریف و بیان نام امامان پس از خویش فرموده اند:
و الائمة بعدی الهادی علی(ع) و. .. من یصلّی خلفه عیسی بن مریم(ع) القائم(عج) (صدوق، 1363: ج1، 284)؛
و امامان پس از من، امام هدایتگر و راهنمای بشریت علی(ع). .. و کسی است که عیسی بن مریم(ع) به او اقتدا می کند و پشت سر او نماز می گزارد که او قائم(عج) است.
براساس این حدیث نبوی، ویژگی برجسته حضرت قائم(عج)، هم راهی، هم کاری و اقتدای حضرت مسیح(ع) به ایشان است؛ به گونه ای که پیامبر خدا(ص) از حضرت مهدی(عج) با عبارت «من یصلی خلفه عیسی بن مریم» نام می برند.
امام باقر(ع)، سیره و اوصاف خلفای راشدین دوازده گانه(ع) را برای خیثمه جعفی بیان کردند و درباره آخرین آنان فرمودند:
الثانی عشر الذی یصلی عیسی بن مریم خلفه علیک بسنته و القرآن (صدوق، 1363: ج1، 332؛ مجلسی، 1403: ج51، 137؛ عروسی الحویزی، 1405: ج4، 374؛ حر عاملی، 1425: ج2، 90؛ عاملی ثباطی، 1384: ج2، 132)؛
دوازدهمین، کسی است که عیسی بن مریم به امامت او نماز را به پا می دارد؛ بر تو باد به سنت او و قرآن کریم.
این واقعیت در نزد اصحاب پیامبر(ص) و امامان(ع) مشهور و قطعی بوده است؛ به گونه ای که می دانستند کسی که عیسی بن مریم(ع) به او اقتدا خواهد کرد، دوازدهمین امام از عترت، و نهمین فرزند از نسل امام حسین(ع) می باشد. صعصعة بن صوحان، صحابی امام (ع) نیز این پیش بینی معصومین(ع) را به نزال بن سیره یادآوری نموده است (شیخ صدوق، 1363: ج2، 527).
حضرت عیسی(ع) مأموم حضرت مهدی(عج) در بیان امام حسن مجتبی(ع)
ابوسعید عقیصا نقل می کند که امام حسن مجتبی(ع) در ارتباط با اقامه نماز حضرت عیسی(ع) به امامت حضرت مهدی(عج) فرموده اند:
اما علمتم انّه ما منا احد الا و یقع فی عنقه بیعة لطاغیة زمانه الا القائم الذی یصلی روح الله عیسی بن مریم خلفه (شیخ صدوق، 1363: ج1، 316؛ قرشی گنجی شافعی، 1404: 225؛ طبرسی، 1338: 401؛ طبرسی، 1403: ج2، 290؛ اربلی، 1401: ج3، 271؛ فیض کاشانی، 1371: 223؛ همو، بی تا: ج4، 338؛ شیخ حر عاملی، 1425: ج5، 79؛ همو، بی تا: 326؛ جزائری، 1417: ج1، 119؛ مجلسی، 1403: ج14، 349)؛
آیا نمی دانید که هیچ یک از ما نیست جز این که بر عهده اش بیعتی برای طاغوت زمانش واقع می شود، مگر قائم(عج) که روح الله عیسی بن مریم(ع) پشت او نماز می گزارد.
در این حدیث، به دو ویژگی امام زمان(عج) اشاره شده است: یکی عدم گرفتاری به بیعت با طاغوت زمان و دیگری، نمازگزاری حضرت مسیح(ع) به امامت حضرت مهدی(عج).
شباهت های حضرت مسیح و مهدی(عج) در کلام اهل بیت(ع)
در احادیث امامان معصوم(ع)، تشابهات حضرت قائم و حضرت مسیح(ع) تبیین شده است. سعید بن جبیر از امام سجاد (ع) چنین نقل می کند:
فی القائم منا سنن من الانبیاء . .. اما من عیسی فاختلاف الناس فیه (شیخ صدوق، 1363: ج1، 322؛ فضل بن حسن طبرسی، 1338: 402؛ فیض کاشانی، بی تا: ج4، 338)؛
در قائم از ما، سنت هایی از پیامبران است. .. اما سنت از عیسی(ع)، اختلاف مردم در اوست.
طبق این حدیث، عیسی و مهدی(عج) در این که مردم درباره آنان اختلاف دارند، شبیه یک دیگرند.
ابوبصیر گفته است امام باقر (ع) فرمودند :
فی صاحب هذا الامر اربع سنن من اربعة انبیاء. .. و اما من عیسی فیقال: انه مات، و لم یمت (شیخ صدوق، 1363: ج1، 327؛ طبرسی، 1338: 403؛ مجلسی، 1403: ج14، 339)؛
در صاحب این امر چهار سنت از چهار پیامبر است. .. و اما از عیسی این که گفته می شود: مرده است در حالی که نمرده است.
براساس این حدیث، مهدی و عیسی(ع) در این که ادعا می شود آنها مرده اند، به هم شبیه هستند.
امام باقر(ع) ضمن بیان شباهت های حضرت قائم(عج) با پیامبران، شباهت حضرت به مسیح(ع) را چنین برمی شمارند:
واما شبهه من عیسی: فاختلاف من اختلف فیه حتی قالت طائفة منهم: ما ولد، وقالت طائفة: مات، وقالت طائفة: قتل و صلب (شیخ صدوق، 1363: ج1، 327؛ طبرسی، 1338: 403؛ مجلسی، 1403: ج14، 339)؛
و اما شباهت مهدی به عیسی، اختلاف در سرنوشت اوست؛ به گونه ای که گروهی از آنان گفتند: به دنیا نیامده است؛ و گروهی گفتند: مرده است؛ و گروهی گفتند: کشته شده و به صلیب کشیده شده است.
به نص قرآن کریم، عیسی بن مریم(ع) نه به قتل رسیده و نه به صلیب کشیده شده است، بلکه نزد خدا ترفیع یافت و خدا او را به سوی خود بالا برد (نساء: 157-158). پیامبر خدا (ص) نیز فرموده اند:
عیسی(ع) لم یمت وانه راجع الیکم قبل یوم القیامه (مجلسی، 1403: ج14، 344)؛
عیسی(ع) نمرده است و او قبل از روز قیامت به سوی شما باز می گردد.
بنابراین، حضرت عیسی(ع) زنده است و امکان دارد در عصر ظهور مهدی(عج) نزول و ظهور کند و هم راه و هم کار امام زمان باشد و او را یاری نماید.
گزارش کعب الاحبار
در مباحث پیرامون مهدویت، از کعب الاحبار مطالبی آمده است. به گزارش نعمانی، کعب الاحبار از تردید افرادی در ظهور حضرت مهدی(عج) که زمین را تبدیل می کند و عیسی بن مریم(ع) با او بر نصاری و مسیحیان احتجاج خواهد کرد، اظهار تعجب و شگفتی می کرده و گفته است:
ان القائم المهدی من نسل علی، اشبه الناس بعیسی بن مریم خلقا و خلقا و سیماء و هیئة، یعطیه الله عزوجل ما اعطی الانبیاء و یزیده و تفضله (نعمانی، 1403: 85؛ مجلسی، 1403: ج52، 226)؛
همانا مهدی(عج) از نسل علی، شبیه ترین مردم به عیسی بن مریم(ع) در آفرینش و اخلاق و سیما و هیئت است. خداوند عزوجل همه آنچه را که به پیامبران عطا نموده است، به او خواهد داد و بر او می افزاید و او را برتری می دهد.
اقدامات و اعمال عیسی مسیح(ع) در سپاه امام مهدی(عج)
در آیات قرآنی و احادیث پیشین، برخی اقدامات بزرگ و برجسته عیسی مسیح(ع) در تأیید تفکر مهدوی و یاری امام مهدی(عج) بیان شد. «اقامه نماز جماعت» به امامت حضرت مهدی(عج) که در احادیث متعدد تصریح شده است، بزرگ ترین اقدام حضرت مسیح(ع) در تعامل و توافق با مهدی(عج) در پایان تاریخ است. «بیعت» عیسی(ع) در مسجدالحرام با حضرت مهدی(عج)، فعالیت و اقدام سرنوشت ساز و بزرگ دیگر در راستای گسترش دین اسلام در جهان و هدایت یهودیان و مسیحیان به سوی امام مهدی(عج) خواهد بود. در احادیث اهل بیت (ع)، جلوه ها و مظاهر دیگر هم کاری حضرت مسیح(ع) با حضرت مهدی(عج) بیان شده است.
الف) نصرت و یاری همه جانبه
حضرت عیسی(ع) «ناصر» و یاور حضرت مهدی(عج) است. معمر بن راشد می گوید از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود:
مردی یهودی نزد پیامبر خدا آمد. .. پیامبر خدا(ص) به او فرمود: «من ذریتی المهدی اذا خرج نزل عیسی بن مریم لنصرته فقدمه و صلّی خلفه (شیخ صدوق، 1376: 131؛ مجلسی،1403: ج14، 349)؛ مهدی از ذریه من است؛ هنگامی که قیام کند، عیسی بن مریم(ع) برای نصرت و یاری او نزول خواهد کرد؛ پس مهدی را مقدم می شمارد و پشت سر او نماز می گزارد».
عبارت «لنصرته» در این حدیث نبوی، اشاره به فلسفه نزول حضرت عیسی(ع) از آسمان و یاری حضرت مهدی(عج) است و به صراحت، توافق عیسی و مهدی(عج) و هم راهی و تعاون آن دو را نشان می دهد. پس مسیح، ناصر المهدی است.
ب) مقابله با تحریفات مسیحیت و انحرافات مسیحیان
برخی احادیث نبوی تأکید دارند که در عصر ظهور حضرت مهدی(عج)، عیسی بن مریم(ع) در بین مسلمانان نازل می شود و با انحرافات مسیحیان و تحریفات مسیحیت مبارزه می کند.
عمل و اقدام او براساس قوانین اسلامی است و سرانجام بین مسلمانان وفات می کند و مسلمانان بر او نماز می گزارند. پیامبر خدا (ص) فرموده اند:
والذی نفسی بیده لیوشکن ان ینزل فیکم ابن مریم حکما و عدلا یکسر الصلیب و یقتل الخنزیر و یضع الجزیة فیفیض المال حتی لا یقبله احد (بخاری، 1418: ج2، 256؛ متقی الهندی، 1419: ج14، 146، ح38839؛ مجلسی، 1403: ج52، 382-383)؛
سوگند به کسی که جانم در دست اوست، نزدیک است که فرزند مریم در میان شما نزول کند که حکم کننده عادل می باشد، صلیب را می شکند و خوک را می کشد و جزیه قرار می دهد؛ پس مال و ثروت را می ریزد و پخش می کند تا این که کسی نمی پذیرد.
ابوهریره از پیامبر خدا(ص) در وصف نزول عیسی(ع) این گونه روایت می کند:
انه نازل. .. فیقاتل الناس علی الاسلام فیدق الصلیب وی قتل الخنزیر و یضع الجزیة و یهلک الله فی زمانه الملل کلها الا الاسلام و یهلک المسیح الدجال فیمکث فی الارض اربعین سنة ثم یتوفی فیصلی علیه المسلمون (ابوداود، 1416: ج2، 342؛ متقی الهندی، 1419: ج14، 146، ح38840؛ مجلسی، 1403: ج52، 383؛ عبدالسلام طویله، 1428: 208)؛
او نازل می گردد. .. پس براساس حکم اسلام و برای برقراری اسلام با مردم می جنگد و صلیب را می شکند و خوک را می کشد و جزیه را قرار می دهد و خدا در زمان او همه ملت ها جز اسلام را هلاک و نابود می سازد، مسیح دجال را نابود می کند؛ پس در زمین چهل سال می ماند، سپس وفات می کند و مسلمانان بر او نماز می گزارند.
صلیب، نماد انحراف و کژروی در مسیحیت است. حضرت مسیح(ع) در عصر ظهور صلیب را می شکند و مسیحیان را از کژراهه باز می دارد و به توحید اسلامی مهدوی می رساند. او دجال، دشمن حضرت مهدی(عج) را به قتل می رساند.
ج) دعوت یهودیان و مسیحیان جهان به سوی اسلام
ابوهریره دو حدیث از پیامبر خدا(ص) نقل می کند که حضرت از نزول عیسی بن مریم(ع) در بین مسلمانان خبر داده و درباره نقش و کارکرد او فرموده اند:
یدعو الناس الی الاسلام (متقی الهندی، 1419: ج14، 147، ح38853 -38854)؛
مردم را به سوی اسلام دعوت می کند.
در این احادیث، اگرچه نامی از امام مهدی(عج) به میان نیامده، ولی از نزول عیسی(ع) در بین مسلمانان خبر داده و هم راهی او با دین اسلام را آشکار می سازد.
کارهایی که در عصر ظهور حضرت مهدی(عج) روی خواهد داد، در این احادیث به ایام حیات عیسی(ع) پس از نزول بین مسلمانان اختصاص یافته است. حضرت عیسی مسیح(ع)، مسیحیت و نصرانیت تحریف شده را از انحرافات رهایی می بخشد و در راه جهانی شدن دین اسلام با امام مهدی(عج) هم کاری می نماید. وی مسیحیت موجود را اصلاح و نصرانیت جاری را باطل می سازد. صلیب، نماد هویت مسیحیت دروغین را در هم می شکند و نجاست خوک و حرام بودن خوردن گوشت آن را با اباحه قتل خوک اعلام می دارد. تمام این موارد، نشان از هم راهی و هم کاری مسیح با حضرت مهدی(عج) است.
د) تأیید آموزش کامل انجیل در عصر ظهور
یکی از ابعاد نوآوری ها و اقدامات فرهنگی و عملی حضرت مهدی(عج) پس از ظهور این است که کتاب های آسمانی و مقدس الهی را به طور کامل و بدون تحریف در اختیار جهانیان قرار می دهند و تمام حقایق و معارف آنها را به مردم آموزش خواهند داد. بنابراین، یکی از ابعاد تعامل حضرت مهدی و حضرت مسیح(ع) این است که انجیل کامل را که چند برابر انجیل موجود است، بی کم و کاستی به مسیحیان و مسلمانان ارائه می نمایند. در حدیث مفضل بن عمر از امام صادق(ع)، به این نوآوری مهدوی تصریح شده است. در بخشی از پاسخ های امام به پرسش های مفضل، آمده است که امام مهدی(عج) پس از ظهور به پیروان ادیان می فرمایند:
من کان یقرا الکتب والصحف فلیسمع منی. ..؛ هرکس کتاب ها و صحیفه های الهی پیامبران را می خواند، پس آنها را از من بشنود! سپس انجیل را بی کم و زیاد و بی تبدیل و تحریف خواهد خواند؛ به گونه ای که اهل انجیل خواهند گفت: «هذه والله. .. الانجیل الکامل وانها اضعاف ما قرأنا منها (خصیبی، 1419: 398؛ جزائری، 1417: ج3، 218؛ مجلسی، 1403: ج53، 9)؛ به خدا سوگند این انجیل همان انجیل کامل است و چند برابر آن مقداری است که ما از انجیل خوانده ایم».
جابر از امام باقر (ع) در وصف عصر ظهور امام زمان(عج) چنین روایت می کند:
یحکم بین اهل التوراة بالتوراة وبین اهل الانجیل بالانجیل (نعمانی، 1403: 157)؛
حضرت مهدی(عج) بین اهل تورات، با تورات و بین اهل انجیل، با انجیل حکم خواهد کرد.
حضرت مسیح(ع) در این آموزش ها، هم راه با امام مهدی(عج) است و کتاب آسمانی خویش را بازشناسی خواهد کرد و تبیین امام مهدی(عج) را تأیید می نماید.
ه) نبرد با دجال، دشمن امام مهدی (عج)
دجال در تقابل با حضرت مهدی(عج) قرار دارد و حضرت عیسی(ع) در تقابل با دشمن حضرت مهدی(عج) قرار می گیرد و اوست که دجال را نابود می کند. امام باقر(ع) به خیثمه فرمودند:
یا خیثمة سیأتی علی الناس زمان لا یعرفون الله ما هو و التوحید، حتی یکون خروج الدجال وحتی ینزل عیسی بن مریم(ع) من السماء و یقتل الله الدجال علی یدیه و یصلی بهم رجل منا اهل البیت، الا تری ان عیسی(ع) یصلی خلفنا وهو نبی الا و نحن افضل منه (کوفی، 1410: 44؛ مجلسی، 1403: ج14، 349)؛
ای خیثمه! زمانی بر مردم فرا خواهد آمد که نمی دانند خدا و توحید چیست؛ تا این که دجال خروج کند و عیسی بن مریم(ع) نزول نماید و خداوند دجال را به دستان وی بکشد و مردی از بین ما اهل بیت بر آنان نماز گزارد. آیا نمی بینی عیسی بن مریم(ع) با این که پیامبر است، پشت سر ما اهل بیت نماز می خواند. پس ما اهل بیت افضل از او هستیم.
در این حدیث، سه نکته مهم نهفته است: نخست این که دجال، که رویاروی حضرت مهدی(عج) قرار دارد (مجلسی، 1403: ج52، 190)، خروج خواهد کرد و حضرت عیسی(ع) او را مجازات می نماید و نابود خواهد ساخت و این نشان دهنده هم راهی و هم کاری حضرت عیسی(ع) با حضرت مهدی(عج) است. نکته دوم این که حضرت عیسی(ع)، که خود پیامبر الهی است، به امامت مردی از اهل بیت(ع) نماز می گزارد و این نشان از پذیرش شخصیت و رهبری امام جماعت است. نکته سوم این که امامان اهل بیت (ع)، به ویژه حضرت مهدی(عج)، بر حضرت عیسی(ع) برتری دارند و «افضل» از آن حضرت می باشند.
صعصعة بن صوحان می گوید: اصبغ بن نباته از امیرمؤمنان(ع) درباره دجال پرسید. امام، دجال و کارها و عواملش را بیان نمود و درباره کیفر و نابودی وی فرمودند:
یقتله الله عزوجل علی یدی من یصلی المسیح عیسی بن مریم خلفه (شیخ صدوق، 1363: ج2، 208؛ مجلسی، 1403: ج52، 193-194)؛
خدای عزوجل دجال را به دستان کسی که مسیح عیسی بن مریم(ع) پشت وی نماز می گزارد، کیفر می دهد و می کشد.
ابوهریره از پیامبرخدا(ص) روایت می کند که فرمود:
لم یسلط علی الدجال الا عیسی بن مریم (متقی الهندی، 1419: ج14، 146، ح38845)؛
جز عیسی بن مریم(ع) کسی بر دجال مسلط نگردد.
مجمع بن جاریه در روایتی از پیامبر خدا(ص) چنین می گوید:
لیقتلنّ ابن مریم الدجال (متقی الهندی، 1419: ج14، 146، ح38847-38848)؛
قطعاً فرزند مریم دجال را می کشد.
بی تردید حضرت عیسی(ع) در سپاه مهدی(عج) است و دجال توسط آنان کشته می شود. امکان دارد در قیام مهدوی، فرماندهی لشکری را که با دجال نبرد می کنند و وی را به قتل می رسانند، به حضرت مسیح(ع) واگذار شده باشد و آن لشکر، دجال را نابود کند.
و) مصاحبت عیسی و مهدی (عج)؛ دوستی، هم دلی و هم راهی
امام رضا(ع) از پدران خویش نقل کردند که امام علی(ع) فرمود:
من قاتلنا فی آخرالزمان فکانما قاتلنا مع الدجال؛
هرکس در آخرزمان با ما بجنگد، پس گویا همراه با دجال با ما جنگیده است.
ابوالقاسم طائی از امام رضا(ع) درباره «من قاتلنا فی آخرالزمان» پرسید. امام رضا(ع) فرمود:
من قاتل صاحب عیسی بن مریم و هو المهدی(عج) (صحیفه الرضا(ع): 21؛ مجلسی، 1403: ج52، 335)؛
کسی که با هم راه و صاحب عیسی بن مریم قتال کند و بجنگد و صاحب عیسی، همان مهدی(عج) است.
امام رضا(ع) تعبیر زیبای «صاحب عیسی بن مریم» را برای توصیف امام مهدی(عج) آورده اند. واژه «صاحب» در این حدیث رضوی، به معنای دوست، هم دل، هم کار، هم راه و هم دم است. دوستی و مصاحبت، از مفاهیمی است که دارای دو طرف نسبت است؛ بنابراین، عیسی و مهدی(عج) هریک دوست و هم راه دیگری خواهند بود. امام رضا(ع) در تفسیر عبارت «من قاتلنا فی آخرالزمان»، از مخالفان و دشمنان حضرت مهدی(عج) یاد کرده اند و آنان را دشمنان اسلام و اهل بیت(ع) دانسته اند.
کثرت احادیث تعامل مثبت مسیح و مهدی(عج)
احادیث درباره ارتباطات مهدی و مسیح(ع) زیاد است و از طرق مختلف نقل شده است و در مجموع دارای اعتبار و حجیت است. کثرت این احادیث، مسئله تعامل مهدی و مسیح(ع) را در سطح شهرت و استفاضه قرار می دهد. این احادیث در برخی از صحاح سته اهل سنت و کتب اربعه شیعه نیز نقل شده است. بنابراین اسنادی معتبر و صحیح دارند. در ادامه، گزارش دو عالم و متفکر مسلمان شیعه و سنی درباره احادیث پیوند پایدار مهدی و مسیح(ع) ارائه می گردد.
الف) نظریه علامه مجلسی پیرامون احادیث نزول حضرت عیسی(ع) در عصر ظهور حضرت مهدی(عج)
علامه مجلسی، اخبار هم راهی و هم کاری حضرت عیسی(ع) با حضرت مهدی(عج) را «کثیر» می داند؛ تا جایی که عامه و خاصه به طرق مختلف آنها را روایت کرده اند. وی در کتاب نبوت، در بحث از حضرت عیسی(ع) در باب «ما حدث بعد رفعه و زمان الفترة بعده و نزوله من السماء» نوشته است:
الاخبار الدالة علی ان عیسی(ع) ینزل و یصلی خلف القائم(عج)، کثیرة و قد اوردتها الخاصه و العامة بطرق مختلفة و سیأتی بعضها فی کتاب الغیبه (مجلسی، 1403: ج14، 349)؛
اخباری که دلالت بر نزول عیسی(ع) دارد و این که پشت سر قائم(عج) نماز می گزارد، زیاد است و خاصه و عامه با راه های گوناگون آنها را در کتاب های خویش روایت نموده و آورده اند و به زودی برخی از آنها در کتاب غیبت می آید.
ب) اهل سنت و احادیث توافق عیسی و مهدی(عج) به گزارش گنجی شافعی
نزول عیسی بن مریم(ع) و اقامه نماز به امامت حضرت مهدی(عج)، جهاد هم راه با ایشان و قتل دجال به دست عیسی مسیح(ع)، از حقایقی است که در منابع حدیثی معتبر عامه نیز آمده است. ابوعبدالله محمد بن یوسف بن محمد قرشی گنجی شافعی در کتابش پیرامون مهدویت، بابی با عنوان «فی بیان انه یصلی بعیسی بن مریم» گشوده است و در آن پنج حدیث نبوی در مسئله توافق و تعامل عیسی و مهدی(عج) آورده است. وی سند این احادیث را از منابع حدیثی سنی معتبر پیش از خود، بررسی می کند و هر پنج حدیث را صحیح می داند. (گنجی شافعی، 1404: 495-500). ایشان در اعتبار احادیث پیوند عیسی و مهدی(عج) می نویسد:
هذه الاخبار مما ثبت طرقها و صحتها عند السنة و کذلک ترویها الشیعة علی السواء. فهذا هو الاجماع من کافة اهل الاسلام، اذ من عدی الشیعة و السنة من الفرق فقوله ساقط مردود و حشر مطرح، فثبت ان هذا اجماع کافه اهل الاسلام (گنجی شافعی، 1404: 498)؛
طرق و صحت طرق این اخبار نزد اهل سنت ثابت است. همچنین شیعه این اخبار را همانند و برابر اهل سنت روایت کرده است. پس این اجماع از همه اهل اسلام است؛ زیرا قول فرقه های دیگر غیر از شیعه و سنی ساقط و مردود و زاید و طرح و رد شده است.
وی در ارتباط با این احادیث، پرسشی را طرح می کند و می نویسد: اگر کسی بپرسد بنابر صحت اخباری که می گوید عیسی(ع) خلف مهدی(عج) نماز می گزارد و پیش روی او جهاد می کند و دجال را پیش روی او به قتل می رساند. .. کدام یک افضل اند، امام یا مأموم؟ سپس در پاسخ می گوید:
الجواب عن ذلک ان نقول: انهما قدوتان نبی و امام، و ان کان احدهما قدوة لصاحبه فی حال اجتماعهما و هو الامام یکون قدوة للنبی فی تلک الحال و لیس فیهما من تأخذه فی الله لومة لائم (قرشی گنجی شافعی، 1404: 498؛ مجلسی، 1403: ج51، 89)؛
پاسخ از این پرسش این است که می گوییم: هردوی آنها یکی پیامبر و یکی امام، الگو و سرمشق می باشند؛ اگرچه در حال اجتماع نبی و امام، یکی الگو برای دیگری باشد که همان امام است و در میان آن دو، کسی در راه خدا از سرزنش سرزنش کننده ای نمی ترسد.
وی در ادامه، افضلیت حضرت مهدی(عج) بر عیسی مسیح(ع) را با دلایل عقلی و نقلی ثابت می نماید. همین جملات را ابوالحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح اربلی نیز آورده است (اربلی،1401: ج3، 270).
نتیجه گیری
توافق، هم راهی و تعاون همه جانبه حضرت عیسی(ع) با امام مهدی(عج) در منابع اسلامی پیش بینی شده است. با تأمل در احادیث اهل بیت(ع) و تفسیر مفسران شیعه و سنی، روشن شد که دو آیه در قرآن کریم (زخرف: 61 و نساء: 159) دلالت می کنند بر این که ظهور حضرت مهدی(عج) و نزول حضرت عیسی مسیح(ع)، از أشراط الساعه است و مسیح و مسیحیان هم راه حضرت مهدی(عج) خواهند بود.
بنابر اسناد و مدارک اسلامی، حضرت عیسی(ع) در عصر ظهور قائم آل محمد(ص) نزول و ظهور خواهد کرد و با همه توان و امکانات خویش، حضرت مهدی(عج) را یاری می نماید. به گزارش احادیث اهل بیت(ع)، حضرت مسیح(ع) پس از ظهور، به حضرت مهدی(عج) اقتدا می کند و نماز را به امامت ایشان برپا می دارد. این حقیقت در احادیث اسلامی به صراحت گزارش شده و تعداد احادیث آن نیز «کثیر» است. در متن احادیث مهدویت، گفت وگوی محترمانه و هم راه با تکریم و تعظیم مهدی و مسیح(ع)، در موضوع امام جماعت در نمازهای عمومی نقل شده است. مطابق احادیث فراوان، حضرت مسیح(ع) به حضرت مهدی(عج) اقتدا می کند و نماز می خواند. این حقیقت در فرهنگ اسلامی، مسئله ای اجماعی است و شیعه و سنی به آن اعتقاد دارند. «اقتدای مسیح(ع) به امام مهدی(عج)» از شهرت روایی برخوردار است و در بین مسلمانان و فرهنگ جامع مهدویت جاری است؛ به گونه ای که در گفت وگوی اصحاب پیامبر و امامان نیز راه یافته و مقبولیت همگانی دارد؛ تا جایی که در برخی احادیث، به جای نام بردن از جضرت مهدی(عج)، همین ویژگی آمده است.
براساس محتوای احادیث اسلامی، حضرت مسیح(ع) در مسجدالحرام با حضرت مهدی(عج) بیعت خواهد کرد. او صحابی و دوست، هم دل، هم راه و هم دم حضرت مهدی(عج) است. وی دجال، دشمن حضرت مهدی(عج) را نابود می کند. ناصرالمهدی، یاور، معاون و کمک کننده به حضرت مهدی(عج)، از دیگر صفات بارز حضرت عیسی(ع) در عصر ظهور به شمار می رود. او با کژروی ها و کژراهه ها و انحرافات پدیدآمده در مسیحیت مخالفت و مبارزه می کند و آنان را به حقیقت دین اسلام می رساند. حضرت مهدی(عج) نیز انجیل کامل و بدون تحریف را به مسیحیان آموزش می دهد و آنان با پیروی از حضرت مسیح(ع)، در راه اسلام گام برخواهند داشت. جهان مسیحیت، با تحول فرهنگی قیام جهانی مهدوی همراه می شود و دین جهانی و جامع و جاویدان اسلام بر سراسر جهان حاکم خواهد شد. او چهل سال در زمان قیام بزرگ جهانی مهدوی خواهد زیست و با رهبری قائم آل محمد(ص) برای گسترش دین در جهان، جهاد می کند و در بین مسلمانان از دنیا می رود و مسلمانان بر او نماز می گزارند و او را دفن می کنند.
حضرت مهدی(عج) احترام ویژه ای برای حضرت مسیح(ع) قائل است و بر تکریم او تأکید دارد. حضرت مسیح(ع) نیز برتری و تقدم امامان و اهل بیت(ع) و رهبری حجت خدا حضرت مهدی(عج) را می پذیرد و به آن افتخار می کند. حضرت مهدی و مسیح(ع)، دوست، هم کار و هم دم یک دیگرند و هبوط و نزول عیسی بن مریم(ع) در آخرالزمان برای نصرت یاری حضرت مهدی(عج) است. او در انقلاب جهانی مهدوی با پذیرش رهبری قائم آل محمد(ص)، نقش بزرگ و مهمی دارد و تا پایان عمر مبارک خویش به امام زمان(عج) وفادار است. حضرت مسیح(ع) در آگاهی بخشی به مسیحیان جهان و ابطال تحریفات مسیحیت و دعوت آنان به پذیرش اسلام و امامت حضرت مهدی(عج) کوشش و جهاد می کند.
منابع
- ابن بطریق، یحیی بن حسن (1407ق)، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
- ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی (1379ق)، مناقب آل ابی طالب (ع)، قم، علامه.
- ابن ماجه، ابوعبدالله محمد بن یزید قزوینی (1395ق)، سنن ابن ماجه، به کوشش محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء الثراث العربی.
- ابن منظور، محمد بن مکرم (1414)، لسان العرب، تصحیح جمال الدین میردامادی، بیروت، دار الفکر.
- ابوداوود، سلیمان بن اشعث سجستانی، (1416ق)، سنن ابی داوود، به کوشش محمد عبدالعزیز الخالدی، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- ابوعبدالله، احمد بن حنبل شیبانی (1415ق)، مسند احمد بن حنبل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- ابوالحسن، احمد بن فارس بن زکریا (1387ش)، ترتیب مقائیس اللغه، ترتیب و تنقیح علی عسگری و حیدر مسجدی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- الاربلی، ابوالحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح (1401ق)، کشف الغمه فی معرفه الائمه(ع)، بیروت، دار الکتاب الاسلامی.
- بحرانی، سیدهاشم (1403ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الوفاء.
- --------(1403ق)، المحجه فیما نزل فی القائم الحجه (عج)، تحقیق و تعلیق محمد منیر میلانی، بیروت، مؤسسه الوفاء.
- بخاری، محمدبن اسماعیل بن ابراهیم (1418ق)، صحیح البخاری، به کوشش بن باز، بیروت، دار الفکر.
- جزائری، نعمت الله بن عبدالله (1417 ق)، ریاض الابرار فی مناقب الائمه الاطهار(ع)، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی.
- حسکانی، عبیدالله بن عبدالله (1411ق)، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تصحیح محمد باقر محمودی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- حسینی بلخی قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم (1430ق)، ینابیع الموده لذی القربی، تصحیح و تعلیق علاء الدین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
- حسینی زبیدی، محمد مرتضی (بی تا)، تاج العروس من جواهر القاموس، تصحیح علی هلالی و علی سیری، بیروت، دارالفکر.
- حسینی کوه کمری، عبداللطیف (1360ش)، منتخب الانوار المضیئه فی ذکر القائم الحجه(عج)، قم، مطبعه الخیام.
- خزاز رازی، علی بن محمد (1401ق)، کفایه الاثر فی النص علی الائمه الاثنی عشر، تصحیح عبداللطیف حسن کوهکمری، قم، بیدار.
- خصیبی، حسین بن حمدان (1419ق)، الهدایه الکبری، بیروت، البلاغ.
- زمخشری، جارالله محمود بن عمر (بی تا)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، قم، نشر ادب الحوزه.
- سید بن طاووس، علی بن موسی (1400ق)، الطرائف فی معرفه مذاهب الطرائف، تصحیح علی عاشور، قم، خیام.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن ابن ابی بکر (1404ق)، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، قم، کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
- حر عاملی، محمد بن حسن (1425ق)، اثبات الهداه بالنصوص والمعجزات، بیروت، اعلمی.
- -------- (بی تا)، الایقاظ من الهجعه بالبرهان علی الرجعه، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، نوید.
- -------(بی تا)، الجواهر السنیه فی الاحادیث القدسیه، ترجمه زین العابدین کاظمی خلخالی، تهران، دهقان.
- ------(1425ق)، اثباه الهداه بالنصوص والمعجزات، بیروت، اعلمی.
- صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابوبه قمی (1363ش)، کمال الدین و تمام النعمه، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه.
- -------(1376ش)، الامالی، تهران، کتابچی.
- طوسی، محمد بن الحسن (1414ق)، الامالی، قم، مؤسسه الثقافه.
- طباطبایی، محمدحسین (1362ش)، المیزان فی تفسیرالقرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
- طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن (1338ش)، اعلام الوری باعلام الهدی، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، تهران، المکتبه العلمیه الاسلامیه.
- --------(1403ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات مکتبه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
- طبرسی، احمد بن علی (1403ق)، الاحتجاج علی اهل اللجاح، تصحیح محمدباقر خرسانی، مشهد، نشر مرتضی.
- عاملی ثباطی، علی بن محمد بن علی بن محمد بن یوسف (1384ق)، الصراط المستقیم الی مستحق التقدیم، تصحیح میخائیل رمضان، نجف، المکتبه الجیدریه.
- عبدالسلام طویله، عبدالوهاب (1428ق)، المسیح المنتظر ونهایه العالم، قاهره، دارالسلام.
- عروسی الحویزی، عبد علی بن جمعه (1415ق)، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان.
- علی بن موسی، امام هشتم (ع) (1406 ق)، صحیفة الإمام الرضا(ع)، مشهد کنگره جهانی امام رضا(ع).
- فراهیدی، خلیل بن احمد (1409ق)، العین، قم، هجرت.
- فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه مرتضی (1406 ق)، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین(ع).
- ------ (1371ش)، نوادر الاخبار فی ما تتعلق باصول الدین، تصحیح مهدی انصاری قمی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- -------(1402ق)، تفسیر الصافی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
- ------ (بی تا)، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح و تعلیق علی اکبرغفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه.
- قرشی بنایی، علی اکبر (1412ق)، قاموس القرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
- قرشی گنجی شافعی، ابوعبدالله محمد بن یوسف بن محمد (1404ق)، کفایه الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب(ع) ویلیه البیان فی اخبار صاحب الزمان، تصحیح و تعلیق محمدهادی میلانی، تهران، دار احیاء تراث اهل بیت(ع).
- قمی، شیخ عباس (1414ق)، سفینه البحار ومدینه الحکم والآثار، قم، اسوه.
- قمی، علی بن ابراهیم (1404ق)، تفسیر القمی، تهران، دار الکتاب.
- کلینی رازی، ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق (1401ق)، الکافی، بیروت، دار صعب و دار التعارف للمطبوعات.
- کوفی، فرات بن ابراهیم (1410 ق)، تفسیر فرات الکوفی، تهران، مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی.
- مازندرانی، محمد صالح بن احمد (1382ق)، شرح الکافی، تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران، المکتبه الاسلامیه.
- متقی هندی، علاء الدین علی (1419 ق)، کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال، تحقیق محمود عمر الدمیاطی، منشورات محمد علی بیغیون، بیروت، دار الکتب الاسلامیه.
- مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار(ع)، بیروت، مؤسسه الوفاء.
- مسلم، ابن حجاج نیشابوری (1415ق)، صحیح مسلم، به کوشش محمدسالم هاشم، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- مصطفوی، حسن (1368ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی.
- مناوی، محمد عبدالرئوف (1415 ق)، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر من احادیث البشیر النذیر، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم بن جعفر (1403ق)، کتاب الغیبه، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
