کلمه زکات به معنى پاکى و رشد و نمو و ... آمده است، و مقصود از آن در حقوق مالى این است که از سرمایهها و درآمدها، یعنى محصولات تولیدى مثلًا از طریق کشاورزى و دامدارى و هم چنین از سرمایه نقدى که یک سال بدون این که در جریان افتد در تصرف کسى باشد، در صورتى که به اندازه معینى، حد نصاب برسد، مقدارى از آن به صندوق اسلامى براى مصارف معین شده پرداخت میشود.
مقدارى که بایستى پرداخت شود 5/ 2 تا ده درصد در محصولات کشاورزى است، بسته به این که محصول دیمى باشد که زحمت کمترى دارد، یا آبى باشد که مستلزم مشقت و مخارج بیشترى است.
از سرمایه راکد «طلا و نقره» حدود یک چهلم آن است و در همین حدود است در مورد حیوانات اهلى که غالباً از گوشت آنها براى خوراک استفاده میشود.
زکات یکى از پایهها و ستونهاى پنج گانه معرفى شده است که اسلام روى آنها قرار گرفته و استوار است.
«بنى الاسلام على خمس: الصلاة والزکاة والصوم والحج والولایة ...»
در قرآن مجید از زکات به عناوین گوناگون یاد شده است و عنایت خاصى به آن مبذول گشته، در بسیارى از آیات قرآن زکات را هم ردیف با نماز که از امور اساسى اسلام است نام برده است.
لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَ آتَیْتُمُ الزَّکاةَ وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِی وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُکَفِّرَنَّ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ ... «1»
اگر نماز را بپا دارید و زکات بپردازید و به پیامبرانم ایمان آورید، و آنان را تقویت و یارى کنید و به خداوند وامى نیکو دهید مسلماً گناهانتان را محو میکنم.
خداوند رسیدن رحمت واسعه خود را بر کسى واجب میداند که اهل تقوا و پرداخت زکات باشد.
وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‌ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ الَّذِینَ هُمْ بِآیاتِنا یُؤْمِنُونَ: «2»
و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است، بیتردید آن را براى کسانى که از شرک و کفر و ارتداد و معاصى میپرهیزند و زکات میپردازند و به آیاتم ایمان میآوردند مقرر و لازم میدارم.
عیسى (ع) به عنایت و اذن حق در گهواره سخن گفت و در ضمن سخن گفتن سفارشات خداوند را بر خود برشمرد از جمله:
وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا «3»
خداوند به من تا زندهام سفارش نماز و زکات نموده است.
قرآن در وصف اهل بیتم علیهم السلام میگوید:
رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِیتاءِ الزَّکاةِ: «4»
مردانى که تجارت و داد و ستد آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات باز نمیدارد.
الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ: «5»
آنان که نماز برپا میدارند، و زکات میپردازند.
قرآن نپرداختن زکات را از نشانههاى مشرکین و کافران به آخرت میداند:
وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ (6) الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ: «6»
واى بر آنان که براى خدا شریک قرار میدهند، آنان که زکات نمیپردازند و به آخرت کافر هستند.
موارد زکات
پس از اعلام وجوب زکات به وسیله آیات قرآن محصولات غذائى گیاهى مانند: گندم، جو، خرما، کشمش، و حیوانات مورد استفاده مانند، گوسپند، گاو و شتر، و نیز نقدینه راکد و ذخیره شده پول رائج مانند طلا و نقره مشمول پرداخت زکات شدند.
بدیهى است که با توجه به جامعیت و خاتمیت اسلام و نیز با در نظر گرفتن این که در آیات قرآنى موارد خاصى به عنوان موارد وجوب زکات ذکر نشده است، این موضوع تا حصول نتیجه نهائى و رفع محرومیتهاى انسانى در هر منطقه و در هر زمانى به صورت متناسب آن عملى خواهد بود، و رهبران واقعى اسلامى مشخصات آن را بیان خواهند کرد.
پیامبر اسلام پس از این که آیات مربوط به زکات را براى مردم قرائت کرد مواردى را که درباره آنها اشاره شد نام برد و بقیه را آن روز از موارد عفو قرار داد، و میتوان گفت: که اموال مشمول زکات منحصر به همین چند مورد از منابع درآمد نیست.
مصارف زکات
اموالى که از طریق زکات جمع آورى میشود، چنان که در قرآن آمده است براى مصرف در موارد هشت گانه زیر است:
1- به نفع مستمندان 2- درماندگان که توانائى انجام کار ندارند و از کار افتادهاند 3- اداره امور کسانى که براى وصول آن فعالیت میکنند، و نیز تهیه وسائل و نگاهدارى و مقدمات مصرف کردن در راه شایسته و خداپسند 4- جلب آشنائى مردم به اسلام و مقررات آن و علاقه مند ساختن عامه به نظامات اسلامى
5- آزاد ساختن بردگان و اسیران و گرفتاران.
6- پرداخت بدهى بدهکاران و حفظ آبروى ورشکستگان که توانائى پرداخت بدهى خود را ندارند.
7- در هر راهى که براى خدا باشد «که شامل خدمات عامه با تمام وسعت و گسترشى که دارد میشود».
8- رسیدگى به امور مسافران و کسانى که آواره و درمانده شده اند.
به خوبى روشن است که میتوان از محل وجوه پرداختى به عنوان زکات، هر اقدامى لازم و مؤثرى را در راه رفع فقر و مسکنت و درماندگى و محرومیت و خدمات عامه به تناسب نیاز هر جامعه در هر زمان و مکانى انجام داد.
زکات فطرة
علاوه بر زکاتى که به اموال در صورت وجود داشتن شرایط تعلق میگیرد، یک منبع ساده و عادى نیز براى رفع نیازهاى فردى و اجتماعى در نظر گرفته شده است که آن را زکات فطرة میگویند.
زکات فطرة این است که هر فرد مسلمان که توانائى اداره کردن زندگى خود و اشخاص تحت اداره خود را داشته باشد و براى تأمین نیازهاى سالانه خویش نیازى به غیر ندارد، مکلف است بابت خود و هر کس دیگرى که مخارج آنان را به عهده دارد، از افراد خانواده و غیر آنان مقدارى از خوراک معمولى یا معادل آن را از نظر قیمت بپردازد.
این مقدار بابت هر یک نفر حدود سه کیلوگرم است، و راه مصرف آن همان راه مصرف زکات مال است.
خصوصیتى که این منبع دارد این است که اگر چه بنظر ناچیز میرسد اولًا مشقتى در آن احساس نمیشود، و ثانیاً مقرر است که در روز معینى از سال یکجا جمع آورى شده و پرداخت گردد، تا در رفع نیازمندیهاى متناسب در هر جامعه و محیط و زمان نقش مؤثرى داشته باشد.
پس از تمام شدن ماه رمضان هر سال در شب اول ماه شوال همه کسانى که تمکن پرداخت این مقدار ناچیز از ارزاق عامه یا بهاى آن را دارند، آن را حاضر کرده و اول صبح روز اول ماه شوال که روز عید فطر است، پیش از اداى نماز عید آن را پرداخت خواهند کرد.
این نکته را باید در نظر گرفت که: چنانچه با نظم صحیحى در هر محیط از محل کار و قصبه و شهر و کشورى این منابع جمع آورى شود، و با مطالعات قبلى که در راه سازندگى و تأمین نیازهاى اساسى مورد استفاده شایسته قرار گیرد، چه نقش سازنده و مؤثرى در بهبود وضع جامعه خواهد داشت، مثلًا در شهرى مانند تهران که امروز که این سطور نوشته میشود داراى بیش از 12 میلیون جمعیت است، و قوت اغلب آنان برنج یا نان است قیمت سه کیلو برنج که اکنون نزدیک به هفت هزار تومان پول رایج کشور است یا قیمت سه کیلو نان که قابل توجه است با احتساب ضربدر در دوازده میلیون در یک روز جمع شود چه مشکلى را از جامعه نمیتواند حل کند، و چه دردى و نیازى را برطرف نماید؟! «7»
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- مائده 12.
(2)- اعراف 156.
(3)- مریم 31.
(4)- نور 37.
(5)- لقمان 4.
(6)- فصلت 7.
(7)- خطوط اصلى در نظام اقتصادى اسلام 132.
مطالب فوق برگرفته شده از:
کتاب: تفسیر حکیم جلد پنجم
نوشته: استاد حسین انصاریان