نقد فیلم آن شب &#۸۲۱۱; مرداب رازها

آن شب اولین فیلم کوروش آهاری، محصول مشترک سینمای ایران و آمریکاست. یک فیلم ترسناک که کمپانی فیلمسازی تازه‌تاسیس شهاب حسینی آن را تولید کرده است. همین‌که یک فیلمساز جوان و تازه‌کار تصمیم می‌گیرد یک فیلم ترسناک برای سینمای ایران بسازد، اقدامی شجاعانه محسوب می‌شود.
ژانر ترسناک یکی از فقیرترین و بی‌بضاعت‌ترین‌های سینمای ایران است. فیلم‌های ایرانی ترسناک هم از نظر کمیتی بسیار محدود و اندک‌اند (به سختی تعدادشان به بیست تا می‌رسد) و همان معدود آثار ساخته شده هم بیش از آن‌که ترسناک باشند دلهره‌آور هستند یا انقدر بد از آب درآمده‌اند که بدل به یک کمدی مضحک شده‌اند.

همچنین بخوانید:
نقد فیلم آن شب – برای شما دیگر راه گریزی نیست

با این اوصاف اولین سوالی که باید درباره فیلم آهاری مطرح کرد اینست که اصلا چنین فیلمی را باید با چه متر و معیاری در سینمای ایران مورد بررسی قرار داد. جالب است که بسیاری از واکنش‌های منفی به فیلم در گزاره‌هایی خلاصه می‌شوند که اشاره به فیلم‌های ترسناک مهم، بسیار مطرح و یا حتی شاهکارهای سینمایی دارند و آن شب را با آن‌ها مقایسه می‌کنند. اما این مقایسه‌ای مع‌الفارغ و خنده‌دار است. به قول یکی از رفقا مگر خود سینمای آمریکا چندتا «درخشش» توانسته خلق کند که آن شب را در کنار چنین فیلم‌های بزرگی قرار می‌دهید.

راه فراری نیست

در بستر فقیر ژانر ترسناک سینمای ایران اما آن شب به یک قدم روبه‌جلو می‌ماند. فیلمی که حداقل‌های استاندارد یک اثر هارور را دارد و در لحظاتی از خود به راستی می‌تواند تعلیقی مهیب ایجاد و تماشاگر را عمیقا بترساند. اما این تعلیق تنها به چند صحنه و سکانس محدود نمی‌شود و در سرتاسر روایت پخش شده است. اینطور نیست که روایت پیش برود و هرازگاه صحنه‌ای ترسناک نشان دهد یا کنشی پرتعلیق طراحی کند، که اصلا روایت براساس تعلیق‌های هیچکاکی پیش می‌رود و ترس پیش‌نیاز هر کنش است.
فیلم از همان آغاز شروع به نشانه‌گذاری می‌کند. رابطه شکراب زن و شوهر، یک نقطه ضعف در اختیار فیلمساز قرار می‌دهد تا داستانش را روی آن سوار کند و اتفاق شوم با روی دادنش در مسیر برگشت به‌خانه، فیلم را وارد یک چرخه هولناک می‌کند.
به‌شکل کلی باید این را درنظر داشت که فیلم‌های ترسناک از جمله فیلم‌هایی هستند که عموما (درهرجای دنیا با هرکیفیتی) باید از اصول ژانریک مشخصی تبعیت کنند و دست سازندگان چندان برای ساختارشکنی در قواعد ژانر فراهم نیست. حتی عموم فیلم‌های ترسناک پرطرفدار مانند «احضار»، «جیغ» و… از همین قواعد استفاده می‌کنند.

فیلم‌های ترسناکی که در این میان خاص و ماندگار می‌شوند و در تاریخ سینما به‌یادگار می‌مانند عموما یک سویه روانکاوانه پررنگ دارند که منبای کار خلاقه می‌شوند. مانند «درخشش» و «جن‌گیر».
آن شب هم از اصول ژانریک مشخص استفاده می‌کند: عاملی ماورایی و فرازمینی، ضعف قهرمان، افکت‌های صوتی انبوه و هراس‌انگیز، یک مورد پنهانی، یک عمل شوم و گناه‌آلود که تقاص دارد، نورپردازی بیانگرانه و پرکنتراست و…
همچنین فیلم پا را فراتر می‌گذارد تا به یک ساحت روانکاوانه هم برسد که البته در این مورد خام‌دستانه عمل می‌کند. خب نباید از یک فیلم بیش از پتانسیلش انتظار داشت و باید فیلم اولی بودن آهاری را هم در نظر گرفت. همین که به “چیزی فراتر” فکر می‌کند و به عنوان یک فیلمساز آنقدر جاه‌طلب است که فراتر ببیند و خلق کند، خودش خبر خوبی برای سینمای ایران است که نسل جدیدش همه معتاد فیلم‌های اجتماعی، طبقه متوسط/ گداگرافی و سندروم فرهادی شده‌اند.

آن شب فیلم دورگه

یکی از نکات جالب توجه روایت در آگاهی بیشتر تماشاگر نسبت به شخصیت‌های فیلم است. او بیشتر از وقایع و عمق هراس خبر دارد پس هم در دلش می‌ترسد و هم برای هرلحظه بعد کاراکترها! نشانه‌گذاری‌ها و جلوه‌های مختلفی که نیروی شر در آن‌ها خود را به‌رخ می‌کشد یکی از اصول ژانریکی است که آهاری نشان می‌دهد شناخت دقیقی از آن‌ها دارد و درسش را از فیلم‌های ژانر هاروری که تماشا کرده، خوب یاد گرفته است.
آهاری نشان می‌دهد که در جایگاه یک کارگردان می‌تواند فرم مناسب و هم‌خوان با مضمون را پیدا کند که نکته مهمی‌است. فیلم تواسته بافت بصری ویژه‌ای خلق کند و طبیعتا کیفیت جلوه‌های ویژه‌اش خوب از کار درآمده. البته که آن شب به‌عنوان فیلمی که یک رگ آمریکایی دارد و اصلا تهیه‌کننده‌اش هم آمریکایی است این کمترین انتظاری بود که می‌شد از فیلم داشت. برخلاف دکوپاژ و میزانسن‌های خوبی که آهاری طراحی کرده، در بازیگردانی چندان موفق عمل نمی‌کند. نقش‌های فرعی و بازیگر زن فیلم در لحظاتی از فیلم روی اعصاب می‌روند و اغراقشان زیاد است و شهاب حسینی هم اکت‌های اضافه زیاد از خود بروز می‌دهد.

زنده‌باد سینما!

یکی از نکات مهمی که درباره آن شب باید به‌آن اشاره کرد، استفاده سازنده از تاریخ سینما است. وجه برتری روایت و داستان‌گویی آن شب در مقایسه با فیلم‌های ترسناک ایرانی، دقیقا در تلاش برای خلق تعلیقی هیچکاکی است، نه ترسی عمومی. یک صحنه می‌تواند ترسناک باشد یا این‌که تعلیق ایجاد کند تا ترس در دل تماشاگر نهادینه شود و در گستره فیلم، حتی عادی‌ترین دقایق آن، مخاطب را رها نکند. و باور کنید که فهم و اجرای مکانیسم پیچیده تعلیق هیچکاکی اصلا آسان نیست. علاوه بر این فیلم پر است از نماهای هیچکاکی و حرکات دوربینی که از سینمای او به عاریه گرفته‌شده.
علاوه بر این آن شب محصول علاقه کارگردان به تاریخ سینمای معاصر آمریکاست. «درخشش» کوبریک یکی دیگر از منابع الهام فیلم بوده است و ردپای فینچر در کارگردانی آهاری به‌وضوح دیده می‌شود. نکته در اینست که این استفاده از تاریخ سینما به‌معنای تقلید دم‌دستی و ضبط یکسری پلان عجیب با کمپوزسیون غربی نیست (هومن سیدی و سعید ملکان استاد این یکی‌‌اند.) که برآمده از شناختی مطالعاتی و دقیق است و حقیقتا اینکه کارگردانی فیلم اولش را بر تاریخ سینما بنا کرده، نه مضامین اجتماعی جشنواره‌ای پسند، بفروش یا بیگ پروداکشن‌های بیخودی و پرزرق و برق توخالی، امیدوارکننده‌ترین نکته درباره آن شب است.

کپی برداری و نقل این مطلب به هر شکل از جمله برای همه نشریه‌ها، وبلاگ‌ها و سایت های اینترنتی بدون ذکر دقیق کلمات “منبع: بلاگ نماوا” ممنوع است و شامل پیگرد قضایی می شود.