مروری بر زندگی و آثار مرحوم کلینی

ثقة الاسلام کلینی به احتمال زیاد در سالهای 265 ه / 879 م در روستایی به نام «کُلین»، واقع در بین ری و قم، در خانواده ای اهل علم و دانش پا به عرصه گیتی نهاد. پدرش «یعقوب بن اسحاق» بود که در ری اقامت داشت و از عالمان ممتاز ری بود. درباره کلینی باید گفت که وی علوم مقدّماتی را در موطن خود آغاز نمود. با توجّه به اینکه اشخاصی که روایات امامیه را نقل می نماید، علمای طراز اول قم بوده اند، می توان گفت که وی مدّتی طولانی در قم به تحصیل پرداخته است. با توجّه به اینکه دایی وی مشهور به «علّان»، از علمای برجسته ری بوده است، از او و سایر دانشمندان آن خطّه استفاده برده و از آنها نقل روایت می کند.

دیدگاه ها و روایت های عالم بزرگ نیشابور، «فضل بن شاذان» را که خود بسیار به او اعتماد دارد، از محمّدبن اسماعیل نیشابوری سماع نمود. همچنان که بیان گردید، در رأس محدّثان و مشایخ کلینی، علان و نیشابوری قرار دارند که تعداد آنان به 36 نفر می رسند؛ محدّثانی مبرّز و متشخّص همچون: ابوعلی احمدبن ادریس بن احمد اشعری قمّی، ابوجعفر احمدبن محمّدبن عیسی اشعری قمّی، سعدبن عبدالله بن ابی خلف اشعری قمّی و علی بن حسین سعدآبادی قرار دارند که از امتیازات خاصّ دوره وی می باشد.

به احتمال زیاد، در اوائل سده 4ه/10م، کلینی برای دانش افزایی، به بغداد رفته و در کرانه غربی دجله واقع در دروازه کوفه در محلّه درب السلسلة سکونت گزید. علاوه بر آن، کلینی که با نسبت «سلسلی» نیز از او یاد می شود، مجالس علمی اش جایگاه توجّه اشخاص بسیاری گردید. وی در زمان خلیفه عباسی  مقتدر بالله  ریاست علمی فرقه امامیّه را به خود اختصاص داد.

کلینی شاگردان بسیاری را در زمینه حدیث و روایت پرورش داد. در بین شاگردان وی می توان به کسانی همچون: ابوعبدالله احمدبن ابراهیم مشهور به ابن ابی رافع السیمری، احمدبن احمد الکاتب کوفی، احمدبن علی بن سعید کوفی، احمدبن محمّدبن علی کوفی، ابوغالب احمدبن محمّد رازی، ابوالقاسم جعفربن محمّد، علی بن احمدبن موسی دقّاق، ابوعیسی محمّدبن احمد سنانی، اشاره نمود. (برای اطلاعات بیش تر در رابطه با مشایخ و شاگردانش نک: مقدّمه حسین علی محفوظ در الأصول من الکافی، ج 1، ص 20  14؛ قیس آل قیس، ج 3، ص 81  78)

کلینی به جهتِ فعالیتهای علمی اش در زمان خود، به عنوان شیخ شیعه و چهره شاخص و مورد اعتماد علمای شیعه امامیه در سده های بعد توصیف گردیده است. (نک: عاملی، اعیان الشیعة، ج 9، ص 99) تاریخ وفات کلینی در منابع، سال 328ه /940م یا 329ه /941م ذکر شده است؛ البتّه احمدبن علی نجاشی که به زمان حیات او بسیار نزدیک است، تاریخ وفات وی را، ماه شعبان سال 329ه / می 941م (طوسی، الرجال، ص292) ثبت نموده که به نظر می رسد به واقع نزدیک تر باشد. پیکرش سمت غربی قبرستان باب الکوفه به خاک سپرده شد. امروزه مزارش در سمتِ شرقی دجله، کنار پل قدیمی، مشهور به «جسر مأمون» قرار دارد و پس از قرنها این ویژگی را داراست که زیارتگاهی معادل قبر امامان را به خود اختصاص داده است.

با توجّه به اینکه کلینی در مقطع زمانی غیبت صغری می زیسته است، پذیرفته شدن کلینی در بنیه امامیّه به عنوان تنها منبع اخبار مأثوره از امامان علیهم السلام که بیانگر مبانی نظری و عملی شیعه است، در قبال کلام، فقه، و سایر علوم متکی به خِرد، جبهه فکری مخالفی پدید آورده بود.

وضعیت موجود در کنار برخی دلائل دیگر به اعتقاد علمای امامیه، به طولانی نشدن غیبتِ دوازدهمین امام (ع)، ظهور او در زمانی نزدیک و حلّ مشکلات مختلف موجود جامعه شیعی به دست او، متکی است. در چنین وضعیتی، کلینی با پیروی از یک متد اخباری  سلفی، مجموعه های حدیثی معروف به اصول اربعمائه را  که از امامان علیهم السلام و در رأس آنان [امام] جعفر صادق (ع) نقل شده است  با دیگر روایتهای رسیده از امامان علیهم السلام، جمع کرده و مجموعه روایی بزرگی به وجود آورده است. جایگاه بخاری در مجموعه های روایی اهل سنّت را کلینی نیز به همان اندازه در میان کتب روایی امامیّه داراست.

کلینی به مکتب حدیثی قم منسوب بود که آنان مخالف هر نوع اجتهاد، استدلال و تفکّر مبتنی بر خِرد محسوب می شدند. در مقابل آنان، نوبختیان قرار داشتند که به رشد متدهای عقلی در کلام شیعی با گرایش معتزلی روی آورده بودند. کلینی به مخالفتهای شدیدی با آنان پرداخت و برای محافظت از کیان امامیه در برابر دیگر مذاهب، طرفدار کاوش و تبیین عقلی نبوده است. از این رو، همه تلاشهای وی در چارچوب گردآوری، ضبط و محافظت از اخبار و احادیث منقول از امامان علیهم السلام خلاصه می شود. گرچه فهمیدن دیدگاههای عقلی و نقلی (الهیّات) او از روی اخبار مضبوط در اثرش ممکن دانسته شود. وقتی نقلهای متضاد با یکدیگر مورد توجّه و بررسی قرار گیرد، مشکل بودن این مسئله، در بالاترین حدّ آشکار می گردد. با اینکه بخش فروع کتاب کافی طبق ابواب فقهی تنظیم شده، در عین حال کلینی مخالفت خود را با بخشی از اصول فقه که مبتنی بر پایه های عقلی است، بروز داده است.

آثارش: مشهورترین اثر کلینی که به روزگار ما رسیده الکافی فی علم الدین (= کتاب الکافی) است؛ که طیّ بیست یا سی سال به انجام رسانده است. این اثر مشتمل بر سی و پنج کتاب مربوط به اصول و فروع، تشکل یافته است. این مجموعه که دارای 199 16 حدیث می باشد و در حقیقت شهرت کلینی را فراهم آورده است، مهم ترین تلاش علمی اوست.

نسخه های خطی الکافی و نیز شروح، اختصارات و تعلیقات آن در کتابخانه های مختلف به وفور یافت می شود (قیس آل قیس، ج 3، ص 93  85 ). بخش اصول آن در شیراز (1278ه)، تبریز (1281 ه )، تهران (1311ه و 1374ه) و در لکنهو  هند (1302ه / 1885م) متنشر شده است. بخش فروع کافی ابتدا در سال 1315ه در تهران، در سال 1302ه/ 1885م در لکهنو به چاپ رسیده است. بخش پایانی کافی «الروضة» نیز در تهران سال 1303 ه و لکهنو در سال 1302ه / 1885م نشر یافته است. تمام بخشهای سه گانه کافی شامل اصول، فروع و روضه با تصحیح علی اکبر غفاری در هشت جلد در سالهای 1387  1375، 1381 و 1398 در تهران و در سال 1401 ه / 1980 م در بیروت افست گردیده است. آثار دیگر کلینی که نام آنها در منابع ذکر شده است، عبارت اند از: کتاب تفسیر الرویا (= کتاب تعبیر الرویا )؛ کتاب الرجال (در موضوع رجال حدیثی شیعی )؛ کتاب الردّ علی القرامطة؛ کتاب الرسائل (= رسائل الائمة، اثری است که نامه های امامان علیهم السلام را دربر می گیرد)؛ کتاب ما قیل فی الائمة من الشعر. (برای این آثار نک: طوسی، الفهرست، ص 165؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص 99 )

منابع

- کلینی، الاصول من الکافی (نشر، علی اکبر الغفاری)، بیروت، 1401ه، مقدّمه حسین علی محفوظ [بر الأصول من الکافی]:، ج 1، ص 42  8.

- النجاشی، احمد بن علی. الرجال. تهران، ص 292.

- الطوسی، ابوجعفر. الفهرست (نشر م. صادق آل بحرالعلوم)، بیروت 1403ه/ 1983م، ص 166 - 165.

- [ابوجعفر الطوسی] الرجال (نشر م. صادق آل بحرالعلوم)، قم 1411ه، ص 496 - 495.

- سمعانی. الانساب. ج 10، ص 463.

- ابن شهرآشوب. معالم العلماء (نشر م. صادق آل بحرالعلوم). بیروت: (دار الأضواء): ص99.

- ابن حجر. لسان المیزان. ج5، ص433.

- ابن عصفور البحرانی. لولوة البحرین (نشر، م صادق آل بحرالعلوم)، بیروت، 1406ه/1986م، ص 394 - 384.

- بروکلمان. تاریخ ادبیات عرب.( Gal )، ج 1، ص 200  199 و ذیل بروکلمان: ج 1، ص 320.

- تبریزی، ریحانة الادب. تبریز، (چاپخانه شفق): ج 3، ص 879.

- تهرانی، آقابزرگ. الذریعة إلی تصانیف الشیعة. بیروت 1403ه / 1983م، ج 3، ص 184؛ ج 4، ص 208؛ ج 6، ص 184179؛ ج 8، ص 79؛ ج 10، ص 103، 218 و 239؛ ج 13، ص 100  96.

- خوانساری. روضات الجنات (نشر اسدالله اسماعیلیان)، قم، ج 6، ص 120  108.

- شوشتری. مجالس المومنین. تهران، 1365 ش، ج1، صص453-452.

- عبدالعزیز آ. ساچدینا Islamic Messianism، نیویورک 1981م: ص 33  32.

- [محسن امین عاملی] . أعیان الشیعة. ج 9، ص 99.

- عبدالرسول الغفار. بین الکلینی و خصومه. بیروت 1415ه/ 1995م.

- قیس آل قیس. الایرانیون. ج 3، ص 95 - 74

- و. مادلونگ، " الکلینی " : دائرة المعارف اسلام EI2 (انگلیسی): ج 5، ص 363 - 362.