هسته ویروسی در بازار کار

نرخ بیکاری 6/ 10 درصد یا 6/ 13درصد؟

بررسی وضعیت بازار کار ایران در زمستان 98 نشان می‌دهد هرچند نرخ بیکاری کاهش 7/ 1 درصدی نسبت به زمستان 97 داشته است، با این حال از جمعیت 3270 هزار نفری بیکاران در زمستان 97 حدود 1/ 35 درصد موفق با یافتن شغل شده‌اند و مابقی همچنان بیکار مانده‌اند و یا عمدتا به دلیل دلسرد شدن از یافتن شغل از بازار کار خارج شده‌اند. نتایج محاسبات نشان می‌دهد در صورتی که این افراد دلسرد شده همچنان در بازار کار باقی می‌ماندند نرخ بیکاری در زمستان 98 به جای 6/ 10 درصد اعلام شده توسط مرکز آمار ایران به 6/ 13 درصد می‌رسید.  همچنین رشد تعداد شاغلان نیز کاهش قابل توجهی نسبت به سال‌های قبل داشته است، به طوری که در این فصل حدود 52 هزار نفر به جمعیت شاغل اضافه شده است. ضمن اینکه این افزایش اشتغال نیز  تنها در بخش خدمات و آن هم در مناطق شهری رخ داده است و در سایر بخش‌ها با کاهش تعداد شاغلان رو‌به‌رو بوده‌ایم. این موضوع در حالی است که پس از شیوع بیماری کرونا بیشتر شاغلان آسیب دیده در بخش خدمات مناطق شهری بوده‌اند.

بنگاه‌های کوچک در معرض آسیب جدی کرونا

نتایج مطالعات نشان می‌دهد بنگاه‌های کوچک با توجه به وابستگی بیشتر به منابع داخلی برای تامین سرمایه در گردش و همچنین لزوم پرداخت هزینه‌های جاری با تواتر کوتاه مدت، در معرض آسیب‌های شدیدتر ناشی از شوک کرونا در کوتاه مدت هستند.  در حال حاضر از مجموع 8/ 23 میلیون نفر افراد شاغل کل کشور در سال 97، حدود 4/ 15 میلیون نفر در بنگاه‌های کوچک شاغل هستند و در مجموع 65 درصد اشتغال کشور را همین بنگاه‌های کوچک تشکیل می‌دهند. همچنین مشاغل غیررسمی بیش از مشاغل رسمی در معرض آسیب ناشی از شوک کرونا هستند. این در حالی است که 60 درصد اشتغال کشور را مشاغل غیررسمی تشکیل می‌دهند و حتی سهم اشتغال غیررسمی در بسیاری از استان‌های کشور بالای 70 درصد است.

بخش خدمات آسیب‌پذیر‌ترین بخش در بحران کرونا

در این پژوهش اشتغال بخش‌های مختلف اقتصادی نیز بررسی شده است. از نگاه بخشی، بخش خدمات بیش از سایر بخش‌ها در معرض آسیب‌های ناشی از کرونا قرار دارد. در حال حاضر به طور متوسط 50 درصد اشتغال کشور مربوط به بخش خدمات است. نگاهی به آمار اشتغال رسمی و غیررسمی در استان‌های کشور نشان می‌دهد که سهم اشتغال غیررسمی از کل اشتغال بخش خدمات دربیش از نیمی از استان‌های کشور بالای 50 درصد است. 57 درصد از اشتغال بخش خدمات برای بنگاه‌های دارای یک تا 4 کارکن است و در بین شاغلان بخش خدمات بنگاه‌های یک تا 4 نفر کارکن، شاغلان کارکن مستقل، بیشترین سهم یعنی حدود 63  درصد را دارند و شاغلان مزد و حقوق بگیر بخش خصوصی 30 درصد آن را تشکیل می‌دهند. در مشاغل رسمی و  غیررسمی در بخش خدمات در بنگاه‌های یک تا 4 کارکن، حدود  3/ 24 درصد از جامعه اشتغال رسمی و 7/ 75 درصد اشتغال غیررسمی یعنی بدون بیمه دارند. همچنین آمار نشان می‌دهد حدود 37 درصد از شاغلان بخش خدمات کارکن مستقل هستند.

کارکنان بخش عمومی، کمترین آسیب از کرونا

بررسی‌های این گزارش نشان می‌دهد با توجه به ساختار اشتغال کشور، کارکنان بخش عمومی از بحران کرونا کمترین آسیب را می‌بینند. براساس نتایج طرح نیروی کار سال 97، تنها حدود 15 درصد از کل شاغلان کشور، مزد و حقوق بگیر بخش عمومی و  همچنین تقریبا 75 درصد از شاغلان در وضعیت مزد و حقوق بگیر بخش خصوصی(38 درصد) یا کارکن مستقل (37 درصد) هستند. نتایج محاسبات این گزارش نشان می‌دهد که بیش از 70 درصد مردان و 57 درصد زنان در شرایط شغلی کارکن مستقل، مزد و حقوق‌بگیر بخش خصوصی هستند. لذا این دست افراد با شیوع ویروس کرونا در معرض آسیب جدی تعطیلی بنگاه‌ها و از دست دادن مزد و حقوق خود هستند.

عدم توازن منطقه‌ای در بازار کار

پژوهشگران این مطالعه به عدم توازن منطقه‌ای در بازار کار نیز پرداخته‌اند. از نگاه آنها یکی از مهم‌ترین چالش‌های بازار کار، عدم توازن منطقه‌ای در بین استان‌های کشور است به طوری که تفاوت نرخ بیکاری بین استانی تا حدود 10 درصد می‌رسد و این تفاوت در نرخ بیکاری زنان و جوانان تحصلیکرده به مراتب بیشتر است. این در حالی است که استان‌های محروم، در اشتغال غیررسمی، میزان اشتغال از ناحیه بنگاه‌های زیر 5 نفر کارکن و همچنین وضعیت شغلی کارکن مستقل، سهم بسیار بالایی دارند و با توجه به آسیب‌پذیری شدید این موارد از شیوع بیماری کرونا و برای جلوگیری از افزایش عدم توازن منطقه‌ای پیشنهاد می‌شود که دولت بسته سیاستی حمایتی ویژه‌ای برای این استان‌ها را تدوین و اجرا کند.

مشاغل غیررسمی، 60 درصد کل اشتغال

بررسی‌ها در این پژوهش نشان می‌دهد که مشاغل غیررسمی بیش از مشاغل رسمی در معرض آسیب شوک ناشی از کرونا هستند زیرا در مشاغل رسمی رابطه کاری شاغل و بنگاه در چارچوب یک قرارداد با کارفرما تعریف می‌شود که غالبا افراد تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرند. این رابطه کاری به دلایل مختلف پایدارتر از مشاغلی است که قرارداد و پوشش بیمه برای نیروی کار وجود ندارد. این در حالی است که به طور میانگین 60 درصد از اشتغال کشور را مشاغل غیررسمی تشکیل می‌دهد. در سال 97، حدود 62 درصد زنان و 59 درصد مردان دارای مشاغل غیر رسمی بودند. علاوه براین 81 درصد از شاغلان غیررسمی کشور مرد و  حدود 19 درصد آنها زن بوده‌اند. همچنین 35 درصد از مردان و 17 درصد از زنان شاغل در بخش رسمی، در بنگاه‌های یک تا 4 نفر کارکن و 87 درصد از مردان و 84 درصد از زنان شاغل در بخش غیررسمی، در بنگاه‌های یک تا 4 نفر کارکن مشغول به فعالیت بودند.

شاغلان جدید در معرض خطر بحران کرونا

بررسی‌ها نشان می‌دهد طی سال‌های 94 تا 98 حدود 3 میلیون نفر به جمعیت شاغل کشور افزوده شده که این جمعیت جدید شاغل، دارای ویژگی‌هایی هستند که عمدتا از کاهش تقاضای ناشی از بیماری کرونا آسیب خواهند دید. اشتغال ایجاد شده اشتغالی است که نه بخش دولتی یا شرکتی و کارخانه ای، بلکه بخش غیر شرکتی و با تمرکز بر خدماتی مانند خرده‌فروشی و عمده فروشی، تعمیرات، حمل و نقل، واسطه گری، خدمات مواد  غذایی و ... ایجاد شده است. در این دوره که تقاضای نیروی کار جدید از سوی شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی متوسط و بزرگ بسیار محدود بوده است، بخشی از جمعیت فعال به دلیل نیاز برای تامین معیشت، خود اقدام به ایجاد مشاغل و ارائه خدماتی برای گذران زندگی خود کرده‌اند. لذا این مشاغل که با وضعیت شغلی کارکن مستقل طبقه‌بندی می‌شوند، دارای قرارداد به معنای متعارف بین بنگاه‌های اقتصادی و کارکنان خود نیستند و تحت پوشش بیمه قرار نمی‌گیرند. این گروه از شاغلان عمدتا مشاغل تمام وقت ندارند و در موقعیت‌های شغلی ناپایدار مشغول هستند که عمدتا به تقاضای خانوارها و حضور آنان در خارج از خانه وابسته است. بنابراین انتظار می‌رود کاهش تقاضای رخ داده طی ماه اسفند و احتمال تداوم آن حداقل تا اردیبهشت سال 99 سبب از بین رفتن گسترده این مشاغل شود.

تحولات بازار کار بدون در نظر گرفتن شیوع ویروس کرونا

در بخش دوم این پژوهش به بررسی متغیرهای بازار کار در زمستان 98 و مقایسه آن با مدت مشابه سال 97پرداخته شده است. این پژوهشگران به این نکته اشاره کرده‌اند که از آنجا که پرسش‌نامه‌های آمارگیری در ماه میانی هر فصل تکمیل می‌شود، گزارش‌های مرکز آمار از وضعیت بازار کار کشور نمی‌تواند بیانگر واقعیت‌های رخ داده در اسفند 98 در نتیجه شیوع ویروس کرونا باشد.

کاهش جمعیت فعال در زمستان 98

بررسی روند جمعیت در سن کار نشان می‌دهد که این رقم در زمستان 98 حدود 673 هزار نفر و کمی بیش از رقم متوسط افزایش آن طی سه سال منتهی به زمستان 97 (در حدود 661 هزار نفر) افزایش داشته است. تمام افراد در سن کار یعنی جمعیت 10 ساله و بیشتر که در هفته تقویمی قبل از هفته آمارگیری طبق تعریف کار، در تولید کالا و خدمات مشارکت داشته یا از قابلیت مشارکت برخوردار بوده‌اند (بیکار) جمعیت فعال اقتصادی محسوب می‌شوند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در زمستان 98 نسبت به فصل مشابه سال قبل جمعیت فعال 430 هزار نفر کاهش داشته است. به گونه‌ای که جمعیت فعال مرد 173 هزار نفر و جمعیت فعال زن 276 هزار نفر کاهش داشته است. این در حالی است که به طور متوسط جمعیت فعال بالای 15 سال در سه سال منتهی به زمستان 97 در حدود 740 هزار نفر افزایش داشته است.  تمام افراد 10 ساله و بیشتر که در طول هفته مرجع طبق تعریف در  هیچ یک از دو گروه شاغلان و بیکاران قرار نمی‌گیرند جمعیت غیرفعال اقتصادی محسوب می‌شوند. در فصل زمستان 98، جمعیت غیرفعال 1100 هزار نفر نسبت به فصل مشابه سال قبل افزایش داشته است و در این میان، 610 هزار نفر به جمعیت غیرفعال زنان و 490 هزار نفر به جمعیت غیرفعال مردان اضافه شده است. این در حالی است که در زمستان 97 نیز حدود 719 هزار نفر به جمعیت غیر فعال کشور افزوده شده بود.

کاهش نرخ مشارکت در زمستان 98

بررسی‌ها نشان می‌دهد نرخ مشارکت در زمستان 98، حدود 4/ 42 درصد بوده که نسبت به زمستان 97، حدود 1/ 1 واحد درصد کاهش داشته است. نرخ  مشارکت اقتصادی، عبارت است از نسبت جمعیت فعال (شاغل و بیکار) 10 ساله و بیشتر به جمعیت در سن کار، 10 ساله و بیشتر ضرب در 100. در این گزارش اشاره شده است که به طور کلی بررسی ارقام مربوط به مشارکت نیروی کار نشان می‌دهد به رغم عدم تغییر جدی در نرخ ورود جمعیت در سن کار، با این حال جمعیت فعال در زمستان 98 دچار کاهش بسیاری شده که روندی متفاوت با‌ سال‌های گذشته داشته است. این موضوع می‌تواند به دلیل دلسردی افراد از یافتن شغل، رخ  داده باشد.

در زمستان 98 نسبت به زمستان 97 حدود 52 هزار نفر به  جمعیت شاغلان  اضافه شده است که در این میان 197 هزار نفر جمعیت مردان شاغل افزایش و 145 هزار نفر شاغلان زن کاهش داشته است. این در حالی است که به طور متوسط در سه سال منتهی به زمستان 98 جمعیت شاغل 611 هزار نفر افزایش را نشان می‌دهد و در این میان سهم مردان و زنان از افزایش اشتغال به ترتیب در حدود 369 و 242 هزار نفر بوده است.  از سوی دیگر، افراد دارای اشتغال ناقص تمام شاغلانی را شامل می‌شود که در هفته مرجع، حاضر در سرکار یا غایب موقت از محل کار بوده و به دلیل اقتصادی نظیر رکود کاری، پیدا نکردن کار با ساعت کار بیشتر، قرار داشتن در فصل  غیر کاری و ... کمتر از 44 ساعت کار کرده، خواهان و آماده بر انجام کار اضافی در هفته مرجع بوده‌اند. براساس گزارش مرکز آمار در زمستان سال گذشته حدود 2438 هزار نفر از شاغلان دارای وضعیت اشتغال ناقص بوده‌اند. البته نرخ اشتغال ناقص در زمستان 98 نسبت به مدت مشابه سال 97، کاهش 1/ 1 واحد درصدی را  نشان می‌دهد و از رقم 5/ 11 به 4/ 10 درصد رسیده است.

در زمستان 98، حدود 80هزار نفر در بخش کشاورزی و 130 هزار نفر در بخش صنعت کاهش اشتغال داشته‌اند. بخش خدمات 265 هزار نفر افزایش اشتغال داشته است در مجموع بیش از 52هزار نفر افزایش اشتغال رخ داده است. بررسی ترکیب شهری و روستایی افزایش 52 هزار نفری  اشتغال رخ داده در زمستان سال گذشته نشان می‌دهد که این افزایش اشتغال متوازن رخ نداده است به گونه‌ای که 164 هزار نفر در مناطق شهری افزایش اشتغال و 112 هزار نفر در مناطق روستایی کاهش اشتغال رخ داده است. بررسی‌های این گزارش نشان می‌دهد که 164 هزار نفر افزایش اشتغال رخ داده در مناطق شهری، نشات گرفته از افزایش 270 هزار نفری  اشتغال در بخش خدمات بوده است و بخش صنعت 90  هزار نفر و بخش کشاورزی 13 هزار نفر کاهش اشتغال داشته است. همچنین در مناطق روستایی به  ترتیب در بخش کشاورزی 67 هزار نفر، در بخش صنعت 40 هزار  نفر و در بخش خدمات 4 هزار نفر کاهش اشتغال وجود  داشته است.  پژوهشگران در این مطالعه با بررسی آمارهای اشتغال به دو نکته مهم اشاره می‌کنند. اولا افزایش تعداد شاغلان کشور نسبت به سال‌های قبل دچار افت بسیاری شده است و ثانیا علت اصلی افزایش اشتغال به دلیل رشد تعداد شاغلان بخش خدمات در مناطق شهری بوده و در سایر بخش‌ها کاهش تعداد شاغلان رخ داده است. این موضوع در حالی است که پس از شیوع کرونا بیشترین شاغلان آسیب دیده در بخش خدمات مناطق شهری بوده‌اند.

کاهش جمعیت بیکار در زمستان 98

در زمستان 98 نسبت به زمستان 97 جمعیت بیکار 482 هزار نفر کاهش داشته است. از این تعداد جمعیت بیکار مردان 370 هزار نفر و جمعیت بیکار زنان 112 هزار نفر کاهش داشته است. همچنین جمعیت بیکار جوانان 15 تا 24 ساله، 104 هزار نفر و جمعیت بیکار فارغ‌التحصیل آموزش عالی نیز 142 هزار نفر کاهش را نشان می‌دهد. به این ترتیب جمعیت بیکار در زمستان 2789 هزار نفر بوده که 1976 هزار نفر آن مرد و 813 هزار نفر آن زن بوده است.  هرچند آمار نشان می‌دهد نرخ بیکاری در فصل زمستان 98 نسبت به مدت مشابه سال97 کاهش داشته است اما با توجه به اینکه در این فصل تمام رشد جمعیت در سن کار به جمعیت غیرفعال اضافه شده است، بنابراین کاهش نرخ بیکاری ناشی از کاهش نرخ مشارکت بوده است و این اتفاق نمی‌تواند بهبود وضعیت بازار کار را نشان دهد. همچنین این رویداد لزوم توجه به سایر شاخص‌های بازار کار  علاوه بر نرخ بیکاری را می‌رساند.  نرخ بیکاری برای جوانان 15 تا 24 ساله، 4/ 2 درصد و نرخ بیکاری فارغ التحصیلان آموزش عالی 2 درصد کاهش را نشان می‌دهد. بررسی نرخ بیکاری در استان‌های مختلف کشور نشان می‌دهد در زمستان 98 نسبت به زمستان 97، استان‌های خوزستان، خراسان رضوی، ایلام و کرمانشاه در نرخ بیکاری کاهش محسوسی داشته‌اند و استان‌های مازندران، گلستان و لرستان بیشترین افزایش را در نرخ بیکاری داشته‌اند.