بررسی نقش ماهواره ها بر روابط خانوادگی و تربیت فرزندان

مقدمه

از اواخر قرن 19 به دنبال آزمایش های موفقیت آمیز مارکنی ارتباطات رادیوئی در انتقال پیام های فردی و انتشار برنامه های سخن پراکنی اهمیت روز افزون پیدا کرده در تمام زمینه ها با ارتباطات از طریق سیم به رقابت پرداختند. این گونه از ارتباطات در مسیر تکامل خود به نوعی دیگر از ارتباط از طریق امواج رادیوئی بنام ارتباط ماهواره ای دست یافت که امروزه یکی از رسانه های قدرتمند ارتباط جمعی و بخش مهمی از زندگی مدرن امروز به شمار می آید. این ابزار به دلیل ویژگی های منحصر به فرد خود قادر است پیام های تصویری را به دورترین نقاط منتقل کند و تعداد بیشماری از افراد را در سرتاسر دنیا مورد خطاب قرار دهد. همچنان که ماهواره می تواند درهوشیارکردن و اطلاع رسانی در حوزه های مختلف نقش مهمی داشته باشد برنامه های تخریبی و نابهنجار نیز دارد تا جایی که برخی از جامعه شناسان و کارشناسان فرهنگی را برآن داشته تا برای مصونیت جامعه انسانی به ویژه نهاد خانواده چاره اندیشی کنند. بدین ترتیب تاثیر برنامه های این ابزار قدرتمند برافکار عمومی و عملکرد آن را به ویژه از نظر تربیتی نباید از نظر دور داشت. فرهنگ هرجامعه ای از مناسبات زندگی روزمره آن سرچشمه می گیرد به این معنا که جامعه و فرهنگ در تناظر با هم قرار دارند و همدوش هم تغییر می کنند ورود هر عامل بیگانه به این مناسبات باعث جابجائی غیر کارکردی عناصر فرهنگی و اجتماعی خواهد شد از این منظر ماهواره ها از جمله عناصر بیگانه ای هستند که با ورود به مناسبات فرهنگی جامعه ممکن است اثرات زیانباری بر خانواده که اعضای آن مهمترین بنیان اجتماع است بجا بگذارند.

برنامه های ماهواره فرهنگی را معرفی می کنند که متناسب با ترکیب متفاوتی از خانواده هاست که مطلوب سنت ایرانی و اسلامی نیست تلویزیون های ماهواره ای با حضور در خانه ها به خصوصی ترین حوزه های زندگی آنان دسترسی پیدا کرده و با نمایش مناسبات و روابط ناسازگار با زندگی ایرانی الگوهای مختلف زندگی خانوادگی را معرفی می کنند.

چارچوب نظری

این روزها آمار ضد و نقیض از درصد استفاده کنندگان از ماهواره در کشورمان به گوش می رسد که از میان این آمار در خوش بینانه ترین حالت حدود 15 درصد و در بدبینانه ترین گمانه زنی ها حدود 50 درصد از خانواده های ایرانی از ماهواره استفاده می کنند. الیهو کاتز در نظریه برجسته سازی میگوید رسانه ها موضوعاتی که عامه مردم درباره آن می اندیشند را تعیین می کنند و می توان گفت بی عفتی، ترویج خیانت وتجمل گرایی ، بی اعتنائی به فرزندان، بی احترامی نسبت به یکدیگر و. .. موضوعات مهمی است که به عنوان آموزه های مورد هدف این شبکه ها در حال برجسته سازی است. در این شرایط کشور هائی که به حفظ فرهنگ ملی خود می اندیشند وظیفه ای سخت برای مقابله با این توطئه در پیش رو دارند و باید با تمامی قوا به ایمن سازی و ایجاد مصونیت در برابر این امواج بپردازند. دکتر باقر ساروخانی در مورد خانواده می گوید: نوع دیگر از خانواده که در جامعه ایران امروز بوجود آمده خانواده تفقدی است در این خانواده هرم قدرت افقی است به حدی که خانواده تبدیل به سرا شده هرکس کلید آپارتمان خود را دارد که با آن سرگرم است. بعد خانوار در این سال های اخیر به دلیل کاهش موالید رو به کاهش است و ایران با ساختار جدیدی از خانواده روبرو خواهد شد. فرزندان کمتر از حرف والدین تبعیت می کنند و فرزند سالاری به جای پدر سالاری حاکم است در گذشته به خاطر اینکه میزان دانش و ارتباطات افراد کم بود والدین با فرزندانشان تفاوتی نداشتند اما در حال حاضر خیلی از بچه ها به خصوص جوانان به خاطر دسترسی به شبکه های ارتباطی از جمله ماهواره ها خانواده های خود را قبول ندارند و آن ها را بی فرهنگ و بی کلاس خطاب می کنند.بلامر کاتز در اصل استفاده و خشنودی می گوید مخاطبان به دنبال محتوایی هستند که بیشترین خشنودی را برای آنها فراهم کند درجه این خشنودی بستگی به نیازها و علایق افراد دارد. شبکه های ماهواره ای برای جذب مخاطبان خود به ویژه جوانان به دنبال خشنودی کردن آنها هستندو از ابزار های متفاوت و متناسب با آن استفاده می کند چرا که مهمترین روش برای خشنودی جوانان توجه و اهمیت دادن به سلیقه ها و نیازمندی های آنها است و این خشنودی از دو طریق محتوایی و فراگردی شکل می گیرد توجه به اوقات فراغت شاد، نوع ادبیات و نوشتار و مهمتراز همه توجه به روحیه کنجکاوی آنها نقش زیادی در ایجاد گرایش به این رسانه نوین است.

آسیب شناسی استفاده از ماهواره ها

1- سست کردن بنیان خانواده و شکستن حریم های خانوادگی

حضرت علی در مورد حیا فرمودند: "الحیاء یصد عن فعل القبیح"یعنی حیا از انجام افعال قبیح جلوگیری می کند زمانی که پدر و مادری به همراه فرزند جوانش نظاره گر تصاویر به دور از حیا می شوند موجب از بین رفتن پرده های حجاب وقبح آن می گردد که درپی آن شکستن حریم خانواده، انزواء طلبی و پیامدهای مخرب دیگر را به همراه خواهد داشت.

2- ایجاد ناآرامی فکری و عدم امنیت روانی

یکی از مهمترین آسیب های ماهواره تضعیف پیوند و حق مسلم زناشویی و القای تجربه چندین باره عشق توسط زن و مرد حتی بعد از ازدواج است چون عموم فیلم هایی که برای مخاطب ایرانی آماده سازی می شود سعی شده حق چشیدن روابط با دیگران علاوه بر زناشوئی را محفوظ بدارد که کمترین اثر آن کم رنگ شدن رابطه بین زن و شوهر بوده و بالتبع فرزندان نیز از تأثیرات منفی آن مستثنی نخواهند بود.

3- تهاجم فرهنگی و تخریب ارزشهای ملی

نگاهی به بخش عظیمی از برنامه های ماهواره که مخصوص جوانان تهیه و پخش می شود نشان می دهد که این محصولات چگونه در کار تولید شکل آرمانی از زندگی هستند و در ایجاد بخش مهمی از ساختارها، هنجارها و ارزشها و صد ارزشها سهم و جایگاه مهمی دارند. از این رو خانواده ها باید بسیار دقت کنند تا مطمئن شوند اطلاعاتی که از آن رسانه به دست خانواده و فرزندان آنها می رسد از مجاری سالم و مطمئن باشد کما آنکه اگر ریشه بسیاری از بزه و ناهنجاری های اجتماعی مثل افزایش رسوائی های اخلاقی ، افزایش مشروبات الکی، قرص های روان گردان، افزایش خشونت ها، باندهای فساد و فحشاء را جستجو کنیم می بینیم که اغلب از یک منشاء بنام ماهواره سرچشمه گرفته اند. از بعد فرهنگی میتوان تخریب هویت که یکی از عناصر فرهنگی است نام برد که در جوامع معاصر و در سایه رشد و گسترش وسایل ارتباط جمعی است از برنامه های شبکه های تلویزیونی ماهواره های نشات میگیرد. خیل عظیمی از برنامه های متنوع تحقیقاتی، ورزشی، تجاری، تفریحی که خوراک فرهنگی تماشاگران خود را تامین می کنند.

همچنین ترویج تنوع طلبی و تمایل به زندگی لوکس و اشرافی و گسترش فرهنگ مصرف گرائی و... خبرهای ناگواری است که امروزه اعتراض اندیشمندان را در پی داشته است.

4- دشمن آشکار و تهاجم خاموش

عصری که در آن قرار داریم عصر ارتباطات و عصر سلطه پدیده رسانه برزندگی انسانهاست. تمدن منحط غرب برای ترویج سکولاریسم اقدام به تاسیس هزاران شبکه تلویزیونی کرده است. باید توجه داشت که وقتی از ماهواره سخن به میان می اید ابتدا مسایل ضد فرهنگی آن جلب توجه میکند سپس مسایل سیاسی، علمی و... بیشتر شبکه های فارسی زبان ماهواره در یک تقسیم بندی معمولی به شبکه های سیاسی و غیر سیاسی تقسیم می شوند که براساس تحقیقات به عمل آمده تماهی این شبکه ها در هجوم به مبانی دینی به طور جدی اشتراک دارند و هر کدام با ماموریتی خاص به مقابله با اسلام برخواسته اند. این هجوم اگر چه آرام و خاموش آغاز شده اصول و پایه های اعتقادی خانواده ها را هدف قرار داده و با دقت ماهرانه ای تمام گرو ههای مختلف جامعه را در بر میگیرد.

5- کاهش تعاملات واقعی

تاثیر برنامه ها ی ماهواره ای برروی فرزندان خانواده ها و به ویژه جوانان به مراتب بیشتر است به طوری که این گروه زمان بیشتری را صرف تماشای برنامه های ماهواره می کنند. که متعاقبا به ایجاد فاصله روانی و کمرنگ شدن پیوند های عاطفی بین فرزندان و والدین منجر شده و این امر زمینه ساز ایجاد بسیاری از مشکلات رفتاری و شناختی فرزندان میشود.

راهکار های پیشنهادی:

1- تبیین صحیح پیامدهای منفی ماهواره برای جوانان و والدین آنها با بهره گیری از مطبوعات رسانه ها و مدرسه، بدیهی است در مقابل هجوم فرهنگ باید مقابله فرهنگ صورت گیرد برنامه سازان فرهنگی و هنری باید در بخش غنی سازی و سالم سازی فرهنگ سرمایه گذاری کنند .

2- جایگزین کردن برنامه های سازنده و مورد علاقه جوانان در رسانه ملی کشور ، به عبارتی برنامه سازی می بایست براساس نیاز مخاطب در جامعه باشد. قطعاً رفع مسأله سانسور در حد معقول موجب افزایش مخاطبان خواهد شد و مخاطبان با رغبت و اعتماد بیشتری به دیدن رسانه های داخلی روی خواهد آورد.

3- باز نمائی مجدد ارزش های جامعه و صیانت از حریم خانواده به منظور مقابله با اثرات منفی فیلم های نامناسب ماهواره ای و نیز تقویت فرهنگ و دفاع از ارزش های ملی و ترویج الگوهای صحیح رفتاری در جامعه قطعا تاثیرات مثبت به همراه خواهد داشت.

4- واکسنیه کردن فرزندان در مقابل تهاجمات فرهنگی که مهمترین اقدام پدر و مادر دراین راستا برقراری رابطه مناسب با فرزندان و دادن بینش کافی به آنهاست.

5- صدور مجوز فعالیت شبکه های خصوصی توسط مقامات کشور برای ایجاد رقابت در عرصه رسانه که موجب افزایش کشش و گرایش مخاطبان می گردد. طبیعتاً زمانی که تولید و تقویت فرهنگ ملی وجود ندارد تهاجم فرهنگ رسانه های بیگانه، روز به روز افزایش پیدا خواهد کرد.

دیدگاهها

شبکه های ماهواره ای سراسر پیام اند و در همه کشورها ی منطقه نگرانی وجود دارد و نگران فرهنگ بومی شان هستند زیرا قدرت های غربی و به ویژه آمریکا کشورهای خاورمیانه را برای دستیابی به اهداف سیاسی و فرهنگی خود مورد هدف قرار داده اند. اما برای کم کردن این نگرانی ها کار میکنند و با چنگ و دندان مخاطبان بومی را نگه میدارند. طبق نظریه نزدیکی یا تشابه فرهنگی مخاطبان شبکه های ما هواره ای دنبال شبکه هایی میروند که با زمینه فرهنگی آنان تااندازه ای قرابت داشته باشد. بعضی از کشور های منطقه اینگونه شبکه ها را شناسایی کرده اند وبه جوانان میگویند ما تعدادی از شبکه خارجی را که جزو بهترین شبکه ها هستند به شکل دوبله شده و با سانسور اندک و منطقی پخش میکنیم حال اگر با وجود این شبکه ها ازآنتن غیر قانونی استفاده کنند باید جریمه پرداخت نمایند. در این راستا صدا و سیما نیز می بایست سیاست های آینده نگرانه خود را تعریف و ترسیم کند و به نظر اینجانب سیاست ممنوعیت استفاده از ماهواره باید تا حدی تعدیل گردد یعنی به جای پاک کردن صورت مساله می بایست سواد رسانه ای شهروندان یک کشور را بالا برد و با آگاه سازی اقشار جامعه، امکان انتخاب شبکه های سالم ماهواره را برایشان فراهم نمود. یکی از سیاست های غلط در این خصوص ارسال پارازیت است که پیامد و اثار سوء و مخرب آن قطعادر طول زمان متوجه ساکنان منطقه خواهد بود.

نتیجه

امروزه هیچ کشوری بی نیاز از همکاری با کشورها و جوامع دیگر نیست و ارتباط متقابل و تعامل سازنده اقتصادی، فرهنگی و سیاسی از ضرورت های زندگی در جهان کنونی است و به ناچار وارد این مرحله شده ایم و نمی توانیم مرزهای خود را به روی دیگران ببندیم. پس به جای اینکه جهانی شدن و رشد گسترده ارتباطات جمعی به خصوص شبکه های ماهواره ای را یک خطر تلقی کنیم می بایست خود را برای مواجهه منطقی با آن آماده کنیم. چرا که اصول و ارزشهای اجتماعی ما بر احترام به پدر و مادر، تقدس ازدواج و تولید نسل، حیا و عفاف بنا شده و وظیفه ملت و دولتمردان حفظ این عناصر حیات بخش فرهنگ ماست که در معرض هجوم برنامه های ماهواره های قرار گرفته و دستگاه های سیاست گذار و قانون گذار می بایست با جدیت بیشتر با این چالش مواجهه شده و تاملات عمیق تری داشته باشند.

منابع:

1- معتمدنژاد، کاظم، وسایل ارتباط جمعی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران،چاپ هفتم1386

2- دادگران، سیدمحمد، مبانی ارتباط جمعی، مروارید، تهران، چاپ شانزدهم 1390

3- ساروخانی، باقر، جامعه شناسی ارتباطات، ثانیه تهران، چاپ ششم 1375

4-سورین ورنرجی. تانکارد . جیمز دبلیو.، نظریه های ارتباطات، ترجمه علیضا دهقان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران چاپ پنجم. 1390

5- دوشنبه 11 خرداد 1394 www. isna.ir/Fa/4031106547

6- اول آذر 1390www.psyop.ir/?p=10666

7- kordestan. kowsarblog. ir/?p=45049&more=

8- آذرماه 13911&C=1&tb=1&pb=1

9- آبان 1394بحران -در -خانواده - ایرانی vista. ir/article/217608؛ 94/ ص861