نوسازی و بهسازی نیروگاه های حرارتی، مسئولیت اجتماعی و محیط زیستی - حمیدرضا اکبری

در دولت یازدهم پیشرفت‌های تکنولوژیک قابل ملاحضه ای در این خصوص انجام گرفته و برنامه‌ریزی‌های نه چندان بلند مدتی برای برای تحصیل نتایج مورد انتظار صورت پذیرفته است از این جهت در این یادداشت نگارنده بر آن است تا ضرورت نوسازی و بهسازی ظرفیت نیروگاه‌های حرارتی را از دو منظر بررسی و تشریح کند. نخست بررسی از منظر آمار و اقتصاد وپس از آن، بررسی از منظر اخلاق تجاری، محیط زیست، مسئولیت‌ها و هزینه‌های اجتماعی.
باید دانست 85 درصد ظرفیت نیروگاهی کشور از نوع حرارتی (بخاری، گازی، سیکل ترکیبی) بوده که در 6 ماه نخست سال 95 عهده دار تولید 95 درصد برق کشور بوده است. این نیروگاه‌ها همان گونه که در مقدمه یاداور شد از سوخت‌های فسیلی همچون گاز طبیعی و سوخت‌های مایع استفاده می‌کنند که هر چه میزان مصرف این سوخت‌ها پایین تر باشد فعالبت نیروگاه اقتصادی تر و راندمانان بالاتر ارزیابی می‌شود و این امر یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها برای تعیین کیفیت نیروگاه‌هاست کما اینکه در گزارشی که تحت عنوان، 'قیمت گذاری سوخت گاز طبیعی نیروگاه‌ها به تناسب راندمان' توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تهیه شده در راندمان‌های مختلف میزان برق تولیدی از سوخت‌ها متفاوت است و این تفاوت میزان تولید در ازای افزایش راندمان بصورت تصاعدی می‌باشد.
در همین ارتباط لازم است یادآور شویم که از ابتدای سال 95 تا کنون در شرکت مادر تخصصی تولید نیروی برق حرارتی 187 هزار و 211 گیگاوات ساعت برق توسط نیروگاه‌های حرارتی تولید شده و برای این مقدار 47 میلیارد لیتر سوخت (96.41 درصد گاز – 2.28 درصد گازوئیل و 3.3 درصد مازوت) مصرف شده که مقدار قابل توجهی است.
همچنین بر اساس گزارش 'آمار تفصیلی صنعت برق در سال 1394 'جمع قدرت نامی نیروگاه‌های حرارتی ایران 61 هزار و 633 مگاوات است که با متوسط راندمان 37.4 درصد در حال فعالیت هستند در حالیکه این عدد تقریباً 13 درصد از متوسط اتحادیه اروپا پایین تر است.
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در صورتی که راندمان نیروگاه‌های حرارتی، یک درصد افزایش یابد، علاوه بر اینکه شبکه برق کشور از سرمایه‌گذاری برای ساخت یک نیروگاه 600 مگاواتی بی‌نیاز می‌شود، مصرف سوخت نیز حداقل به اندازه یک درصد کاهش خواهد یافت؛ به گونه‌ای که با توجه به انواع سوخت مصرفی نیروگاه‌های حرارتی، در مصرف گاز طبیعی 503 میلیون مترمکعب، در مصرف گازوئیل 95 میلیون لیتر و در مصرف نفت کوره 178 میلیون لیتر صرفه‌جویی خواهد شد.
در عرصه عمل نیز دولت یازدهم در سال 95 با استفاده از روش‌هایی مانند IGV (تغییر درجه پره‌های توربین) و مدیا (خنک کردن هوای ورودی)، استفاده از توربین‌های انبساطی و wet compression(روش دیگر خنک کاری) بدون ساخت نیروگاه جدید توانسته 1100 مگاوات به توان قابل تولید نیروگاه­ها در زمان پیک شبکه اضافه کند.
ملاحظه می‌شود که کیفیت نیروگاه‌ها و بالا بودن راندمان انها تا چه اندازه در تولید برق کشور حائز اهمیت است.
نکته واجد اهمیت دیگر در فعالیت نیروگاه‌ها توجه به عمر مفید انهاست که به طور استاندارد 25 سال می باشدچرا که بعد از آن، میزان راندمان اولیه تعریف شده برای این واحدها حتی با انجام به موقع تعمیرات دوره ای و اساسی نیز قابل دستیابی نیست. برای دستیابی به راندمان مطلوب برای واحدهای حرارتی که عمر آن‌ها از 25 سال گذشته است باید تجهیزات به طور کامل تعویض شوند و در واقع به اندازه یک واحد جدید نیروگاهی، می‌بایست تجهیزات نوسازی شوند.
در ایران از مجموع ظرفیت اسمی 61 هزار و 633 مگاواتی واحدهای حرارتی، 12 هزار و 26 مگاوات ظرفیت واحدهایی است که بیش از 25 سال از عمر آن‌ها می‌گذرد. در این بین، عمر 2 هزار و 432 مگاوات واحد نیروگاهی بین 26 تا 30 سال، عمر 2 هزار و 553 مگاوات واحد نیروگاهی بین 31 تا 35 سال، عمر 4 هزار و 855 مگاوات واحد نیروگاهی بین 36 تا 40 سال و عمر 2 هزار و 186 مگاوات واحد نیروگاهی بیش از 40 سال است.
هم اینک سه هزار مگاوات از تولید برق کشور توسط نیروگاه‌های فرسوده با بازده حدود 22 درصد و با عمر طولانی انجام می‌شود که باید از رده خارج شوند به نحوی که اخیرا محسن طرزطلب مدیر عامل شرکت مادر تخصصی تولید برق حرارتی در گفتگویی اعلام نمود، برخی از این نیروگاه‌ها تعطیل شده و بعضی دیگر با نیروگاه‌های مدرن جایگزین می‌شوند که از جمله آن‌ها نیروگاه زرند کرمان و نیروگاه شهرری است که با یک برنامه زمانبندی کنار گذاشته خواهند شد.
نکته قابل توجه دیگر ترکیب تولید انواع نیروگاه‌های حرارتی است که عامل تاثیرگذار دیگری بر متوسط راندمان نیروگاه‌های حرارتی کشور می‌باشد. بر مبنای 'آمار تفصیلی صنعت برق در سال 1394، میزان 36.3 درصد از قدرت نامی نیروگاه‌های کشور در اختیار نیروگاه‌های گازی با راندمان 31.2 درصد و 21.4 درصد در اختیار نیروگاه‌های بخاری با راندمان 35.7 درصد و 25 درصد در اختیار چرخه ترکیبی با راندمان 46.1 درصد بوده است. ملاحظه می‌شود که بیشترین راندمان متعلق به نیروگاه‌های چرخه ترکیبی است و منطقی است که بخش اعظم ظرفیت نیروگاهی کشور در اختیار نیروگاه‌های چرخه ترکیبی باشد. بنا براین لازم است در راستای بهسازی نیروگاه‌های موجود و به تبع افزایش راندمان آن‌ها در اولین قدم پروژه‌های نیمه تمام سیکل ترکیبی به اتمام برسند و در گام بعدی تبدیل نیروگاه‌های چرخه باز به چرخه بسته و پس از ان به نوسازی و یا اسقاط نیروگاه‌های قدیمی پرداخته شود.
چنانکه ملاحظه شد نکاتی که به شرح فوق ارائه گردید همگی مؤید اقتصادی بودن سرمایه گذاری هر چه بیشتر در حوزه نوسازی و بهسازی نیروگاه‌های حرارتی است و بر همین اساس کشور در دولت یازدهم پیشرفت‌های قابل ملاحظه ای در خصوص تحصیل کرده است.
در این بخش موضوع از منظر اخلاق تجاری، مسئولیت و هزینه‌های اجتماعی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها از جمله مباحث زیر مجموعه اخلاق حرفه ای کسب و کار بشمار می‌رود و به نقش سازمان‌ها درحوزه های اجتماعی می‌پردازد و شامل مجموعه وظایف و تعهداتی است که سازمان بایستی در جهت حفظ، مراقبت و کمک به جامعه‌ای که در آن شکل گرفته است، انجام دهد. برای مثال می‌توان از متعهد بودن در حوزه حفظ محیط زیست، سرمایه‌های انسانی و رفاه اجتماعی و .... نام برد. بنابراین مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها را در واقع باید مشتمل بر اقداماتی دانست که هدف از انجام آن‌ها تأمین منافع سازمان نبوده بلکه سود و منفعت اجتماعی را در نظر دارد و فراتر از مباحث اقتصادی و مالی است. این اقدامات الزاماً آن چیزی نیست که قانون سازمان‌ها را موظف به انجام آن می‌نماید بلکه غالبا بصورت داوطلبانه توسط سازمان‌ها رعایت می‌شود زیرا سازمان‌ها در قبال جامعه ای که دران فعالیت می‌کنند به دلیل استفاده از منابع انسانی و طبیعی و اقتصادیان جامعه مسئول هستند.
این موضوع یعنی همان مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها (Corporate Social Responsibility) یا CSR مفهومی است که در دهه‌های اخیر در دنیای مدیریت و تجارت ظهور پیدا کرده است و سابقه آن به دهه 90 میلادی و همزمان با توسعه سیستم‌های مدیریتی مبتنی بر استانداردها و چارچوب‌هایی مانند ISO 14001 با موضوع مدیریت محیط زیست، SA 8000 با موضوع پاسخگویی اجتماعی، OHSAS 18001 با موضوع مدیریت ایمنی و سلامت شغلی و ISO26000 با موضوع مسئولیت اجتماعی باز می‌گردد.
و اما هزینه اجتماعی، همان هزینه ای است که در نتیجه اثرات مخرب و منفی یک فرآیند بر اکوسیستم‌های طبیعی و سلامت انسان و برای جبران این اثرات بر جامعه انسانی تحمیل می‌شود و تولید کنندگان حسب معمول برای جبران این هزینه وجهی پرداخت نمی‌کنند و به همین دلیل این هزینه در قیمت تمام شده کالا یا خدمت تولیدی آن‌ها در نظر گرفته نمی‌شود. به بیان دیگر هزینه اجتماعی را می‌بایست مجموعه مبالغی دانست که می‌تواند صدمات ناشی از انتشار مواد آلاینده و گازهای گلخانه ای را جبران نماید. مثال روشن این بحث هزینه‌های ناشی از فعالیت صنایعی است که در حاشیه رودخانه‌ها قرار دارند و باعث آلودگی آب رودخانه می‌شوند و یا فعالیت کشاورزانی که آب را آلوده به سموم می‌کنند و باعث مرگ ماهی‌ها و بیماری افراد پایین دست رودخانه می‌شوند.
و اما مشخصاً در ارتباط با نیروگاه‌های حرارتی، هزینه‌های اجتماعی مستقیم و غیر مستقیم ناشی از انتشار گازهای NOx، SO2 و CO2 به ازای هرکیلووات ساعت برق تولیدی در نیروگاه‌های بخاری کشور حدود 722 تا 1362 ریال، در نیروگاه‌های گازی 742 تا 1382 ریال و در نیروگاه‌های سیکل ترکیبی 592 تا 1232 ریال برآورد شده است. همچنین بر اساس مطالعات بانک جهانی و سازمان حفاظت محیط زیست ایران در سال 91، هزینه‌های اجتماعی تولید برق حرارتی برابر 102.6 میلیارد ریال (معادل 19.6 درصد از تولید ناخالص داخلی کشور) بوده است.
بر اساس گزارش صندوق بین المللی پول که در جولای 2014 در مورد سیاست‌های مالی کنترل اثرات زیست محیطی انرژی منتشر شده قیمت انرژی در بسیاری از کشورها اقتصادی نمی‌باشد زیرا قیمت‌ها طوری تنظیم شده‌اند که زیان‌های زیست محیطی به خصوص تغییرات آب و هوایی، آلودگی هوا و اثرات جانبی مختلف ناشی از به کارگیری سوخت‌ها فسیلی را در نظر نمی‌گیرد. در این گزارش به کشورهایی که برای دست یابی به اهداف مالی خود به شدت به درآمدهای حاصل از مالیات بر مصرف، حقوق و دستمزد و درآمد عمومی متکی هستند توصیه به در نظر گرفتن مالیات بر مصرف انرژی شده است.
با توجه به اقتصادی بودن نوسازی و بهسازی ظرفیت نیروگاهی در کشور دولت تدبیر و امید که همواره نسبت به موضوع مسئولیت‌های اجتماعی و حفاظت از محیط زیست تاکید داشته به این اهداف نایل شده است؛ راندمان نیروگاه‌های حرارتی کشور در ابتدای دولت یازدهم (سال 1392) معادل 37 درصد بوده که با اقدامات صورت گرفته، این شاخص در پایان سال 1395 به 37.9 درصد افزایش یافته است. این افزایش راندمان معادل صرفه جویی 6.1 میلیارد مکعب گازطبیعی در سال 1395 است.
مصرف سوخت نفت کوره به سبب آلایندگی بالای زیست محیطی از 15263 میلیون لیتر در سال 1392 به 4562 میلیون لیتر در سال 1395 کاهش یافته است.
با استفاده از تکنولوژی‌های جدید و استفاده از پساب تصفیه شده بجای آب خام استخراجی از چاه‌های عمیق میزان مصرف آب را تا 90 درصد کاهش داده و در نتیجه میزان برداشت از سفره­های زیرزمینی کشور کاهش قابل ملاحظه ای داشته است.
...........................................................
مشاور اقتصاد انرژی شرکت تولید برق حرارتی