حضور اجتماعی زنان در ایران ریشه ای دیرینه دارد، تکاپوهای اجتماعی زنان ایران چه در دوران ماقبل تجدد و چه بعد از آن، همواره دچار آسیب های جدی بوده است؛ هر چند مشروطیت بهره مند از حضور اجتماعی زنان بود اما نتایج قابل اعتنایی برای زنان نداشت. پیروزی انقلاب مشروطه عملا هیچ موفقیت ویژه ای را برای زنان به همراه نداشت؛ امتیازات و حقوق زنان نسبت به گذشته تغییری نکرد و قانون اساسی مشروطه حق و حقوق خاصی برای زنان در نظر نگرفت. این امر خود به خود زنان را به عکس العمل واداشت؛ در واقع صرفا به صورت ظاهری «ضعیفه» و «مطبخ» به «منزل» و «خاتون» تغییر یافت. اما در هویت واقعی تغییری صورت نگرفت. در واقع از مشروطه به بعد خیلی از زنان و دختران به تبعیت از پدران و همسرانشان حضور اجتماعی داشتند و به نوعی یک مشارکت در سایه و تابع بود که قطعا مطلوب آنان رخ نداد.
زنان از این زمان به بعد با نام های مختلفی از انجمن ها و جمعیت های زنانه طرفدار حقوق زنان، نظیر انجمن مخدرات وطن و جمعیت نسوان وطن خواه و...برخورد می کنند. اما بدون تردید عامه زنان ایران در این انجمن ها عضویت و یا با آنها همکاری نداشتند. به درستی مشخص نیست که خواسته ها و مطالبات این انجمن ها درباره حقوق زنان تا چه حد با خواسته ها و مطالبات عامه زنان ایران آن روزگار تطابق داشت، اما از آنجا که خواسته های این انجمن ها درباره حقوق زنان از جایگاه و حقوق زن در جوامع مدرن غربی اقتباس شده بود، و بیش از هر چیز از اندیشه های سکولاریسم و مدرنیسم غربی مایه می گرفت، اکثر قریب به اتفاق زنان جامعه ایرانی از همراهی با این انجمن ها خودداری کردند چرا که با ریشه اصلی آنان در تقابل و تضاد فاحش بود.
پس از آن در دوران رضاخان حقوق اساسی زن، براساس تجدد سطحی و فرمایشی، به حضوری ظاهری در اجتماع تقلیل یافت و در اواخر دوران پهلوی ها به ابزاری برای پرستیژ بخشیدن به چهره بزک شده جامعه ایران تبدیل شد. حقوق اساسی زن
حضور زن در مجالس قانون گذاری دوران پهلوی دوم نیز صرفاً جنبه ای نمادین داشت و فاقد مؤلفه های یک تحول ریشه دار اجتماعی بود. روند تجددخواهی در دوره پهلوی، آمیزه متناقضی از سکولاریسم و غربگرایی بود. رضاشاه اهداف خود را با ایجاد استبداد نظامی در ایران پیش می برد. ایران در دوره رضاشاه در مقایسه با دوره قاجار به ظاهر بر جاده نوسازی حرکت می کرد، اما جنبش ملی ایران از دو جهت در دوره او دچار افول گردید:
1) در ایران دوره رضاشاه روند تجددخواهی صرفا بر مبنای تقلید سطحی و ظاهری از غرب بنا نهاده شد.
2) فعالیت های تجددخواهانه دوره رضاشاه در یک قالب شدیداً کنترل شده و محدود صورت می گرفت و این روند، از تفکر سیاسی آزاد ممانعت می کرد.
زنان در برنامه های سکولار و مدرنیزه کردن جامعه ایرانی در دوره پهلوی، جایگاه ویژه ای داشتند اما این حضور و دخالت آنان صرفاً صوری و ظاهری بود. در واقع رژیم پهلوی از اجرای برنامه های تجددخواهانه در مورد زنان دو هدف اصلی را دنبال می کرد:
1) زیر سؤال بردن نظام ارزش های سنتی و اسلامی جامعه.
2) ایجاد شباهت ظاهری بیشتر بین جامعه ایرانی و غربی.
با روی کار آمدن رضاخان میرپنج در اسفند 1299، فعالیت های زنان شتاب بیشتری گرفت. نگرش رضاخان نسبت به زنان در چارچوب کلی نگرش همسو با مدرنیته غربی و تجدد بود. مهم ترین و عینی ترین اقدام رضا شاه در رابطه با زنان، پدیده کشف حجاب بود که موجی از اعتراضات را به همراه داشت. به طور کلی می توان گفت پدیده کشف حجاب در زمان خود، سبب ایجاد شکاف در بین جنبش زنان شد؛ چراکه همه زنان ترقی خواه و مردان طرفدار حقوق زنان، با اصلاح قانون خانواده و ازدواج و طلاق، حق تحصیل و آموزش دختران و حقوق سیاسی از جمله حق رأی موافق بودند، اما کشف حجاب مسئله ای نبود که اجماع کلی در مورد آن وجود داشته باشد.
در بین زنان آزادی خواه آن دوره، بسیاری با کشف حجاب مخالف بودند و این سبب شکاف بین آنها و زنان طرفدار کشف حجاب می شد و فعالیت های جنبش مستقل زنان را با گسست مواجه می کرد. در واقع بر این باوریم که حتی زنان آزادی خواه به دلیل بافت سنتی جامعه ایران و وجود یک پتانسیل کاریزماتیک بسیار قوی به نام دین بر خلاف درخواست های آرمان گرایانه خود به کشف حجاب قلیاً و ذاتاً مخالف بودند و این اتفاق سد محکمی برای رسیدن به مسیر توسعه اجتماعی آنان در آن سال ها بود.
از سال 1338 و بعد از سخنرانی شاه در جلسه هیأت وزیران، مساله دادن حق را به زنان از سوی رژیم پهلوی، به بحث داغ نشریات، مجلس و رادیو و تلویزیون تبدیل شد. رسانه های جمعی تبلیغ می کردند که شاه جسورانه و یک تنه از دادن حق رأی به زنان در برابر مخالفان حمایت می کند. سرانجام در پی یک سلسله ظاهرسازی ها و جریانات ساختگی، در آخرین اقدام، در روز چهارم بهمن سال 1341 اعتصاب عمومی یک روزهای توسط سازمان های زنان اعلام گردید. این اغتصاب از حمایت کامل دولت برخوردار بود و شرکت کنندگان در آن فقط کارمندان دولت بودند. دو روز بعد از اعتصاب، یعنی در روز ششم بهمن، رفراندومی برای کسب حمایت مردم از فرمان شش ماده ای شاه که به انقلاب سفید معروف شد، برگزار گردید. زنان نیز در این انتخابات شرکت داده شدند. منابع رسمی دولت اعلام کردند که مردم ایران و از جمله زنان، حمایت قاطع خود را در حمایت از انقلاب سفید و فرمان شاه نشان داده اند، عاقبت شاه طی فرمانی در هجدهم اسفند 1341 ش به زنان حق رأی و حق انتخاب شدن داد. زنان برای اولین بار در بیست و ششم شهریور 1342 در انتخابات بیست و یکمین دوره مجلس شورای ملی شرکت کردند و تعدادی از کاندیداهای زن به مجلس راه یافتند.
نگاهی به مشاغل و وضعیت خانوادگی و طبقاتی این نمایندگان نشان می دهد که اکثر قریب به اتفاق آنان دارای مشاغل دولتی بودند و خود و یا خانواده آن ها وابستگی انکارناپذیر به رژیم پهلوی و دستگاه حاکم داشتند. علاوه براین تمامی نمایندگان زن، عضو و یا رئیس جمعیت ها و سازمان های زنان بودند. این سازمان های وابسته به رژیم پهلوی، توسط همسر و خواهران شاه اداره می شدند. اکثر نمایندگان زن از طرف احزاب دولتی این دوره، نظیر حزب ایران نوین و رستاخیز، کاندیدای نمایندگی شده بودند؛ با یک نگاه ساده می توان پی برد تمامی این نوع مشارکت ها ساختگی و تحت کنترل تمام و کمال دولت و رژیم بود به طوری که اگر کسی دست از پا خطا می کرد خود و خانواده اش کاملا مورد بازخواست و محاکمه (ولو به صورت مخفی) قرار می گرفتند. بنابراین می توان گفت تمام روند مشارکت و حضور اجتماعی زنان و اساساً ساختگی و تصنعی بوده و فقط رژیم به دنبال انحراف و سرگرم کردن زنان و کسب محبوبیت اجتماعی بوده است. لازم به ذکر است پس از مدتی محدود بخش زیادی از زنان متوجه این روند به ظاهر در حال رشد شدند و شروع به فعالیت های زیر زمینی و در واقع مبارزاتی کردند که می توان گفت از همین جا مشارکت وسیع زنان جریان ساز در مسیر انقلاب و تحول کلید خورد.
جایگاه زن ایرانی اگرچه در پاره ای از زمان ها نسبتاً قابل تحمل بوده است اما در مجموع در دو زمان و دو تاریخ، زن ایرانی تغییرات و تحولی را درک کرده است. نخستین تغییر با ظهور مکتب اسلام رقم خورد و دیگری تغییری است که با ظهور انقلاب اسلامی یعنی در همین چند دهه اخیر در سرنوشت زن ایرانی ایجاد شد. زن ایرانی از بردگی و رنج تا اوج عزت و سربلندی را طی کرده است و هم اینک در دوران رشد و شکوفایی خود به سر می برد.
بی شک انقلاب اسلامی تحولی اساسی و ژرف در وضعیت زنان جامعه ایران به وجود آورد و جایگاه و منزلت واقعی آنان را اعتلا بخشید و دامنه مشارکت آنان را نیز گسترش داد. نقشی که در هیچ دوره ای از تاریخ چنین پررنگ و واضح نبوده است. در رژیم پهلوی اگر چه به صورت ظاهری یک سری آزادی ها و حتی مشارکت های اجتماعی به زنان داده شد اما به دلیل تقلید کورکورانه از غرب و سلطه گری نگاه های فاسد و ساختگی غربیان همه چیز در همان ظاهر و استفاده ابزاری از آن باقی ماند. لذا به جز تهران در اکثر شهرها و استان های کشور هیچ تغییر و یا حرکت رو به جلویی در این خصوص صورت نپذیرفت، که به پیروزی انقلاب اسلامی و هویت بخشیدن به زن و تعریف جایگاه زنانه و مادری و همسری در خانواده و لایه به لایه نظام اجتماعی زنان توانستند با یک آرامش واقعی وارد فرایند مشارکت اجتماعی شوند.
حضور زنان در دانشگاه ها بعد از انقلاب به سمتی رفت که تعداد پذیرفته شدگان زن در بسیاری از رشته ها بسیار بیشتر از مردان بود و در طی سال های اخیر شاهد حضور وزیر زن و معاون رئیس جمهوری در کابینه دولت نظام جمهوری اسلامی بودیم که این حد بالای مشارکت اجتماعی را نشان می دهد.
پس از انقلاب تغییرات اساسی قانون حقوق واقعی برای زنان در نظر گرفته شد که رفته رفته با جان گرفتن نهال نو پای انقلاب اسلامی این حق و حقوق به ثمر رسید، زنان در مشاغل دولتی و حتی خصوصی به صورت جدی ورود کردند و در برخی از جایگاه های فنی و تخصصی توانستند به سهولت به افق های روشن ذهنشان برسند. در سال های اخیر زنان حتی در استان ها و شهرستان های دور افتاده ایران امکان حضور اجتماعی و رشد استعداد و مهارت هایشان را دارند و این انقلاب باعث شد که هویت زن اصیل ایرانی به همه دنیا معرفی گردد و این ذهنیت که فقط زنان ایرانی در خانه هستند و به کار خانه مجبور و مشغولند و امکان تحصیل و یا حضور اجتماعی را ندارند، از افکار رخت بست.
حضور فعال زنان ایرانی در عرصه های مختلف، خط بطلان بر اندیشه های ارتجاعی کشید و نشان داد که اسلام و به ویژه فقه شیعه بهترین دفاع را از حقوق زنان به عمل می آورد. از این رو باید گفت مشارکت زنان در اجتماع در واقع نیازمند درکی نو از واقعیت های موجود است، ناگفته نماند که با همه همراهی ها و باز بودن فضا برای رشد اجتماعی هنوز با رسیدن به مطلوب واقعی فاصله هایی وجود دارد که لازمه آن هموار شدن تمامی مسیر توسعه برای همگان است.
