دکتر سید مرتضی صفوی : متخصص تغذیه و رژیم‌های درمانی ؛ استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان ؛ رئیس هیئت مدیره انجمن غذا، صنعت، سلامت
تحریریه زندگی آنلاین : شاید هیچ مرحله‌ای از زندگی انسان مانند دوران جنینی و پس از آن یعنی دوران شیرخواری و کودکی پرمخاطره نباشد. در این دوران نیازهای تغذیهای خانم باردار از اهمیت خاصی برخوردار است. جنین رشد بسیار سریعی دارد و وزن او از یک گرم در هشت هفتگی به حدود 3200 گرم در هفته چهلم می‌رسد و از هفته سوم جنینی در هر دقیقه 250 هزار سلول مغزی تکثیر پیدا می‌کنند. جنین برای تکثیر سریع سلول‌‌های خود نیاز ویژه‌ای به انواع مواد مغذی دارد که باید از طریق تغذیه مناسب مادر تامین شود.
غذایی که در دوران بارداری مصرف می‌شود، نیازهای تغذیهای مادر و همچنین رشد جنین را تامین می‌کند، بنابراین دانش مادر در زمینه تغذیه و رعایت تنوع و تعادل در این زمان سهم عمده‌‌ای در تامین سلامت جنین دارد، زیرا اگر مادر در طول بارداری از مواد مغذی مناسب و مورد نیاز جنین استفاده نکند، جنین کلیه این نیازها را از ذخایر بدن مادر تامین می‌کند و با کاهش ذخایر سلامت او به مخاطره خواهد افتاد. مصرف ناکافی مواد مغذی به مدت طولانی در دوران قبل از بارداری نیز می‌تواند منجر به کمبود ریزمغذی‌ها در جنین شود و در نتیجه ممکن است وزن نوزاد هنگام تولد از حداقل قابل قبول (2500 گرم) کمتر باشد.
بیشتربخوانید:
هدف این مقاله ارتقای سطح مهارت‌ها و آگاهی‌های پزشکان و کارشناسان مامایی شاغل در شبکه بهداشتی – درمانی کشور خصوصا پزشکان خانواده در خصوص تغذیه خانمهای باردار و شیرده با تکیه بر اصول زیر می‌باشد:
1- شناسایی و غربالگری خانمهای باردار مراجعه‌کننده به شبکه بهداشتی – درمانی کشور از نظر عوامل خطر بارداری
2- آشنایی با نیازهای تغذیهای دوران بارداری و شیردهی و نکات تغذیهای ویژه
3- آموزش تغذیه مناسب دوران بارداری و شیردهی با معرفی گروه‌های غذایی و مواد مغذی
4- نحوه کنترل و پیگیری وزن خانمهای باردار با ثبت وزن و منحنی وزن‌گیری و ارائه آموزش تغذیه متناسب با نمایه توده بدنی یا BMI آنها.
5- شناسایی خانمهای باردار در معرض خطر سوء‌تغذیه و سایر بیماری‌های شایع داخلی و ارائه توصیه‌های تغذیهای مناسب
مراقبت‌های تغذیهای در ملاقات پیش از بارداری
با توجه به عوامل خطرزا در دوران بارداری لازم است خانم‌ها قبل از باردار شدن، برای حصول اطمینان از سلامت و آمادگی کامل جسمانی و مشاوره به مراکز بهداشتی درمانی مراجعه نمایند. هدف عمده از این مراقبت‌ها شناسایی خانمهای باردار مبتلا به سوء تغذیه
(لاغر، دارای اضافه وزن یا چاق) و رفع مشکل تغذیهای و رساندن آنان به محدوده BMI طبیعی و آماده کردن خانم‌ها برای داشتن یک بارداری ایمن و بدون خطر است.
بیشتربخوانید:
عوامل خطرزا در مرحله شروع بارداری
1- سن کمتر از 18 یا بیشتر از 35 سال
2- محرومیت اقتصادی، اجتماعی یا فرهنگی (درآمد کم، تحت پوشش دائمی خدمات حمایتی محلی یا دولتی بودن یا نداشتن شغل ثابت سرپرست خانوار، کم‌سوادی و محدودیت دسترسی به غذا)
3- خرافات و باورهای نادرست غذایی (استفاده از رژیم‌های غذایی عجیب یا محدود از نظر ارزش تغذیهای).
4- استعمال دخانیات به مقدار زیاد
5- اعتیاد به مواد مخدر و مصرف الکل
6- داشتن BMI بالاتر از 26 یا کمتر از 8/19 (حداقل 5/18) در اولین ملاقات بارداری
7- سابقه بارداری‌های متعدد با فاصله کمتر از 3 سال از زایمان قبلی
8- سابقه اختلالات دستگاه تولید مثل یا اختلالات باروری
9- داشتن رژیم غذایی درمانی برای یک بیماری سیستمیک مزمن
عوامل خطرزا طی دوره مراقبت‌های بارداری
1- افزایش ناکافی وزن
2- افزایش زیاد وزن
3- کم‌خونی متوسط یا شدید (کم‌خونی متوسط: HB ≤ 10 g/dl و کم‌خونی شدید: HB < 7 g/dl )
حتی در موار تالاسمی
بیشتربخوانید:
همه خانم‌ها قبل از بارداری باید نکات زیر را رعایت کنند تا از یک بارداری ایمن برخوردار گردند
برنامه غذایی مناسب داشته باشند (رعایت اصل تنوع و تعادل، یعنی در روز به مقدار کافی از انواع مواد غذایی در گروه‌های اصلی استفاده نمایند.
قبل از باردار شدن باید تا حد امکان وزن خود را به محدوده BMI طبیعی (طبق اندازه‌گیری‌های مرکز بهداشتی درمانی) برسانند. در صورتی که BMI فرد کمتر از 5/18 یا بالاتر از 25 باشد، باید رژیم غذایی متناسب برای او در نظر گرفته شود و بهتر است تا رسیدن به وزن مطلوب، بارداری خود را به تاخیر اندازد. خانم‌هایی که در شروع بارداری چاق هستند در معرض خطر افزایش فشار خون، دیابت شیرین بارداری و زایمان از طریق سزارین قرار می‌گیرند. همچنین خانمهای چاق مشکلات بیشتری در شیردهی خواهند داشت. نوزادان مادران چاق بیشتر از نوزادان مادران طبیعی مبتلا به ماکروزومی، نمره آپگار پایین هنگام تولد و چاقی دوران کودکی خواهند شد.
بارداری قبل از سن 18 و بالاتر از 35 سالگی ممکن است به علت کمی ذخایر بدن مخاطره‌آمیز باشد. خصوصا بارداری در سنین پایین مادر را با مشکل تامین مواد مغذی برای رشد جنین و تامین سلامت خود مادر مواجه می‌کند و نتیجه آن تولد نوزاد کوچک با احتمال بالای آنومالی‌های فیزیکی و اختلالات شناختی خواهد بود.
در صورتی که به علت ابتلا به بیماری‌های سیستمیک مزمن و یا برای لاغری از رژیم درمانی یا رژیم غذایی خاصی پیروی می‌کنند لازم است برای حصول اطمینان از چگونگی ادامه برنامه غذایی خاص خود قبل از بارداری با پزشک یا مشاور تغذیه خود مشورت کنند. برای مثال مادرانی که قبل از بارداری مبتلا به فشار خون بالا بوده‌اند در خطر مرگ و میر جنینی و نوزادی هستند. دیابت مادر باردار، خطر نقایص جنینی زمان تولد خصوصا نقایص مادرزادی قلب و سیستم اعصاب مرکزی را افزایش می‌دهد. مادرانی که مبتلا به فنیل کتونوری (PKU) هستند برای پیشگیری از تولد نوزاد میکروسفال و عقب‌مانده ذهنی باید قبل از بارداری با مشورت با مشاور تغذیه و رژیم‌درمانی و پزشک معالج، رژیم غذایی مخصوصی داشته باشند، به طور مرتب سطح فنیل‌آلانین خون خود را کنترل نمایند و رژیم غذایی خود را در طول بارداری نیز حفظ کنند.
در صورت ابتلا به بیماری‌های گوارشی زمینه‌ای، قبل از بارداری با متخصص داخلی مشورت نمایند.
از استعمال دخانیات و مصرف نوشابه‌های الکلی پرهیز کنند.
جهت تامین ذخیره کافی املاح و ویتامین‌ها در بدن، رعایت فاصله ایمن بین بارداری‌ها ضروری است. حداقل فاصله ایمن بین بارداری‌ها سه سال می‌باشد.
حدودا از سه ماه قبل از بارداری روزانه 400 میکروگرم اسیدفولیک مصرف نمایند. مصرف اسید فولیک قبل از بارداری از تولد نوزاد مبتلا به نقص لوله عصبی
(NTD: Neural Tube Defect) پیشگیری می‌کند.
در صورت تشخیص آنمی، علاوه بر مصرف روزانه قرص فروس‌سولفات (بسته به شدت آنمی دوز دارو متفاوت است) از منابع غذایی غنی از آهن استفاده کنند.
در صورت ابتلا به دیابت و چاقی همزمان
(با30≤ BMI ) لازم است کاهش وزن تا رسیدن به محدوده BMI طبیعی صورت گیرد. به علاوه کنترل مرتب قند خون، مصرف غذاهای کم‌چرب و غنی از کربوهیدرات‌های مرکب و فیبر و همچنین پرداختن منظم به حرکات ورزشی توصیه شود.
مراقبت تغذیهای از خانمهای مبتلا به سوء‌تغذیه پیش از بارداری
توصیه‌‌ها به خانم‌هایی که BMI < 18/5 دارند
تنوع غذایی را رعایت کرده و از همه انواع گروه‌های غذایی شامل نان و غلات، سبزی‌ها و میوه‌ها، شیر و لبنیات، گوشت، حبوبات، تخم مرغ و مغزها، چربی‌ها و روغن‌ها استفاده کنند.
در وعده صبحانه از غذاهای پرانرژی مثل عسل، مربا و کره استفاده کنند.
در میان وعده‌ها از بیسکویت، کیک، شیرینی، شیر، بستنی، کلوچه، نان و پنیر و خرما، سیب‌زمینی پخته، میوه‌های تازه و خشک و انواع مغزها (بادام، گردو، پسته و فندق) استفاده کنند.
از گروه نان و غلات (نان، برنج و ماکارونی) بیشتر استفاده کنند.
در تهیه سالادها، از روغن‌های مایع نباتی مثل روغن زیتون استفاده کنند.
سبزی خوردن و میوه زیتون در کنار غذا مصرف کنند.
جهت تحریک اشتها، از انواع چاشنی‌ها در تهیه غذاها استفاده کنند.
توصیه‌‌ها به خانم‌هایی که 25<BMI دارند
با استفاده از میان وعده‌ها، تعداد وعده‌های غذا در روز را افزایش دهند و حجم غذای هر وعده را کم کنند.
ساعت ثابتی برای صرف غذا در وعده‌های مختلف در روز داشته باشند.
مصرف قند و شکر و خوراکی‌هایی مانند انواع شیرینی، شکلات، آب‌نبات، نوشابه‌ها، شربت‌ها، آبمیوه‌های صنعتی، مربا، عسل و ... را بسیار محدود کنند.
به جای برنج و ماکارونی زیاد، از نان استفاده کنند.
نان مصرفی باید از آرد سبوس‌دار تهیه شده باشد و نان‌های فانتزی مثل انواع باگت و ساندویچی کمتر مصرف کنند.
حبوبات پخته مثل عدس و لوبیا را بیشتر مورد استفاده قرار دهند.
شیر و لبنیات خود را حتما از نوع کم‌چرب انتخاب کنند.
گوشت را کاملا لخم و چربی گرفته و مرغ و ماهی را بدون پوست مصرف کنند.
از مصرف فرآورده‌های گوشتی پرچربی مثل سوسیس، کالباس، همبرگر، کله‌پاچه و مغز خودداری کنند.
به جای گوشت قرمز، بیشتر از گوشت‌های سفید، خصوصا ماهی استفاده کنند.
مصرف تخم‌مرغ را محدود کنند.
میوه‌ها و سبزی‌ها را بیشتر به شکل خام و سالاد سبزیجات را قبل یا همراه با غذا مصرف کنند.
به جای آبمیوه بهتر است خود میوه را مصرف کنند.
غذاها را بیشتر به شکل آبپز، بخارپز، کبابی یا تنوری مصرف کنند.
از مصرف غذاهای پرچرب و سرخ‌شده پرهیز کنند.
روغن مصرفی را از انواع گیاهی مایع انتخاب کنند.
از مصرف انواع سس سالاد، کره، خامه، سرشیر و پنیرهای پرچرب خودداری کنند.
مصرف دانه‌های روغنی مثل گردو، فندق، بادام، تخمه، پسته و زیتون را محدود کنند.
تنقلات کم‌ارزش یا پرچرب مثل آب‌نبات، شکلات و چیپس را به هیچ وجه مصرف نکنند.
از مصرف غذاهای آماده و کنسروی اجتناب کنند.
مصرف نمک و غذاهای شور را محدود کنند.
در کنار رعایت اصول تغذیه مناسب
1- فعالیت بدنی و ورزش را متناسب با سن و شرایط جسمی خود افزایش دهند.
2- تا حد امکان 30 دقیقه پیاده‌روی در تمام روزهای هفته توصیه می‌شود.
اضافه وزن و چاقی خطر ابتلا به فشار خون بالا، افزایش چربی‌های خون، ابتلا به بیماری‌های قلبی، دیابت و انواع سرطان را افزایش می‌دهند.
