اصول درمان‌های علمی رایج در اعتیاد

دکتر امیررضا جعفری نیا

هم اکنون اعتیاد بعنوان یکی از مهمترین چالشهای اجتماعی در جامعه، نگاههای مسئولین و متخصصین در کشور را بیش از پیش به خود معطوف ساخته است. سازمانها و نهادها نیز که متعاقبا با این چالش مواجه گردیده اند با توجه به نگرش های نوین در سیستم های مدیریت منابع انسانی (HRM) خود بدنبال ایجاد ساختارهای موثر پیشگیری و درمانی در امر کنترل و کاهش آسیب اعتیاد می باشد.

آنچه که در این مبحث مورد بررسی قرار خواهد گرفت ارائه خلاصه از درمانهای علمی مطرح در اعتیاد به داروها و مواد اعتیاد آور و بررسی پروتکل‌های درمانی موجود در کشور بعنوان چار چوب ( FRAME WORK) مورد استفاده قرار گرفته توسط متخصصین این امر می باشد.که در این مبحث ارائه خواهد گردید.

ذکر این نکته بسیار حائز اهمیت می باشد که با توجه به پیچیدگی پدیده اعتیاد که یک اختلال روانی – ژنتیکی – جسمی و اجتماعی می باشد و بر این اساس تنوعی از درمانهای داروئی – روانشناختی و مداخلات اجتماعی  برای کنترل آن طراحی شده است جهت نیل به هدف که در واقع کنترل موارد ابتلا به بیماری و کاهش گرایش به بیماری و کاهش عوارض می باشد.

ایجاد یک نظام هدفمند درمانی مبتنی بر اصول علمی در حوزه های مختلف و معماری یک ساختار سازمان یافته (EA) جهت نیل به هدف کاهش زمان و کاهش هزینه های موجود می باشد.

بنظر می رسد یکی از نخستین اقدامات رسمی در حوزه درمان اعتیاد در زمان صفویه انجام شده است در آن زمان به دستور حکومت به افراد معتاد فرصت داده شد تا به ترک اعتیاد مبادرت ورزند.گرچه آمار رسمی در مورد میزان کارائی این گونه اقدامات که نشان دهنده تأثیرات آن در کاهش میزان شیوع اعتیاد باشد در دست نیست.

در ایران اولین بهره گیری از روشهای علمی در درمان اعتیاد و شروع به کار اولین مراکز درمانی تقریبا ً از حدود سال 1381 آغاز گردید.

اتخاذ یک استراتژی درمان که از سالهای پایانی دهه هفتاد در کشور آغاز گردیده بود براساس پیشگیری اولیه (Primary prevention) و پیشگیری ثانویه یادرمان (Secondary prevention) و پیشگیری  ثالثیه (Tertiary prevention) و یا کاهش آسیب و عوارض ناشی از اعتیاد پایه ریزی گردید نگرش علمی بر درمان اعتیاد مبتنی بر درمان یک بیماری و اختلال روانی- جسمی- اجتماعی و ژنتیکی بود که براساس آن استراتژی درمانی در حوزه های درمان و علوم اجتماعی طراحی شد.

با توجه به تقسیم بندی مختلفی که جهت مواد وابستگی آور وجود دارد یکی از مصطلح‌ترین و رایج ترین آن ها به شرح ذیل می باشد.

1- گروه اپیوئیدها (شامل داروها و مواد حاصل از گیاه خشخاش مانند هروئین – تریاک- و سایر آنها مانند ترامادول – متادون و بوپرنورفین)

2- گروه محرکها(شامل کوکائین-crack)

3- گروه توهم زاها(شامل خانواده آمفتامین ها مانند LSD – مت آمفتامین  یا شیشه – ریتالین و Ecstasy)

4-گروه کانابیس(حشیش – ماری جوانا و...)

5- الکل(اتانول)

6- سایر موارد مانند داروهای آرامبخش- رزین ها و...

آنچه که هم اکنون اهمیت دارد و با توجه به الگوی غالب در کشور مورد بررسی قرار می گیرد به ترتیب اولویت شامل گروه اپیوئیدها و سپس گروه توهم زاها بوده، ولی با توجه به پیش بینی در تغییرات الگوی مصرف اعتیاد و سوء مصرف الکل نیز یکی از نگرانیهای فعلی در سال‌های آتی را تشکیل می دهد.

درمان گروه اپیوئیدها

درمان های داروئی

1- درمانهای پرهیز مدار (Abstinence)

2- درمانهای نگهدارنده(Maintenance)

که مورد اول بصورت استفاده از امکانات سرپائی و اقامتی و مورد دوم بصورت عمدتا ً سرپائی ارائه می گردد.

درمان‌های پرهیز مدار در درمان مواد مخدر

معمولا اولین قدم در درمانهای فوق، سم زدائی مواد مخدر (Opioid Detoxification)   می باشد.که تقسیم بندیها و اطلاعات و آمارهای علمی مختلف در مورد روشها و میزان کارائی و برتری های آنان وجود دارد. همانطور که گفته شد مرحله اول در درمان اعتیاد به مواد مخدر سم زدائی بوده که پس از آن مراحل درمان غیر داروئی و بازتوانی بیماران جهت پیشگیری از عود آغاز می گردد.

این مرحله شامل مداخلات درمانهای روانشناختی بصورت فردی و گروهی – بهبود عملکرد اجتماعی و شغلی و خانوادگی بیمار محسوب می گردد.اساس و الگوی اصلی در جهت درمانهای غیر داروئی که مهمترین مرحله در درمان اعتیاد را تشکیل می دهد تغییر و افزایش انگیزش جهت آن برای تغییر شیوه زندگی فرد بیمار (Life Style) و آموزش مهارتهای مربوطه با استفاده از روشهای روانشناختی و علوم اجتماعی می باشد.

درمان‌های نگهدارنده در درمان مواد مخدر

عمدتا این درمانها با دو داروی بوپرونورفین و متادون و با هدف کاهش آسیب (در گذشته) صورت می گرفت.

اما هم اکنون با توجه به تغییر الگوی مصرف – تغییر نگرش به درمانهای اعتیاد و مباحث جدیدی و همچون شاخصهای اخلاق در اعتیاد و ... بعنوان هسته اصلی (Main Core) در درمان اعتیاد شناخته شده است در واقع هم اکنون فقط عدم مصرف مواد مخدر تنها هدف درمان نمی باشد بلکه هدف اصلی کاهش آسیب های فردی و اجتماعی و تغییر شیوه زندگی فرد-و بهبود عملکرد اجتماعی – حرفه ای – خانوادگی بیمار و در نتیجه ارتقاء وضعیت سلامت جامعه می باشد.

سایر درمان‌های مطرح در اعتیاد به مواد مخدر ومحرک

روشهای درمان دیگری نیز وجود دارند که عمده آنها بدون مداخلات پزشکی بوده و از مهمترین آنها می توان به:

1-درمانهای شبکه ای  2- اجتماع درمان مدار(TC) 3-درمانهای اقامتی 4- درمانهای گروههای معتادین گمنام(NA-AA) اشاره نمود.