برلیانت بزرگمهر : مشاور رئیس انجمن تغذیه ایران ؛ مشاور تغذیه و رژیم درمانی
تحریریه زندگی آنلاین : واژه پوکی‌استخوان مدتی است که در علم پزشکی به طور جدی مطرح شده و مسئولین بهداشتی کشور، تلاش در آگاه‌سازی جامعه در ارتباط با این عارضه دارند. بارها شاهد هشدارهای مداوم متخصصین تغذیه و پزشکان در ارتباط با این اختلال بوده‌ایم.
توجه زیاد جامعه به واژه «پوکی استخوان» و تمرکز شدید همگان، به خصوص مسئولین بهداشتی کشور به آن، این سؤال را در اذهان مطرح می‌کند که به راستی این اختلال چیست و چه عوارضی می‌تواند برای افراد به همراه داشته باشد؟
بیشتربخوانید:
در ارتباط با این مقوله بحث برانگیز، لازم است به چند سؤال اساسی پاسخ داده شود:
پوکی استخوان چیست و به چگونه عارضه‌ای اطلاق می‌شود؟
چه عواملی در بروز پوکی استخوان دخالت دارند؟
پوکی استخوان چه عوارضی برای انسان در بر دارد که تا این حد مورد توجه مسئولین تغذیه و بهداشت کشور قرار گرفته است؟
تغذیه چه نقشی در پیشگیری از این عارضه به عهده دارد؟
برای پیشگیری از پوکی استخوان چه اقداماتی باید صورت گیرد؟
پوکی استخوان چیست و به چگونه عارضه‌ای اطلاق می‌شود؟
استخوان‌ها به طور کلی از دو قسمت آلی (عمدتاً پروتئین) و معدنی (عمدتاً فسفات کلسیم) تشکیل شده است. هر عاملی که موجب کاهش میزان مواد معدنی استخوان‌ها شود، می‌تواند منجر به پوکی استخوان گردد. در پوکی استخوان توده استخوانی بدن کاهش می‌یابد، بدین معنا که استخوان‌ها املاح خود را از دست می‌دهند، بنابراین وزن استخوان‌ها کم می‌شود، اما حجم و ظاهر استخوان‌ها طبیعی باقی می‌ماند و به همین علت شخص مبتلا، تا قبل از بروز عوارض این اختلال، متوجه آن نمی‌شود، بنابراین اقدامی جهت پیشگیری و درمان آن انجام نمی‌دهد. حال این سؤال در ذهن خوانندگان عزیز و علاقه‌مند مجله مطرح می‌شود که چه عواملی در بروز این عارضه موثرند که شیوع آن تا این حد در جامعه بالا است؟
عوامل مؤثر در بروز پوکی استخوان
بروز این عارضه با چهار عامل اساسی در ارتباط است: سن، اختلالات هورمونی، تغذیه ناکافی و نامناسب، زندگی ساکن و بدون تحرک.
بیشتربخوانید:
الف- سن
به طور معمول از 40 سالگی به بعد تحلیل بافت استخوانی آغاز می‌شود. به این ترتیب که استخوان‌ها به تدریج املاح خود را از دست می‌دهند و رو به پوکی پیش می‌روند. در مورد سن و ارتباط آن با استحکام استخوان‌ها لازم به ذکر است که در بدن انسان دو سری سلول وجود دارد:
سلول‌های استخوان‌ساز یا استئوبلاست: این سلول‌ها وظیفه رسوب فسفات کلسیم و سایر مواد معدنی را در استخوان‌ها به عهده دارند. سلول‌های استئوبلاست در دوران رشد تا پایان سن بلوغ فعالیت زیادی دارند و باعث استخوان‌سازی می‌شوند.
سلول‌های مخرب استخوان یا استئوکلاست: از آنجایی که عمل استخوان‌سازی چنانچه مرتباً ادامه یابد، منجر به تشکیل بیش از حد استخوان‌ها می‌شود، لذا سلول‌هایی به نام مخرب استخوان در بدن وجود دارند که مانع تشکیل بیش از حد استخوان‌سازی می‌شوند.
پس از سنین کودکی و اتمام دوران رشد، فعالیت سلول‌های استخوان‌ساز و مخرب استخوان، به حالت تعادل در می‌آید. به این ترتیب که فعالیت سلول‌های استخوان‌ساز کاهش یافته، اما سلول‌های استئوکلاست به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
در سنین میانسالی و سالمندی فعالیت سلول‌های استخوان ساز کمتر می‌شود، در حالی که سلول‌های مخرب استخوان همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهند. در واقع سلول‌های استخوان ساز با افزایش سن کاهش فعالیت یافته، ولی سلول‌های مخرب استخوان فعالیت‌شان ثابت باقی می‌ماند که این امر منجر به پوکی استخوان می‌شود. حال چنانچه در دوران میانسالی و سالمندی بتوانیم عواملی را که موجب افزایش جذب کلسیم در دستگاه گوارش شده، و نیز فعالیت سلول‌های استئوبلاست را افزایش می‌دهند، تقویت نماییم، می‌توانیم مطمئن باشیم که از پوکی استخوان پیشگیری شده و شخص سالمند می‌تواند استخوان‌هایی سالم و دارای استحکام داشته و هرگز هراسی از پوکی استخوان و عوارض ناگوار آن نداشته باشد.
ب- اختلالات هورمونی
پوکی استخوان همزمان با کاهش هورمون‌های جنسی زنانه و مردانه ایجاد می‌شود و از شایع‌ترین بیماری‌ها در زنان یائسه است (به علت افت سریع هورمون استروژن) و در آقایان سالمند نیز به تدریج بروز می‌کند. همچنین اختلال در بعضی هورمون‌های دیگر مانند پرکاری غده تیروئید (هایپرتیروئیدی) نیز می‌تواند موجب پوکی استخوان بشود.
ازدیاد ترشح هورمون‌های کورتیکوستروئیدی نیز می‌تواند از دیگر عوامل بروز این اختلال در انسان باشد. لازم به ذکر است افرادی که به علت بیماری مجبور به مصرف کورتون به صورت قرص یا داروی تزریقی می‌باشند نیز در معرض خطر پوکی استخوان قرار می‌گیرند که این عارضه حتی در سنین پایین نیز رخ می‌دهد.
بیشتربخوانید:
پ- تغذیه ناکافی و نامناسب
عامل مهم دیگر در بروز پوکی استخوان، تغذیه ناکافی و نامناسب است که درباره آن به طور کامل صحبت خواهیم کرد.
ت- کمبود تحرک جسمی و ورزش
پوکی استخوان معمولاً در افرادی که زندگی ساکن و کم‌تحرک دارند، خیلی بیشتر است و حتی در سنین پایین‌تر بروز می‌کند. ورزش و تحرک جسمی با دو مکانیزم به پیشگیری از پوکی استخوان کمک می‌کند.
تحریک سلول‌های استئوبلاست که موجب رسوب بیشتر کلسیم در استخوان‌ها می‌شود.
افزایش جذب کلسیم از روده که در بسیاری از تحقیقات به این امر اشاره شده است.
باتوجه به نکات فوق در ارتباط با عوامل مؤثر در بروز پوکی استخوان که مسئولین بهداشتی آن را یک خطر جدی برای سلامت جامعه به حساب آورده و حتی در برخی مقالات از واژه مرگ خاموش برای این اختلال نام برده می‌شود، این سؤال در ذهن خوانندگان عزیز و علاقه‌مند مجله مطرح می‌شود که در رویارویی با این خطر جدی باید چه اقداماتی انجام دهیم؟ آیا ناچاریم تسلیم این عارضه وخیم و ناگوار شویم و در برابر آزار و خطرات آن سر تسلیم فرود آوریم؟ یا راهی جهت مقابله با این بلای قرن وجود دارد؟
واقعیت خوشایند و امیدبخش آن است که می‌توانیم با راهکارهای مناسب و صحیح، این بیماری موذی و آزاردهنده را به زانو درآوریم و از بروز آن تا حدود زیادی پیشگیری کنیم و در صورت ابتلا، عوارض آن را کاهش دهیم، اما چگونه و با چه ترفندهایی؟
برای پاسخ به این سؤال بسیار مهم و حیاتی، لازم است قبل از پرداختن به سایر مطالب مربوط به این مبحث، بررسی داشته باشیم در مورد نقش تغذیه در بروز این عارضه و تأثیر تغذیه صحیح و مناسب در پیشگیری از آن.
تغذیه چه نقشی می‌تواند در پیشگیری از پوکی استخوان به عهده داشته باشد؟
به طور کلی تغذیه صحیح، کافی و متنوع از عوامل مهم پیشگیری از این عارضه وخیم و آزاردهنده است. همان گونه که گفته شد مواد مغذی مختلفی در ترکیب استخوان‌ها نقش دارند، اما از بین مواد مغذی، برخی از آنها تأثیر بیشتر و مهم‌تری در سلامت و استحکام استخوان‌ها به عهده دارند.
عمدتاً فسفات کلسیم (ترکیب کلسیم و فسفر) مهم‌ترین نقش را در ساختمان استخوان‌ها به عهده دارد، به این معنا که ساختمان استخوان‌ها عمدتاً از فسفات کلسیم تشکیل شده است.
هم‌پا و همراه با فسفات کلسیم، عمده‌ترین فاکتور در سلامت و استحکام استخوان‌ها و پیشگیری از پوکی‌استخوان، عبارت است از ویتامین D
فاکتورهای دیگری که در سلامت و استحکام استخوان‌ها موثرند عبارتند از: منیزیم، فلوئور و پتاسیم. ضمناً ویتامین C به علت نقشی که در تولید کلاژن (پروتئین عمده در نسوج پیوندی، غضروف و ماتریکس استخوان) به عهده دارد، در استحکام استخوان‌ها مؤثر است.
لازم به ذکر است که برخی از این سری مواد مغذی به طور مستقیم در سلامت و استحکام استخوان‌ها تأثیر دارند و بعضی دیگر به طور غیر مستقیم عمل می‌نمایند.
در اینجا لازم است اشاره‌ای داشته باشیم بر جذب کلسیم که مهم‌ترین عامل مؤثر در استحکام و سلامت استخوان‌ها است.
برخی از عوامل در جذب کلسیم اثرات مثبت و برخی دیگر در این مورد اثرات منفی به عهده دارند.
لازم است در این مقوله، این عوامل را شناسایی نماییم:
عوامل مساعد کننده جذب کلسیم
الف- نقش ویتامین D در پیشگیری از پوکی استخوان
همانگونه که ذکر گردید، ویتامین D از فاکتورهای بسیار مهم در پیشگیری از پوکی استخوان است. به این ترتیب که کلسیم و فسفر فقط در صورتی در دستگاه گوارش قابل جذب خواهد بود که ویتامین D به میزان کافی در بدن وجود داشته باشد. در صورت کفایت ویتامین D در بدن، فسفر و کلسیم به خوبی از دستگاه گوارش جذب خون شده و در استخوان‌ها رسوب می‌نمایند که این امر موجب سلامت و استحکام استخوان‌ها می‌گردد و احتمال بروز پوکی استخوان را در سنین بالای عمر، کاهش می‌دهد.
ب- محیط اسیدی معده
کلسیم در محیط اسیدی آمادگی بیشتری برای جذب پیدا می‌کند، بنابراین افرادی که به علت‌های مختلف اسیدیته معده‌شان کاهش می‌یابد و یا از داروهای ضد اسید استفاده می‌کنند، احتمال جذب کلسیم‌شان کمتر است.
پ- لاکتوز یا قند شیر
لاکتوز به علت ترکیب با کلسیم و تولید کمپلکس لاکتوز – کلسیم، جذب این ماده معدنی را افزایش می‌دهد.
ت- نسبت کلسیم به فسفر
با وجود آنکه در برخی از مطالعات ادعا شده که نسبت کلسیم به فسفر تاثیری در جذب کلسیم ندارد، اما در بسیاری از شواهد علمی دیگر این نسبت قابل اهمیت ذکر شده است و نسبت 1 به 1 نسبت مناسبی ذکر گردیده است.
ث- نیاز بدن
هنگامی که به هر دلیلی نیاز بدن به کلسیم افزایش یابد، مثلاً در دوران بارداری، شیردهی، کودکی، بلوغ و ... ، مقدار کلسیم بیشتری از روده‌ها جذب خون می‌شود و این یک مکانیزم دفاعی بدن است.
ج- وجود پروتئین‌های با کیفیت بیولوژیکی بالا در غذا
پروتئین‌هایی که دارای کیفیت بیولوژیکی بالا هستند، مانند پروتئین‌های حیوانی و به خصوص پروتئین موجود در شیر موجب افزایش جذب کلسیم در دستگاه گوارش می‌شود.
چ- وجود برخی هورمون‌ها به میزان کافی در بدن
بعضی از هورمون‌ها مانند هورمون رشد، پروژسترون و تستوسترون چنانچه به مقدار کافی ترشح شده و میزان آنها در بدن به مقدار لازم باشد، موجب افزایش جذب کلسیم می‌شود.
ح- ورزش و تحرک جسمی کافی روزانه
تحرک جسمی و ورزش مداوم روزانه از عواملی است که جذب کلسیم را در روده افزایش می‌دهد. علاوه بر آن در تحریک فعالیت سلول‌های استخوان‌ساز مؤثر است.
یکی از عوامل بسیار مؤثر در بروز پوکی استخوان در افراد مسن، آن است که این گروه از اشخاص تصور می‌کنند به علت کهولت نباید تحرک جسمی داشته باشند و ورزش نمایند. در واقع به علت سن بالا دچار تنبلی جسمی و ذهنی می‌شوند.
این اشکال، یعنی تنبلی در ورزش و تحرک جسمی آنان را خیلی زودتر و سریع‌تر از حالت نرمال، از پا در می‌آورد، از جمله آنکه پوکی‌استخوان را در آنان به پیش انداخته و زودتر و سریع‌تر از حد معمول آنها را در واقع معلول و خانه‌نشین می‌نماید.
کمبود تحرک و ورزش در واقع به علت احساس تنهایی، ترس از بیماری و معلولیت و نهایتاً بروز افسردگی در آنان است.
چنانچه افراد سالمند علاوه بر تغذیه صحیح و رعایت نکات بهداشتی، احساس هر نوع ترس و تنهایی و ناراحتی‌های روحی را از خود دور نموده و به انجام عملیات ورزشی بپردازند می‌توانند از سلامت بیشتر و روحیه شاداب‌تر و بهتری برخوردار باشند.
