«وقد خلقکم اطوارا»
«در حالی که شما را در مراحل مختلف آفریده است .» (1)
یعنی روحیات و خصوصیات هیچ کدام از دو انسانی، شبیه و یکسان نیست بنابراین، در امور تربیتی، به تعداد انسانها به شیوه و «استانداردهای تربیتی ویژه ای » نیازمندیم که غفلت از آن باعث خسران خواهد شد .
با این مقدمه، آیا روزه می تواند در امور تربیتی اثراتی داشته باشد یا خیر؟ و یک مربی، والدین و سایرین، چگونه می توانند از روزه در امور تربیتی، برای تربیت کودکان، نوجوانان و جوانان کمک بگیرند؟
«از فواید مهم روزه این است که روح انسان را «تلطیف » و اراده انسان را قوی و غرائز او را تعدیل می کند .» (2)
به تعبیر امام علی (ع) «روزه ریاضتی است سازنده » که اثرات تربیتی زیادی را ببار می آورد .
حضرت امیر (ع) در جواب کسی که دنیا را نکوهش می کرد فرمودند:
کم عللت بکفیک . و کم مرضت بیدک . . .
«چند کس را با پنجه هایت تیمار داشتی؟
و چند بیمار را با دستهایت در بستر گذاشتی؟
بهبود آنان را خواهان شدی، و دردشان را به پزشکان می نمودی .
بامدادان، که دارویت آنان را فایدتی نبخشید و بهبود نداد،
و گریه ات آنان را سودی . بیمت آنان را فایده ای نبخشید، و . . .» (3)
انسان باید چنان تربیت گردد که بتواند با نفس در نفس دیگری تاثیر گذارد .
با گریه و دعا و پرسش آگاهانه، بتواند در بهبودی بیماریهای تنی و روحی دیگران نقش ایفا کند .
دنیا بیمارستان بزرگی است که عده ای در آن بیمار هستند وعده ای دیگر طبیب .
طبیبان باید، طبیب دوار باشند و برای درمان دوستان خویش لحظه ای توقف ننمایند .
همچنین دنیا مدرسه بزرگی است که باید عده ای در آن به تحصیل و تعلیم مشغول باشند وعده ای دیگر به تعلم .
فرهنگ ماه رمضان، که فرهنگ تعلیم و تعلم است، زمینه کاملا هموار است برای انتقال مطالب تربیتی و دینی و واقعا اگر درک و برداشت درستی از ماه رمضان و فرهنگ رمضان باشد، ماه رمضان، «ماه معجزه ها است » و می توان به صورت بسیار زیبا و راحت در زمینه تربیتی با بچه و جوانان کار کرد و آنها را جذب نمود .
از سوژه روزه به اصطلاح «کله گنجشکی » گرفته تا به افطاریه های دست جمعی در مدرسه و شب های قدر، همه و همه می توانند بسیار تاثیر گزار باشند .
اول ماه رمضان که شد، والدین اخلاقشان محبت آمیزتر گردد ; معلمان محبت و لبخندشان صد چندان گردد; همه سختگیریهای بی مورد از جامعه برچیده شود; بر سر سفره های افطاری دست نوازش بر سر کودکان بکشیم; آموزش قرآن را در ماه رمضان جدی بگیریم; شبهای احیاء بچه ها را به مساجد یا مصلای شهر ببریم . . .
دهها نمونه دیگر از «سوژه های ماه رمضان » که هر کدام می توانند در امر تربیت معجزه آفرینی بکنند .
حضرت امیر (ع) می فرمایند:
«صوم القلب خیر من صیام اللسان و صوم اللسان خیر من صیام البطن » . (4)
روزه دل، بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شکم .
آیا اگر بچه ها و جوانان اثرات روزه دل و روزه زبان را ببینند با دین اسلام و دینداران دید مثبت پیدا نمی کنند؟
آیا با صرف بحث تئوری و نظری و یا شعارهای پر شعور، می توان یک دین و ارزشهای دینی را برای بچه ها و جوانان تبیین کرد؟
بچه ها، نوجوانان و جوانان از کجا بفهمند که دین اسلام، دین جهانی، دین کامل، دین تولی و تبری، دین ارزشها، اخلاق و . . . است .
بچه ها و جوانان، باید از اثر پی به موثر ببرند . تا زمانی که نماز، روزه، حج و سایر عبادات و ارزشها، آثار واقعی خود را نشان ندهد و تا زمانی که نمازگزار، روزه دار و حاجی، در عمل نشان ندهند که به کعبه دل دسترسی پیدا کرده اند، دل و زبانشان روزه دار است و یا دائم در نمازند; نمی توانند مربی خوبی برای دیگران باشند .
اگر با دیده دقیق به امر تربیت نگاه کنیم، می توانیم بسیاری از مشکلات اخلاقی و تربیتی بچه ها و جوانان و یا حتی بزرگسالان را از کانال روزه و ماه رمضان درمان ببخشیم . برخی از والدین خیال می کنند با خریدن «اسباب بازی انبوه » وظیفه دیگری ندارند و یا می توانند تمام خواستهای بچه ها را از راه اسباب بازی تامین نمایند . غافل از اینکه «تربیت پایدار» چیزی نیست که به راحتی و آسانی بدست آید و یا در یک زمان کوتاه بتوان بدان دست یازید .
امام علی (ع)، در بحث اسوه پذیری می فرمایند:
«لیتاس صغیرکم بکبیرکم، ولیراف کبیرکم بصغیرکم . . .»
باید خرد سالتان از کلانسالتان پیروی کند، و کلانسالتان به خردسالتان مهربان باشد . همچون بد خوبان جاهلیت مباشید، که نه در دین فهمی دارند، و نه شناسای کردگارند - به صورت انسان، و درون پست تر از جانوران - همانند تخمی در گودالی به ریگستان، که شتر مرغ نهد در آن، اگر بشکنندش گناه است، اگر نهندش، بود که درونش ماری سیاه است . (5)
اگر بلند اندیشی و شناخت درستی نسبت به دین مبین اسلام باشد، سراسر دین برخوردار از «سوژه های ناب و زیبای » تربیتی است . و به عبارت دیگر ماه رمضان «ماه معجزه ها و ماه سوژه ها» است و هر کدام از سوژه ها می تواند زمینه خوبی برای رشد و تربیت مذهبی بچه ها و جوانان باشد .
سوژه هایی همچون:
1 - روزه کله گنجشکی .
2 - گردهمائیهای با صفا بر سر سفره های افطاری .
3 - تنوع و تغییرات در برنامه های غذایی و آشپزی .
4 - تشکیل کلاسهای قرآن .
5 - نماز جماعت و برنامه های مذهبی .
6 - قرائتها و تلاوتهای دست جمعی و ختم قرآن .
7 - مسابقات قرآنی همراه با جوایز مناسب .
8 - افطاریه های دست جمعی در مدارس و دانشگاهها .
9 - بیداری در سحرها و آوای دلنواز نیایش ها .
10 - شب قدر و برنامه های با شکوه شبهای احیاء .
11 - عید فطر و . . . همه و همه می توانند به مربیان و بزرگان کمک کنند تا بتوانند در امر تربیت مذهبی فرزندانشان به موفقیت های بزرگی دست یابند .
خلاصه:
ماه رمضان ماه معجزه ها و سوژه ها است و هر کدام از سوژه ها می تواند به والدین، مربیان و بزرگان کمک کند تا بتوانند در رشد و شکوفایی فرزندان خویش بکوشند .
خداحافظ رمضان
خرج کردم عمر خود را دم به دم
در دمیدم جمله را در زیر و بم (6)
اگر چه هر وداعی جانسوز و جانکاه است ولی برای مردان خدا، هیچ وداعی جانسوزتر از آن، وداع با رمضان نیست چنانکه واردین شهر صیام و قیام اقسام مختلفی هستند . وداع کنندگان و بیرون شوندگان از دسته های گوناگونی می باشند:
1 - دسته ای مشتاقانه ماه رمضان را استقبال نموده . . . و با موفقیت آنرا وداع می نمایند .
2 - دسته دیگر کسانیند که با ماه رمضان گاهی با احترام برخورد نمودند و گاهی همسان سایر ماهها . . . و لذا از رفتن آن خوشحالی نمایند .
3 - عده ای که قلبا از آمدن ماه رمضان ناراضی هستند، ولی چون در میان مسلمین زندگی می کنند، از باب «خواهی نشوی رسوا، همرنگ جماعت شو» روزه می گیرند و لذا ماه رمضان هر چه زودتر تمام گردد خوشحالی بیشتری به آنها دست می دهد .
4 - طبقه ای هستند که ماه رمضان را وداع کرده در حالی که ذره ای از آن بهره مند نگشته، و همچون حیوان به خورد و خوراک اشتغال داشته اند . . .
5 - دسته ای که برای آنها آمدن و نیامدن ماه رمضان تفاوت ندارد . (7)
روایت شده که:
«حضرت امیر (ع) در سه شب نمی خوابیدند:
1 - شب بیست و سوم ماه رمضان
2 - و شب فطر
3 - و شب نیمه شعبان » (8)
شب عید فطر برای دسته اول از وداع کنندگان، شب شادی و شادمانی است، شبی که انسان می داند فردا جایزه بزرگ دریافت
می دارد . از این رو، شب عید فطر برای او شب شکر و شکوفایی است .
زیباترین وداع تاریخ را امام سجاد (ع) با رمضان داشته است که در تاریخ ثبت شده است .
حضرت در فقره ای از آن وداع، می فرمایند:
«درود بر تو همسایه ای که دلها (بر اثر عبادت) در آن نرم و فروتن گردید، و گناهان در آن کم شد (آمرزیده شد) . درود بر تو یاری دهنده ای که (ما را) بر مغلوب ساختن شیطان یاری کرد . . .» (9)
آه سری هست اینجا بس نهان
که سوی خضری شود موسی روان (10)
به امید روزی که جوامع انسانی عموما و جوامع شیعی خصوصا بتوانند شناخت درستی به اسلام ناب محمدی (ص) پیدا کنند و سپس شیرینی این دین را با جان دل، بچشند که اگر چنین حادثه در سرزمین وجودی انسان رخ دهد آن وقت ما به اسرار دین اسلام، کلام خدا و ائمه (ع) دست خواهیم یافت .
خلاصه:
از روح روایات بدست می آید که وداع با ماه رمضان، خیلی برای اولیاء خدا سخت و جانکاه است . از لابلای وداع امام سجاد (ع) با ماه رمضان، سوز و سوگواری جانسوز موج می زند . امام علی (ع) شب عید فطر، شب زنده داری می کرد و خوابش نمی برد . اینها همان انسانهای کاملی هستند که روزه نفس اختیار کرده اند .
جشن روزه دار و عید واقعی:
در نگاه ژرف اندیشان، عید واقعی روزی است که انسان خدا را در آن نافرمانی نکند . در همین راستا، حضرت امیر (ع) می فرماید:
[و قال (ع) فی بعض الاعیاد:] انما هو عید لمن قبل الله صیامه و شکر قیامه، و کل یوم لایعصی الله فیه فهو عید .
«[و در یکی از عیدها فرمود:] این عید کسی است که خدا روزه اش را پذیرفته و نماز وی را سپاس گفته هر روز که خدا را در آن نافرمانی نکنند روز عید است .» (11) از این روی تمام لحظات عمر انسان کامل و مؤمن واقعی عید است و در عید بسر می برد . زندگی برای آنها از لذت معنوی برخوردار است و کوچکترین چیز ارزشی را با کل جهان، معامله نمی کنند .
عارفان هر دمی دو عید کنند
عنکبوتان مگس قدید (12) کنند (13)
ماه رمضان، اول سال [و حساب سال] اهل معرفت و اهل سیر و سلوک (14) است بدین معنا که با آمدن عید رمضان، باید یک خانه تکانی اساسی صورت بگیرد . دلها شستشو و ترمیم گردند . صله رحم و صلح پایدار بین مؤمنین و مؤمنات برقرار گردد . . .
و کاملا آماده شویم برای حرکت از زمین به آسمان و از خانه به طرف خدا .
چون اویس از خویش فانی گشته بود
آن زمینی آسمانی گشته بود (15)
علی (ع) می فرمایند:
اندیشه ها باید در آسمان معارف الهی به پرواز بپردازند .
«باریک اندیشی خرد خواهد تا به صفات او نرسیده ذات وی را داند، دست قدرتش بازگرداند . چه، پرده های تاریک غیب را درد، و راه به ساحت خدای بی عیب برد . آنگاه پشیمانی خورد باز گردد و به خردی خود اعتراف کند که:
«ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه توست »»
به هر تقدیر ماه رمضان، ماه «بازگشت به خدا است .» و ماه پیوند خوردن با اراده خدا و ماه خیر خود را در خیر اجتماع دیدن است .
باش در روزه شکیبا و مصر
دم بدم قوت خدا را منتظر (16)
ماه رمضان باغی است که روزه گل آن است . هر که در این باغ گل نچیند، سفیهانه زیسته است و بی جهت سیلی، زیر گوش گل زده است .
خلاصه:
برای انسان کامل و مؤمنان واقعی، لحظه لحظه های زندگی عید است و پرتوی از زیبایی حق; بویژه آنجائیکه انسان بر سر سفره خدانشیند .
ولی روزه داران واقعی یک عید ویژه ای هم دارند که به عید فطر معروف است . این روز، در واقع «عید اندر عید» است و روزه داران پیروزی بزرگ خویش یعنی بازگشت به خدا را جشن می گیرند و نامه «بیمه درمانی دائمی » را از درمانگاه الهی دریافت می دارند .
نتیجه:
روزه یکی از ضروریات دین مبین اسلام است که راز و اسرار فراوانی در آن نهفته و پنهان گشته است . تاکنون بشر توانسته به برخی از اسرار روزه دست یابد که از جمله آن «روزه درمانی » است . درمان بیماریهای جسمی، روانی و اثرات زیاد در فراروان، از جمله اسرار روزه است .
به هر تقدیر ماه رمضان، ماه بهار قرآن، و خود ماه رمضان باغی است که روزه گل آن باغ است و مؤمنان واقعی و انسانهای کامل همیشه در این باغ، به چیدن و ورچین کردن گل الهی مشغول هستند .
ماه رمضان «ماه معجزه ها و ماه سوژه های تربیتی » است . قرائت یک آیه در آن ماه، برابر است با یک ختم قرآن; خواب و نفس کشیدن در این ماه عبادت است، شیطانها در این ماه به غل و زنجیرند; شب قدر در آن، بیش از هزار ماه ارزش دارد; ماه نزول قرآن و ماه خودسازی و تربیت است که همه اینها معجزه ها و سوژه های این ماه هستند . انشاء الله، به حق این ماه، بشریت عموما و شیعیان خصوصا بتوانند عظمت این ماه را درک کنند و با رو آوردن به آن بتوانند به مقام «روز نفس » دست یابند .
پی نوشت ها:
1 - سوره نوح: 71/14 .
2 - تفسیر نمونه، ج 1، ص 628 .
3 - نهج البلاغه، کلمات قصار، 131 .
4 - فرد الحکم، همان .
5 - نهج البلاغه، خ 166 .
6 - مثنوی معنوی، دفتر اول، 2191 .
7 - شیخ الاسلامی، سید حسن ارزش و اهمیت ماه مبارک رمضان، ص 233 .
8 - بحار، ج 97، ص 88 .
9 - صحیفه سجادیه، دعای 45، دعای وداع با رمضان .
10 - مثنوی معنوی، دفتر سوم .
11 - نهج البلاغه، کلمات قصار، 428 .
12 - گوشت کفانیده پاره کرده یا گوشت به درازا بریده خشک کرده .
13 - سنایی غزنوی .
14 - جوادی آملی، عبدالله، ره توشه رمضان، 1378 .
15 - مثنوی معنوی، دفتر چهارم، 1830 .
16 - مثنوی معنوی، دفتر پنجم، 1749 .
