مصرف مکمل‌های غذایی در رشته‌های مختلف ورزشی

دکتر حمید زعیم کهن

بر اساس تعریف :Dietary Supplement Health and Education Act DSHEA مقررات برنامه آموزش و سلامت مکمل غذایی) در سال 1994، یک مکمل غذایی (ورزشی)، ترکیب غذایی است که به منظور کامل کردن رژیم غذایی از طریق دهان وارد بدن شده می‌شود.

ترکیبات غذایی در این محصولات شامل ویتامین‌ها، مواد معدنی، گیاهان دارویی و یا سایر گیاهان‌، اسیدهای آمینه و موادی مانند آنزیم‌ها، بافت‌ها، مواد ترشحی غدد و متابولیت‌هاست. مکمل‌ها ممکن است به صورت عصاره، قرص، کپسول، قرص ژلاتینی نرم، مایع و یا پودر وجود داشته باشند.

صرف‌نظر از شکل مکمل،DSHEA مکمل‌های غذایی را در یک گروه ویژه در دسته غذاها قرار می‌دهد و نه جزو داروها و تاکید دارد که در برچسب آنها کلمه «مکمل‌های غذایی» ذکر شود .

در تعریفی که توسط وزارت بهداشت نیز ارائه شده است، مکمل‌های رژیمی- غذایی فرآورده‌هایی هستند که حاوی مواد مغذی بوده، فقدان و یا کمبود یک یا چند ماده مغذی اولیه در رژیم غذایی را تکمیل می‌کنند و با بهبود عملکرد و یا پیشگیری از اختلالات دستگاه‌های مختلف بدن موجب افزایش سلامت می‌شوند.

همچنین، هیچ‌گونه ادعای تشخیصی، پیشگیری و یا درمانی از یک بیماری خاص را ندارند و شامل یکی از موارد زیر می‌باشند:

ویتامین‌ها، املاح، گیاهان و مواد طبیعی، اسیدهای آمینه و هر ماده رژیمی دیگری که به منظور افزایش مورد استفاده قرار می‌گیرد. هر ماده تغلیظ شده، متابولیت TDI (Total Dietary Intake) شده، تشکیل شده، استخراج شده و یا ترکیب شده از مواد و اجزای احصا شده قبلی را شامل می‌شود. تشخیص اینکه چه فرآورده‌ای داروست یا مکمل، بر عهده وزارت بهداشت می‌باشد و در مورد مکمل‌های ورزشی بدون هورمون بودن این محصولات بسیار مهم است.

تحقیقات نشان می‌دهد که امروزه 98-50 درصد ورزشکاران از مکمل‌های ورزشی استفاده می‌کنند. دلایل استفاده از مکمل‌ها در زنان و مردان ورزشکار متفاوت است. زنان معمولا برای بهبود وضعیت سلامتی یا تکمیل رژیم غذایی خود از این مکمل‌ها استفاده می‌کنند، در حالی که مردان برای افزایش سرعت و بالابردن قدرت عضله‌های خود و همچنین افزایش، کاهش یا حفظ وزن آنها را مورد استفاده قرار می‌دهند.

امروزه مصرف مکمل‌های ورزشی که بسیار متنوع بوده و با مارک‌های تجاری مختلف در بازار عرضه می‌شوند، در بین ورزشکاران رشته‌های مختلف ورزشی بسیار شایع شده است.

ورزشکاران باید توجه داشته باشند که انجام حرکات ورزشی موفق در نتیجه عوامل بسیار زیادی به دست می‌آید که می‌توان به ژنتیک، تمرینات ورزشی بلند‌مدت، تغذیه سالم، خواب کافی و سایر عوامل اشاره کرد و مصرف مکمل‌ها به تنهایی نمی‌تواند جایگزین عوامل فوق شود.

فواید و مضرات استفاده از مکمل‌ها و غذاهای ورزشکاران و تصمیم در مورد استفاده از آنها باید پس از بررسی‌های دقیق مشخص شود. در صورت مصرف هر نوع مکمل باید به ایمنی، کارایی و مجاز بودن آن توجه بسیاری شود.

مکمل‌های ر‍‍ژیمی‌(Dietary Supplements)، کمک‌کننده‌های تغذیه‌ای کارساز(Nutritional Ergogenic Aids‌)، مکمل‌های ورزشی(Sport Supplements)، مکمل‌های غذایی(Sport Foods) و مکمل‌های تغذیه‌ای درمانی (Therapeutic Nutritional Supplements)، اصطلاحاتی هستند که امروزه در صنعت ساخت مکمل‌ها بسیار به کار می‌روند.

از آنجایی که تنوع بسیار زیادی در بین این دسته از مکمل‌ها دیده می‌شود، سیستم‌های طبقه‌بندی این محصولات نیز بسیار گسترده، متغیر و متنوع می‌باشد.

دسته‌بندی‌ها معمولا بر اساس عملکرد مکمل‌ها (ماهیچه‌ساز‌ها، ارتقا‌دهنده‌های سیستم ایمنی، تامین‌کننده‌های انرژی و...)، شکل مکمل‌ها (برای مثال قرص‌ها، کپسول‌ها، پودرها، نوشیدنی‌ها و...)، در دسترس بودن (نوع سفارش برای خرید) و ادعاهای علمی که ممکن است در مورد یک مکمل ثابت شده باشد (در حالی که در مورد مکمل دیگر ممکن است هیچ مدرک علمی مبنی بر استفاده از آن وجود نداشته باشد)، صورت می‌گیرد.

گاهی اوقات طبقه‌بندی مکمل‌ها و غذاهای ورزشی به صورت زیر تعریف می‌شوند:

مکمل‌هایی که برای تامین و نیاز تغذیه‌ای ورزشکار‌ان با هدف به حداکثر رساندن اجرای حرکات ورزشی به کار می‌روند؛ مکمل‌هایی که حاوی مقادیر زیادی از یک ماده مغذی هستند تا کمبود تغذیه‌ای ورزشکار را جبران کنند و مکمل‌هایی که حاوی نوترینت‌ها یا سایر اجزا در مقادیری هستند که به طور علمی هم ثابت شده‌اند که توان انجام حرکات ورزشی و یا عملکرد سیستم ایمنی ورزشکار را افزایش می‌دهند.

امروزه مکمل‌های بسیار زیادی در دسترس ورزشکاران و مربیان آنها قرار دارد؛ از این‌رو برای متخصصان تغذیه ورزشکاران داشتن اطلاعات کامل از مکمل‌های ورزشی مختلف، زمان مناسب استفاده از آنها، فواید احتمالی، اثرات جانبی احتمالی و خطرات استفاده از این مکمل‌ها بسیار ضروری است.

نکته بسیار مهم در مورد استفاده از مکمل‌ها هزینه می‌باشد. در بسیاری از موارد هزینه‌ای که ورزشکار برای خرید مکمل‌ها می‌کند، مساوی و یا حتی بیشتر از هزینه‌ای است که صرف خرید غذای هفتگی خود می‌کند. در بررسی‌های متعدد، اغلب ورزشکاران عنوان کرده‌اند که از چندین مکمل غذایی استفاده می‌کنند.

باید به این ورزشکاران گفت در انتخاب مکمل‌ها باید دقت خاصی شود؛ زیرا بر خلاف مواد دارویی هنوز در خصوص مکمل‌های غذایی قانون مدون و مورد تاییدی وجود ندارد تا تاثیر آنها را بر سلامتی مورد ارزیابی قرار داده و تایید کند. به همین دلیل، انتخاب یک مکمل غذایی توسط ورزشکاران باید با توجه خاص صورت گیرد.

هر چند کارخانه‌های سازنده مکمل‌های ورزشی برچسب‌های تغذیه‌ای را بر روی محصولات خود می‌گذارند. در صورتی که ورزشکار از مکمل‌های وارداتی استفاده می‌کند باید به برچسب فارسی مکمل که به تایید وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی رسیده باشد، دقت کند. این برچسب باید دارای اطلاعات زیر باشد:

1- درج عبارت «مکمل رژیمی غذایی» (ورزشی) 2- تعداد و شکل فرآورده 3- موارد مصرف 4- موارد منع مصرف و هشدارها،‌ 5- میزان مصرف 6- سری ساخت 7- طریقه مصرف  8- شماره پروانه بهداشتی  9- نام و آدرس و شماره تماس شرکت واردکننده 10- شرایط نگهداری 11- تاریخ تولید و انقضا 12- درج جمله «این محصول برای تشخیص، پیشگیری و یا درمان نمی‌باشد» بسیار مهم است.

همچنین توزیع مکمل‌های ورزشی می‌بایست صرفا از طریق شرکت‌های پخش دارویی انجام گیرد و محل عرضه مکمل‌های ورزشی نیز فقط داروخانه‌ها می‌باشند.

تنظیم مصرف مکمل‌ها و غذای ورزشکاران موضوع بسیار مهمی است و ورزشکار باید از سالم بودن، خالص بودن و موثر بودن مکمل‌ها اطمینان داشته باشد؛ زیرا برخی مکمل‌ها حاوی مواد ممنوع هستند که در صورت استفاده باعث مثبت شدن آزمایش دوپینگ ورزشکار می‌شود.

در سال 2002، کمیسیون پزشکی کمیته بین‌المللی المپیک، 634 محصول از مکمل‌های غذایی را که ادعا شده بود غیرهورمونی هستند، مورد بررسی قرار داد. این 634 محصول از 215 تولیدکننده معروف 13 کشور جهان بود که از سال 2000 تا 2001 در تبلیغات و بازاریابی اینترنتی معرفی شده بودند. تمامی محصولات در آزمایشگاه معتبر و مورد تایید کلن آلمان مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.

نتیجه بسیار جالب بود: 94 محصول، یعنی 8/14 درصد از کل موارد آزمایش شده، حاوی موادی بودند که در برچسب نامی از آنها ذکر نشده بود ولیکن آزمایش دوپینگ را مثبت می‌کردند. از تعداد 94 محصول آلوده، 23 محصول حاوی پیش‌‌سازهای هورمونی تستوسترون و ناندرلون، 64 محصول حاوی پیش‌سازهای تستوسترون و 7 محصول حاوی پیش‌سازهای ناندرلون به تنهایی بودند .

همچنین 66 محصول دیگر غیر از 94 محصول آلوده، یعنی 4/10 درصد دیگر، حاوی موادی بودند که بر روی برچسب آنها ذکر نشده بودند.

همچنین این نتایج نشان داد محصولات 10 کشور از 13 کشور آلودگی داشته و آلودگی آنها از 3 تا 25 در صد متغیر بود.

در این بررسی مشخص شد که درصد آلودگی مکمل‌های غذایی - ورزشی آمریکا، آلمان و انگلستان از بقیه بیشتر و به ترتیب 8/18، 9/11 و 9/18 درصد بود.