نگرشی قرآنی بر کودک، محرّم، محبت و معرفت حسینی (ع)

مقدمه

در این پژوهش ابتداء به قرآن وآموزه های آن در تربیت فکری ومعنوی کودکان ونوجوانان همچون برخورد کریمانه، تقویت حس حیامندی وعفاف، دین داری، مشورت و احترام به رأی و نظر، تقویت حس مسئولیت پذیری، شهامت و درایت ، رعایت عدالت ومساوات و خوب گویی و صداقت، گذشت و چشم پوشی پرداخته شده و به عنوان مبنایی برای نگرشی قرآنی بر"کودک، محرّم و ایجاد محبت ومعرفت حسینی(ع) قرار داده شده است. سپس به تبیین عوامل موثر برایجاد محبت ومعرفت حسینی وکسب تجربه دینی به عنوان مقدمه تحقق هوّیت دینی وشور و هیجان عاشورایی به عنوان مقدمه تحقق معرفت پرداخته ووظائف والدین در عمق بخشی عاطفی و معرفتی از جمله برگزاری کارگاه های موثر در تبیین رفتار امام حسین (ع) با کودکان و نوجوانان ارائه شده است. توجه به نیاز های زیستی، عاطفی، روانی، مذهبی و هنری کودکان و نوجوانان و پاسخ گویی منطقی به سؤالات کودکان ونوجوانان از زمره راهکار های عمق بخشی عاطفی و معرفتی مکتب حسینی (ع) معرفی شده آخرین مساله در این مقاله مراحل موثر برایجاد محبت و معرفت حسینی(ع) است که در هشت مرحله ارائه گردیده است.

پیشینه تحقیق

درزمینه« تربیت کودک با محبت اهل بیت » تاکنون ده ها کتاب ومقاله علمی منتشر شده وابعاد مختلف آن مورد بررسی قرار گرفته است اما در رابطه با « نگرشی قرآنی برکودک، محرّم، محبت ومعرفت حسینی(ع)» پژوهش ثبت شده ای به دست نیامده است. کتب ومقالاتی که نزدیک به این موضوع هستند را می توان از مقاله« بررسی تربیت کودک در روایات اسلامی و سیره عملی اهل بیت(علیهم السلام) است که توسط ابوالفضل هادی منش تالیف و در مجله شمیم یاس آذر 1384، شماره 33 منتشر گردیده است.مقاله« نقش والدین در تعمیق محبت اهل بیت(ع) در کودکان» که آمنه عبدیان پور آن را تدوین ومجله بلاغ در سال1394 منتشر ساخته است.

بیان مسأله

آشنا سازی کودکان و نوجوانان با ماه مُحرم و شخصیت های نهضت عاشورایی امام حسین(ع) ودرس ها و عبرت ها و حماسه های آن با در نظرگیری عناصر زمانی و مکانی، فضا سازی ها، جذّابیت های بصری و شنیداری برنامه های تربیت نهضت حسینی(ع) براساس سر فصل تربیت فکری و معنوی قرآن و آموزه ها و برنامه های سعادت بخش آن در باب تربیت کودک و نوجوان مساله ای است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است. تا کودکان و نوجوانان با عشق اهل بیت عصمت و طهارت و قرآن کریم پرورش یافته و از کودکی با فکر و فرهنگ اهل بیت همراهی کنند و این همنوائی موجب، شکل گیری روحیه ایثار و شهادت و از خود گذشتگی و شهامت و شجاعت در راه خدا وسایر فضائل مطلوب در کودکان ونوجوانان می گردد.

روش تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش بر اساس نحوه گردآوری داده های تحلیلی، توصیفی برای آشکار نمودن پیام های نهفته در متن برنامه ها وموضوعات قرآن است و در ابتداء، مفهوم و معانی تربیت حسینی(ع) و سپس بر اساس مطالعات تفسیر ی و تحلیل های به عمل آمده، دلالت ها، نقش و تاثیر گذاری تربیت حسینی بر شکل گیری محبت ومعرفت استنتاج می شود

چارچوب مفهومی

کودک

از نظر عرف دوره کودکی پس از نوزادی شروع و تا رسیدن به سن قانونی ادامه می یابد. حد فاصل میان نوزادی و نوجوانی را عرف عام دوره ای کودکی می گویند.علماء حقوق ذیل کلمه صغیر می گویند: پسر و دختری که به بلوغ شرعی نرسیده است از محجورین است، به محض رسیدن به بلوغ حجر او محو می شود، بدون این که احتیاج به صدور حکم از سوی حاکم شرع باشد، اگر پیش از بلوغ به حدی رسد که دارای تمیز باشد او را صغیر ممیز گویند.(محمد جعفر لنگرودی، مبسوط در ترمینولوژی حقوق،ص 2352، ج 3، چاپ دوم 1381، نشرگنج دانش)

نوجوان

نوجوانی مرحله ای در چرخه تحول روانی است که پس از کودکی به وقوع می پیوندد و دوره تغییرات عمیق و واقعا به منزله دگرگون شدن است. نوجوانی و بخصوص سال های اول آن، قبل از هر چیز دوران تغییرات جسمانی، جنسی، روانی و نیز تغییر در الزامات اجتماعی است(ماسن هنری پاول و دیگران؛ رشد و شخصیت کودک، مهشید یاسایی، تهران، نشر مرکز، 1368، ص634) علاوه بر تغییر یافتن، نوجوان برای مواجه شدن با مسایل زندگی نیز مجهز می شود؛ این با تصمیم برای اتخاذ وضعیتی مشخص و مستقل از بزرگسالان در موقعیت هایی که برای وی به وجود می آید؛ محقق می شود. تغییرات فیزیولوژیک و بروز آثار و صفات جنسی ثانوی تنها اتفاق دوران نوجوانی نیست. تحولات و تظاهرات روانی هم در کنار آن به وقوع می پیوندد. تغییرات جسمی و روانی باعث متحول شدن شخصیت فرد و شکل گیری آن می شود. در نتیجه چنین تحولات عمیقی، نوجوان قدم به دنیای درون خود می گذارد؛ قدرت تفکر را درک می کند و سازش های دوران کودکی را کنار می نهد.(منصور، محمود؛ روان شناسی ژنتیک، تهران، سمت، 1384، چاپ ششم، ص 195)

تربیت حسینی(ع)

تربیت حسینی تربیتی است متناسب با فرهنگ اسلام ناب محمدی (ص) حماسه عاشورایی امام حسین(ع) در کربلا نه یک حادثه بلکه یک دانشگاه بزرگ تربیتی است، واقعه ای که بسیاری از آموزه های دینی را در بر دارد، و با الگو قرار دادن جریان عاشورا، می توان گام های مؤثری در امر تربیت دینی کودکان و نوجوانان برداشت. نگاه حضرت امام حسین(علیه السلام) به فرندان خود و فرزندان خواهر و برادر و حتی اصحاب و بالاتر از این در برخورد اولیه با دشمنانش آنهم در بحبوحه جنگ یک نگاه تربیتی بود. و این خود بزرگترین الگو برای والدین می باشد.زمانی که انگیزه و فکر کودک عاشورایی شده و از آرمان های حسینی الهام گرفت، این آرمان ها در موقعیت های مختلف زندگی با ذهن فرد عجین شده و ظاهر می شود. قرار گرفتن هر شخصی در محیطی سالم، همراه با زمینه وراثتی سالم، شخصیتی سالم را به جامعه تحویل می دهد

1) قرآن وتربیت فکری ومعنوی کودکان ونوجوانان

مبنای آشنا سازی کودکان و نوجوانان با ماه مُحرم و نهضت عاشورایی امام حسین(ع) ودرس ها و عبرت ها و حماسه های آن وپرورش کودکان ونوجوانان با فکر و فرهنگ اهل بیت همان مبنای تربیت فکری و معنوی قرآن است. دراین پژوهش به آموزه ها و برنامه های سعادت بخش قرآن در باب تربیت کودک و نوجوان به عنوان مبنایی برای تربیت فکری وفرهنگی نهضت حسینی (ع)کودکان ونوجوانان پرداخته و مروری بر ده برنامه قرآن در تربیت کودکان و نوجوانان می نماییم. قرآن، گذشته از جنبه هدایتی اش، یک منبع مهم دانشی در باب اصول و روش های تربیتی است برای سنین مختلف، از جمله کودک و نوجوان می باشد. در این مقاله به اختصار به تبیین این ده برنامه مبنایی پرداخته شده است.

1-1) برخورد کریمانه با کودک و نوجوان

در هندسه معرفتی قرآن، اصل کرامت وجودی انسان، که ناشی از مقام خلیفه اللهی اوست، زیرساختی ترین اصل تربیتی است. «و لقد کرمنا بنی آدم»(اسرا:70). بنابراین تمامی هنجارها و رفتارهای تربیت ساز کودک و نوجوان، می بایست مبتنی بر این نگاه صورت پذیرد. قرآن، آنجا که از فرزندخواندگی سخن به میان می آورد، سفارش می کند که آن ها را به نام و نسبشان، بخوانید تا کرامتشان حفظ شود«.ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آبَاءَهُمْ فإِخْوَانُکمْ فی الدِّینِ وَمَوَالِیکمْ»(آن ها را به نام پدرانشان بخوانید که این کار نزد خدا عادلانه تر است؛ و اگر پدرانشان را نمی شناسید، آن ها برادران دینی و موالی شما هستند.)(احزاب: 7)

1 -2) آموزش حیا و عفاف وحجاب

برنامه تربیتی قرآن، آموزش حیا و عفاف وحجاب به منظور پیشگیری از بلوغ زودرس و جلو گیری از بروز انحرافات جنسی واخلاقی و حریم نگهداری و تقویت حس حیامندی در کودکان ونوجوانان می باشد آیات متعددی از قرآن تبیین گر این برنامه می باشد.

1 -3) آشناسازی کودک و نوجوان با اصول دین داری

قرآن در خطاب به همه خانواده ها، آنها را مکلف ساخته: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکمْ وَأَهْلِیکمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ (تحریم:6) ای کسانی که ایمان آورده اید، خود و خانواده خود را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگ ها هستند نگه دارید. بر مبنای این آیه، پدر ومادر مومن نمی تواند و نباید نسبت به تعلیم معارف دین به فرزندان، کوتاهی بورزند. پیامبران و اولیای الهی در منش ها و گویش های خود با فرزندان، همواره ایشان را به اصول عقاید دینی همچون مبدأ و معاد توجه داده اند. آیات13 لقمان و132 بقره دلالت براین برنامه دارند.

1 -4) آموزش احکام و فروعات شریعت به فرزندان

والدین در کنار تعلیم اصول دین، می بایست دستورات و احکام شرایع آسمانی را نیز به فرزندان خود آموزش دهند. صرف آموزش هم به تنهایی کافی نیست بلکه طبق آیه زیر، پافشاری، تأکید، مراقبت و صبر و حوصله بر اجرای تکالیف الهی اعضای خانواده نیز لازم است: وَأْمرْ أَهلَک بالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیهَا (طه:132) خانواده خود را به نماز فرمان ده؛ و بر انجام آن شکیبا باش.

1 -5) مشورت و احترام به رأی و نظر فرزندان

یکی از پیام های غیرمستقیم ماجرای ذبح حضرت اسماعیل (ع)، مشورت خواهی و تکریم فرزند است: هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید، گفت: «پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می کنم، نظر تو چیست؟» گفت: «پدرم! هرچه دستور داری اجراکن، به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت »(صافات: 102،103)

1- 6) تقویت حس مسئولیت پذیری، شهامت و درایت در فرزندان

دوران کودکی ابراهیم، اسماعیل، یوسف وموسی که در آیات متعدد قرآن به آنها اشاره شده از نقطه نظر تربیتی، دربردارنده پیام های متعدی است از جمله: تقویت حس مسئولیت پذیری فرزند، ایجاد روحیه اعتماد به نفس در فرزند، مهرورزی نسبت به برادر، شجاعت، هوشمندی و درایت در انجام مسئولیت. آیات 11 قصص،40 طه، وسوره یوسف بر این برنامه دلالت دارند.

1- 7) توجه به بازی و تفریح کودک

بازی و سرگرمی، حق طبیعی کودک است که دست حکیمانه خلقت، در نهاد وی به ودیعت نهاده است. والدین نباید به بهانه کثرت مشغله، ترس از اتفاقات حین بازی، کودک را از این حق طبیعی محروم کنند. از طریق همبازی شدن با کودک، می توان کنترل خشم، مهرورزی، همکاری و تعاون، مهارت آموزی، رعایت حقوق دیگران همبازی را به کودک آموخت. آیات سوره یوسف براین برنامه دلالت دارد.

1- 8) رعایت عدالت ومساوات میان فرزندان

آیات قرآن در سور مختلف از جمله سوره یوسف بر این برنامه دلالت دارد که نبود توجه ورعایت صحیح عدالت ومساوات میان فرزندان موجب ریشه بسیاری از بزه های اخلاقی فرزندان در بزرگسالی می گردد که ناشی از تبعیض و عدم رعایت عدالت در محبت ورزی بدان هاست. آموزه های قرآن بگونه ای است که نفرت از ظلم وتبعیض و بی عدالتی را در افراد تقویت می کندک

1- 9) آموزش "خوب گویی وصداقت"

والدین باید در گفتگوها ومعاشرت وآموزش ها با اعضاء خانواده ودیگران به خوب گویی وخیر خواهی وذکر نکات مثبت تاکید نماینددر داستان حضرت یوسف(ع)، برادران یوسف (ع) وقتی او را به چاه افکندند، با خود اندیشیدند که در پاسخ پدر، دلیلی باورپذیر بیابند. ناگهان این سخن پدر که گفت: «اگر او را ببرید، غمگین می شوم و می ترسم که از او غافل شوید وگرگ او را بخورد»(یوسف:13)، فرایادشان آمد و اتفاقاً همین گفته پدر را توجیهی مناسب برای سرپوش نهادن بر توطئه شومشان، انگاشتند.

1- 10) گذشت و چشم پوشی یک راهبرد تربیتی

دهمین برنامه تربیتی، گذشت و چشم پوشی است برادران یوسف گفتند«قالُوا یا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنَّا کنَّا خاطِئِینَ قالَ سوْفَ أَستَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنهُ هوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (یوسف: 98 و 97)پدر، از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه که ما خطاکار بودیم. گفت به زودی برای شما از پروردگارم آمرزش می طلبم که او غفور و رحیم است.این راهبرد در زمانی کارایی دارد که کودک و نوجوان خود قبل از هر چیز، از رفتار اشتباهش اظهار ندامت کند در غیر این صورت، ممکن است به عصیان بیشتر وی بینجامد.

2) عوامل موثر برایجاد محبت ومعرفت حسینی (ع)

عوامل موثر انتقال آموزه های دینی و نقش آنها در ارتباط با مُحرم و علاقه به سید الشهداء را می توان اینگونه مطرح نمود، وراثت پدران و مادران، تغذیه طیب با شیر مادر ، تغذیه حلال، محیط، تربیت اعتقادی، تربیت معنوی و اخلاقی مطرح می گردد. از رسول الله (ص)روایت شده است « ادبواولادکم فانکم مسئولون» " فرزندان خود را تربیت کنید، چون در برابر آنان مسئولیت بزرگی دارید " مادران بارداری که با حضور در جلسات عزادرای امام حسین (ع) و اهل بیت شهیدش برای مظلومیت آن مظلومان پاک گریه نموده و با حضرت زینب (س) همدردی کرده و حضور آنها یک حضور بایسته و آگاهانه بوده، تأثیرات معنوی خوبی از حضور در آن جلسه می گیرند که بلا شک در فضای معنوی از ذکر فضائل و مصائب اهل بیت عصمت و طهارت (ع) نورانیتی می یابند که این نورانیت بر فرزند زنده و در حال رشد آنها در رحم نیز تأثیر گذاشته و آنها هم از حیث وراثتی عاشق و علاقمند امام حسین(ع) و جلسات عزاداری اومی شوند. همچنین مادرانی که کودکان خود را شیر می دهند با حضور در جلسات امام حسین (ع) کودکان خود را در آغوش پر مهر خود گرفته و آنها را شیر می دهند و این شیر با اشک خالصانه مادران در مصائب وارده بر امام حسین (ع) و اهل بیت شهیدش همراه می گردد و گوشت و پوست و خون بچه ها از طفولیت با عشق و ارادت به امام حسین و اهل بیت عصمت و طهارت آمیخته می گردد.

3) تجربه دینی مقدمه هوّیت دینی

محرم و مراسم عزاداری امام حسین(ع) یک فرصت تربیتی برای خانواده ها، کودکان و جامعه جهت کسب تجربه دینی است. باید قبل از محرم با آماده سازی کودکان ونوجوانان برای حضور وفعالیت در مراسم عزاداری مراقب بودآثار تربیتی به دست آمده حفظ شود. این نگرش که عاشورا تنها یک مراسم مذهبی و فرصتی برای رسیدن به ثواب است باید به این اعتقاد که عاشورا و محرم یک گنجینه بزرگ فرهنگی و تربیتی است تغییرو تحول یابد. از مسائلی که برای آرامش روان و ساختار شخصیتی لازم است هوّیت دینی و اسلامی است. که این هوّیت را باید به کودکان ونوجوانان منتقل کرد و در کودکان یک هوّیت اسلامی و حسینی ایجاد نمود.

این کار موجب می گردد مواقعی که در معرض ناهنجاری قرار می گیرند بتوانند خویشتنداری کنند، کودکان ونوجوانان باید در مراسم عزاداری حسینی(ع) همپای بزرگترها مشارکت داشته باشند تا توانایی فهم و نحوه شرکت در عزاداری ها را پیدا کنند. آن ها می توانند در بخش های مختلف عزاداری مانند پذیرایی کردن یا نصب پرچم مشارکت داشته باشند و این امر به آنهاکمک می کند تا بتوانند تجربه دینی کسب کنند، تجربه دینی مقدمه هوّیت دینی است. کودکان ونوجوانان معمولاً آن چیزی را که تجربه می کنند بیشتر در زندگی مورد استفاده قرار می دهند. شرکت در عزاداری یکی از بهترین فرصت ها برای کسب این تجربه دینی است.

والدین با شناسایی مراسم عزاداری مطلوب وموثر که با فرزندانشان همخوانی بیشتری دارد شرکت کرده و از آن ها نظرخواهی کنند که دوست دارند در کدام مراسم شرکت کنند؟ و بهتر است در مجالسی که کودکان ونوجوانان پیشنهاد می کنند شرکت کنیم این مسأله باعث می شود بچه ها احساس پیوند بیشتری با این فضا بکنند و حق انتخاب داشته باشند.

4) شور و هیجان عاشورایی مقدمه معرفت

برای کسب معرفت باید شور و هیجان داشت و با شناخت نسبت به وقایعی که در طی زندگی با آن مواجه می شویم نگاه کنیم. واقعه عاشورا یکی از راه هایی است که با مطالعه دقیق آن و شور و هیجانی که در ایام محرم هر عاشق دلباخته امام حسین (ع) به آن می رسد می توان به معرفتی رسید که هدف اصلی قیام عاشورا است. شرکت در مراسم عزاداری ماه محرم و شور و هیجان آن مقدمه ای برای کسب معرفت است، اگر از این مقدمه استفاده نکنیم معرفت حاصل نمی شود.حضور کودکان ونوجوانان در این گونه مراسم باعث می شود آن ها حساس شوند و به دنبال این باشند که چرا امام حسین (ع) به همراه اعضای خانواده اش در کربلا به جنگ با دشمن رفتند. حضور در مراسم عزاداری یک نوع فعالیت اجتماعی محسوب می شود و کودکان وقتی شور و هیجان اجتماعی را در این مراسم می بینند این شور و هیجان به آن ها سرایت می کند. البته خانواده ها باید اقتضای سن کودکشان را نیز در نظر بگیرند.

از مباحث قابل توجه در عزاداری های کودکان در ایام محرم شیوه برخورد والدین قبل از عزاداری، حین عزاداری و بعد از عزاداری است. صبوری والدین در آماده کردن بچه ها مؤثر است. کودکانی که با عجله آماده می شوند یا با تحکم والدین مواجه می شوند نسبت به حضور در این مراسم بی علاقه خواهند شد. همچنین در زمان مراسم عزاداری باید با کودکی فرزندان مان کنار بیاییم و بعد از مراسم نیز باید پاسخگوی سؤالات احتمالی او باشیم. باید از برخورد خشن و تحقیر کردن کودکان در این مجالس خودداری شود.

شور و هیجانی که در مجالس عزاداری محرم در بچه ها ایجاد می شود مقدمه ای است تا بچه ها حساس بشوند و پیگیر علت قیام عاشورا شده و همچنین با نحوه زندگی امام حسین(ع) آشنا بشوند. برخی از خانواده ها تصور می کنند نیازی نیست که کودکان در سن کم در این مراسم شرکت کنند و وقتی بزرگتر شدند آن ها را به مراسم عزاداری باید برد. این تصور غلطی است زیرا اگر کودکان در این مراسم حضور پیدا نکنند و با صداها و آواها آشنا نشوند بعدها حضور پیدا کردن آن ها در این مراسم دشوار است. در اصل حضور کودکان در هیأت ها آماده کردن آن ها برای دوران نوجوانی است. حزن عزاداری ایام محرم حزن خاص و هدفمندی است و افسردگی نمی آورد بلکه مقدمه نشاط و مسئولیت پذیری است.حماسه عاشورا یک حماسه خانوادگی است، خود امام حسین (ع) همراه خانواده به کربلا رفتند. در این میان اعضای خانواده آن امام(ع) از طفل صغیر تا پیرمرد وجود دارد. حوادثی که در حادثه کربلا اتفاق افتاد می تواند درس های بزرگی برای دختران، کودکان و نوجوانان باشد و این ها را کودکان ما می فهمند و با این شخصیت ها ارتباط برقرار می کنند.

5) وظائف والدین در عمق بخشی عاطفی و معرفتی

پیادن نمودن ارزش های دینی و قرآنی که هدف نهضت حسینی بوده از جمله اهمیت دادن به نماز و واجبات دینی و اقامه شایسته آنها توسط والدین بهترین شیوه آشنا سازی کودکان و نوجوانان با اهداف و شخصیت امام حسین (ع) است چرا که اولین سوال کودکان از والدین خود این است که اگر امام حسین (ع) منبع همه ی این فضائل و مکرمتها است و شما به اوعشق و علاقه دارید، پس چرا مثل او عمل نمی کنید؟ واگرائی ها، نفاق ها، تناقض بین گفتار و عمل و عدم حمایت از ولایت و تبعیت بی چون و چرا از او و ده ها رذیله مادی گرایانه و شیطان طلبانه ی خانواده هائی که به ظاهر دم از امام حسین (ع) می زنند ولی باطن آنها و فکر و فرهنگ آنها فرسنگ ها با امام حسین و اهداف نهضت ایشان فاصله دارد موجب می گردد فرزندان آنها حسینی نشوند و از تعلیم و تربیت مکتب حسین (ع) بی بهره بمانند.

5 -1) جهت دهی عواطف حسینی (ع)

از جمله مسئولیت های مهم والدین احیا و تقویت و جهت دهی احساس دوستی و دشمنی در کودکان و نوجوانان می باشد. والدین بایستی چگونگی احساس دوستی و دشمنی (تولی و تبری) حد دوستی و دشمنی، واکنش مناسب در هر مورد و حفظ تعادل در دوستی و دشمنی را به کودکان و نوجوانان خود بیاموزند. ابراز محبت و عاطفه نسبت به رسول الله (ص) و اهل بیت معصومین (ع) و ابراز خشم و انزجار از کفار و منافقین از صدر اسلام تا کنون بایستی به طور صحیح پرورش یابد و راه های مودّت و دوستی و تولی به معصومین به تدریج به او تعلیم گردد و شیوه های مقابله با دشمنان و ابراز خشم و نفرت و کینه به آنها ارایه گردد . حضور کودکان و نوجوانان در جلسات عزاداری و دسته های سینه زنی بایستی حضور مسئولیت آفرین و حرکت دهنده باشد.

5 -2) ذکر مصائب برای کودکان

ذکر مصایب برای کودکان باید کوتاه، مختصر و گذرا باشد و نباید طولانی و مُفصل باشد. مصائب اهل بیت در سرزمین کربلا و اسارت کاروان حسینی (ع) بایستی به صورت رمز آلود و سر بسته بیان گردد. تاکید، تکرار، تفصیل، تحقیر و تشجیع در روضه ها و مراثی نباید باشد. چون همه ی آنها ملالت آور بوده و عوارض اخلاقی و فرهنگی، معنوی دارد.

بایستی کودکان ما با کودکان کاروان حسینی ارتباط عاطفی برقرار کنند. کودکان کاروان حسینی به نوعی حلقه مکمل برای ثبت و ضبط نهضت کربلا و حماسه های آن بودند تا بتوانند به عنوان راوی و پیام رسان آن را به نسل های بعد منتقل کنند. باید چنین نقشی برای کودکان قائل شد و با سپردن مسئولیت شنیدن پیام ها و داستان کربلا آن را برای دیگران نقل نمایند یا نقاشی کنند و با کودکان کاروان حسینی تعهد ببندند که راه و مرام آنها را ادامه خواهند داد. ذکر مصایب کودکان کاروان حسینی همچون (دوطفلان مسلم، علی اصغر (ع)، عبد الله بن حسن، رقیه، . ..) بایستی خیلی کوتاه و کلی باشد و از بیان جزئیات و مسایلی که بعضاً هم صحت ندارند، به جد خودداری شود.

5 -3) شیوه هایی دیگر برای عمق بخشی عاطفی و معرفتی

کودکان با حضور در مساجد و حسینیه ها و جلسات روضه و دسته های سینه زنی و شرکت در عزاداری ، رابطه مطلوبی با حماسه عاشورای حسینی برقرار می کنند و بر عهده متولیان امر است که برای نتیجه بهتر از این جلسات به طراحی کارگاه ها و برنامه های متنوع همچون موارد ذیل بپردازند.

1) کارگاه روایت گری عاشورا توسط روایان فصیح جوان

2) کارگاه داستان گوئی شخصیت های کاروان حسینی

3) گارگاه کاردستی کودکان با موضوع مُحرم و عاشورا

4) کارگاه تکمیل پازل کربلا و عاشورا با پیام های تربیتی

5)) کارگاه نقاشی با موضوع کربلا و حماسه عاشورا

6) کارگاه پرده خوانی و توضیح صحنه ای از وقایع کربلا

7) اجرای تئاتر اخلاقی، تربیتی از نهضت حسینی

8) کارگاه جمله سازی با کلمات و برگزاری مسابقات درک مفاهیم (حماسه عاشورا)

9) راه اندازی مهد های علی اصغر، با حضور مربیان کارآمد

10) راه اندازی دسته های سینه زنی، زنجیر زنی با مداحی نوجوانان

11) راه اندازی کارگاه مداحی مداحان خردسال

12) مسئولیت سپاری و جلب مشارکت کودکان و نوجوانان در برنامه های عزاداری ، سوگ واری، پخت و توزیع نذری و آب دادن به عزاداران و پذیرائی از آنها

13) دیدار و پاسخ گوئی به سوالات کودکان و نوجوانان

14) برگزاری مسابقات کتابخوانی ، حدیث خوانی، مرثیه خوانی و شعر سرائی ویژه کودکان و نوجوانان به عنوان نمونه در کارگاه روایت گری عاشورا و حماسه سازان آن اینچنین می توان به تبیین رفتار امام حسین با کودکان و نوجوانان کاروان حسینی پرداخت.

5 -4) تبیین رفتار امام حسین (ع) با کودکان و نوجوانان

توجه به نیاز های گوناگون کودکان و نوجوانان از نکات مهم تربیتی است. نیاز هائی که در قالب های زیستی، عاطفی ، روانی، مذهبی و هنری جلوه گر می شود. امام حسین (ع) به عنوان یک مربی معصوم با شیوه های مطلوب تربیتی همه ی مسائل کربلا و عاشورا را در قالب پاسخگوئی به نیاز های مادی و معنوی فرزندان و سایر کودکان و نوجوانان خود ارائه نموده است.

5 -4 -1) نیاز های مادی

نیاز های مادی احتیاج اولیه هر انسان است و بدون تآمین آن، قادر به ادامه حیات نیست . نیاز به رفع تشنگی از این جمله است که در کربلا به خاطر وضعیت ویژه ای که دشمن برای کاروان کربلا به وجود آورد ، به نیاز های حیاتی تبدیل شد و ایشان را به تلاش ، برای رفع آن از راه های ممکن واداشت، از این رو آنگاه که حضرت عباس (ع) از برادر اجازه مبارزه با دشمن طلبید، حضرت از او خواست برای کودکان آب فراهم کند و فرمودند: پس کمی آب برای این کودکان فراهم کن. این توجه حضرت آنگاه به اوج می رسد که فرزند شیره خواره اش را بر بالای دست می گیرد و از دشمن آب می خواهد

امام حسین (ع) به سوی حضرت زینب صغری آمد و فرمودند: خواهر، تو را درباره فرزند شیر خواره ام به نیکی سفارش می کنم، او شیر خواره است و شش ماه بیشتر عمر ندارد. حضرت زینب صغری به برادر جواب داد: سه روز است این طفل آب ننوشیده است. برایش آبی طلب فرما ، حضرت طفل را گرفت و در مقابل دشمن ایستاد و آنگاه فرمود: " ای قوم شما برادر و فرزندانم را به شهادت رساندید و جز این طفل باقی نمانده و او از تشنگی دهان را باز می کند و می بندد،؛ به او جرعه آبی دهید.

5 -4 -2) نیاز های عاطفی و روانی

کودکان و نوجوانان به خاطر موقعیت سنی و آسیب پذیری در برابر مشکلات نیاز دو چندان به برآورده شدن نیاز های عاطفی و روانی خود دارند. این نیاز ها، بخصوص در شرایط ویژه از دست دادن والدین، هنگام بیماری و.. چنان شدّت می یابد که بی توجهی به آنها حیات روانی و عاطفی کودک را به مخاطره می اندازد. این شرایط ویژه به کامل ترین شکل در کربلا برای فرزندان امام حسین (ع) جلوه نمود. فرزندان و همراهان آن حضرت در میدان مبارزه، در سخت ترین حالات، امام (ع) را صدا می زدند ودر واپسین لحضات ، اوج نیاز عاطفی خویش را به نمایش می گذارند. بعد از امام حسین (ع) حضرت علی بن الحسین (ع) حضور دارد که آن حضرت به گونه های مناسب به نیاز های کودکان و نوجوانان پاسخ می دهد و در مورد یتیمان و داغدیدگان پس از شهادت امام و یارانش رسیدگی های عاطفی و روانی دارند. امام حسین (ع) بر اساس آنچه از مقاتل بر می آید نسبت به فرزندان و برادرزادگانش که به میدان مبارزه می رفتند، رفتار های عاطفی گوناگونی داشت. نخست در هنگام رفتن به میدان با در آغوش گرفتن آنها و اظهار علاقه و محبت صحنه های زیبائی از عاطفه و محبت را به نمایش می گذاشت. در مورد (قاسم بن الحسن) آمده است: (قاسم در حالی که نوجوانی غیر بالغ بود، به سوی خیمه های طرف میدان خارج شد. وقتی امام حسین (ع) نگاهش به قاسم افتاد ، او را در آغوش کشید، آن دو دستان به گردن هم آویختند وگریه کردند و حضرت برادرزاده را مورد محبت قرار داد. "

در مرحله بعد، وقتی آنان در میدان مبارزه، در مقابل شرایط نا برابر، گرمای شدید و تشنگی قرار گرفتند، آن حضرت آنان را به صبر دعوت کرد و به آنان دلداری داد و اظهار همدردی نمود. در مورد (علی اکبر) نوشته اند: بعد از آنکه در میدان جنگ شرایط مبارزه توان را ازاو گرفت نزد بابش حسین(ع) آمد و پرسید: پدر جان آیا جرعه آبی هست تا جگر خود را با آن خنک کنم و برای مبارزه با دشمنان خدا و رسولش توان بیشتری پیدا کنم؟ امام (ع) فرمودند: "یا بنی اصبر قلیلا حتی تلقی جدک رسول الله(ص)، فیسقیک شربه من الماء لاتظماء بعد ها ابدا) فرزندم ، کمی صبر کن تا جدت رسول الله را ملاقات کنی، او چنان شربت آبی به تو بنوشاند که هرگز تشنه نشوی.

5-5) پاسخ های منطقی به سؤالات کودکان ونوجوانان

گاهی کودکان با شنیدن داستان زندگی یا شهادت ائمه اطهار(ع) و بخصوص زندگی و شهادت امام حسین (ع) سؤالاتی در ذهنشان به وجود می آید که باید پاسخ منطقی به آن ها داد. باید به زبان کودکان به آن ها پاسخ بدهیم. اگر والدین نمی توانند پاسخ و استدلال درستی داشته باشند می توانند در اطرافشان کسانی را که می توانند پاسخ مناسبی به سؤالات کودکان بدهند شناسایی کنند و از روحانیون نیز کمک بگیرند. مثلاً گاهی در ذهن بچه ها سؤال ایجاد می شود چرا در کربلا آب نبوده یا چرا حضرت عباس (ع) از خوردن آب امتناع کردند. والدین باید در ابتدا از خود کودک بخواهند جوابی برای سؤال خود پیدا کنند و اگر لازم است توضیح بیشتری بدهند و با استدلال آن را برای کودک توضیح دهند. اگر کودکان سوالاتی از مسایل عاشورا مثل کشته شدن، سر بریدن و از این قبیل موضوعات داشتند لازم نیست اصل واقعه را برای آنها بیان کرد بلکه با زبان کودکانه از مهربانی های امام حسین (ع) و حضرت زینب (س) و مهر و محبت بین آنها و داستان هایی از دوران کودکی آنها مثل بازی کردن هایشان بهمراه امام حسن(ع) بارسول خدا (ص) و ازاین قبیل داستان ها تعریف کرد و مهر ومحبت آنهارا در دل کودکان بالا برد و ذهن کودک را از موضوع های ناراحت کننده واقعه عاشورا به موضوع دیگری معطوف نمود. در این زمینه کتاب های داستان زیادی در مورد زندگی اهل بیت (علیهم السلام) موجود است.

6) مراحل موثر برایجاد محبت ومعرفت حسینی(ع)

فهم عالمانه و عمل آگاهانه در کاشت بذر محبت امام حسین واهلبیت (علیهم السلام) در دل فرزندان که به صورت فطری وجود دارد،و آبیاری درست آن ، ضروری است. وباید براساس برنامه ای هدفمند ونقشه ای جامع وکامل انجام گیرد.می توان مراحلی را طبق برنامه برای اجراء تعریف کرد وآنها را به کار بست ونتایج عینی آن را نظاره گر بود. مراحلی که به ترتیب ذکر می شود مراحل موثر برایجاد محبت ومعرفت حسینی (ع) می باشد.

6 -1) آشنا سازی با امام حسین واهلبیت(علیهم السلام)

اولین مرحله این است که آنها را با این بزرگان آشنا کنیم، فرزندی می تواند عاشورایی باشد که از همان ابتدا با زبان کودکانه و در حد فهم خودش با فلسفه و درس های عاشورا آشنا شود. محبت اگر بر پایه ی شناخت نباشد ، عمق چندانی نمی گیرد و نمی تواند تاثیر خود را درکل زندگی فرد گسترش دهد.البته زبان انتقال مفاهیم باید بسیار کودکانه و در غالب داستان باشد. در کودکی بیشتر پایه ی ارتباط فرد با اهل بیت علیهم السلام بر مبنای محبت است نه مفاهیم انتزاعی اما هر چه به سمت نوجوانی گام بر می داریم باید این مفاهیم ارزشمند را عمیق تر برای کودکان ونوجوانان بازگو کنیم. بدیهی است که نمی توان چیزی را گفت و آموزش داد که برآن شناخت نداریم پس ضروری است با مطالعه معارف قرآن وعترت و بالا بردن آگاهی ها، یک مرجع خوب برای پاسخگویی به سوالات کودکان ونوجوانان باشیم.

6 -2) تعاون وهمراهی نهاد خانواده

دومین مرحله، همراهی ومشارکت همه ی اعضای خانواده برای شرکت در مراسم عزاداری یا مدیحه سرایی است. هرچند مراسم مولودی به خودی خود شاد است اما حتی مراسم عزاداری و شرکت در آن نیز می تواند خاطرات زیبایی برای کودکان ونوجوانان ایجاد کند. رجوع به کودکی خود ومرور خاطرات زیبایی که از شرکت در مراسم های عاشورایی هست، تایید خوبی بر این مرحله خواهد بود. برای کودکان ونوجوانان همیشه جمع خانوادگی زیبا و دوست داشتنی است. پس والدین باید تلاش نمایند با کودکان ونوجوانان برای شرکت در مراسم عزاداری بروند.

6 -3) فضا سازی تبلیغی

سومین مرحله، فضا سازی تبلیغی خانه ومدرسه است والدین ومسئولین مدارس باید با برنامه ریزی اقدام به فضای سازی تبلیغی و تربیتی در محیط خانه و مدرسه نمایند که در تربیت کودکان موثر می باشد در این مسیر، مشورت با کودکان ونوجوانان وفعال سازی خرد فردی وجمعی آنها برای فضا سازی تبلیغی، بسیار حائز اهمیت است. باید محیط خانه ومدرسه را برای این ایام آماده نمود. اگر از کودکان ونوجوانان برای نصب کتیبه یا پرچم نظر خواهی کنیم با این کار احترام گذاشتن به این ایام را به کودکان ونوجوانان آموزش می دهیم.

6 -4) الگوی رفتاری والدین

چهارمین مرحله، سبک زندگی ورفتار والدین است بچه ها با حافظه ی خوبی که دارند، رفتار والدین را در ایام محرم وتاثیر عشقی که به امام حسین واهلبیت(علیهم السلام) می ورزند را در خاطره خود ثبت می نمایند که در زندگی حال وآینده آنها بسیار مهم خواهد بود وقتی کودکان ونوجوانان می بینند که والدین واعضاء خانواده برای امام حسین واهلبیت(علیهم السلام) سیاه می پوشد و به مجلس عزاداری می روند اما در زندگی روزمره آنها، سخنان و نحوه ی زندگی این بزرگواران هیچ تاثیری ندارد ، او هم در خوشبینانه ترین حالت چون والدین خود رفتار می کند اما اگر بر عکس آن را ببیند و در طول زندگی متوجه شود که والدینش زندگی آن عزیزان را سر مشق قرار می دهند و کلام آنان را می خوانند و سعی می کنند به آن عمل کنند، آن وقت آنها هم سعی خواهند کرد چنین باشند. بعضی از کارهای به ظاهر ساده ی ما در محرم واظهار محبت ما به امام حسین واهلبیت(علیهم السلام) برای کودکان ونوجوانان بسیار تاثیر گذار است.

6 -5) مسئولیت سپاری

پنجمین مرحله، مسئولیت سپاری به کودکان ونوجوانان در سوگواری ها و اعیاد مذهبی است. فعالیت در نصب پرچم های عزاداری، تبلیغات داخلی مراسم، اطلاع رسانی چهره به چهره با دوستان خود، پخش محترمانه نذری در مراسم، تنظیم روزنامه دیواری از بیان صفات و خصوصیات امام حسین واهلبیت (علیهم السلام) مثل: ادب و علاقمندی آنان به والدین، بازی های گروهی، پاکیزه بودنشان، روح همکاری و کمک به افراد پیر، تواضع در برابر ضعیف، حق گرایی، مبارزه با ظلم و دروغگویی، اهل علم و ورزش بودن، شکر گذاری و عبادت و عشق به پروردگار واجرای تعزیه یا بازیگری در نمایش های کوتاه با موضوعات عاشورای حسینی (ع).موجب می گردد که کودکان ونوجوانان الگوهای مطلوب خود را بفهمند وبا آنها زندگی کنندو همانند سازی با این قهرمانان واقعی راحت تر انجام می گیرد.

6-6) یاد گیری هدفمند

ششمین مرحله، یاد گیری هدفمنداست باید با زمینه سازی مناسب، فضائل ومناقب ومعارف پیرامون امام حسین واهلبیت(علیهم السلام) از طریق نهاد منبر،یا سایر روش های آموزشی وتکنیک های موثر در یاد گیری، نگرشی قابل قبولتر و خوشایندتری در نسل آینده به وجود آورد که نه از روی ترس و نه با بی تفاوتی و بی میلی که با ایجاد عشق عمیق و عالمانه به بسیاری از مناسک مذهبی روی آورند و باور کنند که در هنگام بروز مشکلات تنها نیستند و می توانند از خدا واولیاء الهی طلب کمک و یاری نمایند.

6 -7) زمینه سازی برای عمل

هفتمین مرحله، زمینه سازی برای عمل است. وقتی کودکان ونوجوانان با اعتقادات ورفتار واخلاق امام حسین واهلبیت(علیهم السلام) آشنا شده ومعارف مرتبط را یاد گرفتند آن هنگام، فرصت اجرای یاد گرفته ها است. خدا باوری، معاد باوری، ایثار وانفاق و کمک به فقرا، آمرزش خواهی برای ارواح پدران و مادران از دنیا رفته و احترام و یاد آوری آنها ، تکریم و یادآوری نیاکان، احترام والدین، خیر خواهی، نماز اول وقت، امر به معروف ونهی از منکر، عفاف وپاکدامنی، روحیه مبارزه با ظلم وفساد و دهها فضیلت دیگر که با تکرار وتمرین موجب شکل گیری شخصیت حسینی در کودکان ونوجوانان خواهد شد.

6 -8) تمرینی برای برگزاری مجالس اهل بیت(علیهم السلام)

هشتمین مرحله در تربیت حسینی کودکان و نوجوانان فراهم آوری تمهیدات لازم برای تمرین برگزاری مجالس اهل بیت(علیهم السلام) است. بعضی از کودکان و نوجوانان مخصوصا پسر بچه ها دوست دارند که مجلس کوچکی را با همکلاسی ها و یا کودکان همسایه برپا کنند. والدین ضمن احترام به تصمیم آنها تمهیدات لازم برای تحقق این تصمیم را فراهم آورند و حتی در کنار و همراه آن ها باشند تا بتوانند یک عزاداری کوچک را راه بیاندازند وتمرینی عملی برای آینده این مسیر داشته باشند.

نتیجه

در پرتو تربیت فکری و معنوی قرآن و آشنا سازی کودکان و نوجوانان با ماه مُحرم و شخصیت های نهضت عاشورایی امام حسین(ع) ودرس ها و عبرت ها و حماسه های آن وپرورش کودکان ونوجوانان با فکر و فرهنگ اهل بیت، روحیه ایثار و شهادت و از خود گذشتگی و شهامت و شجاعت در راه خدا در کودکان ونوجوانان شکل می گیرد. واین فضائل تربیتی در نگرش و رفتار کودکان ونوجوانان ملکه می گردد.در پرتو برکات جلسات عزاداری و توسل ها می توان آسیب های فردی و اجتماعی کودکان ونوجوانان را اصلاح نمود و بسیاری از خطرات و انحرافات احتمالی آینده را با شرکت دراین محافل کاهش داد ودر این جلسات درس های قیام عاشورا و فرهنگ تربیتی آن همچون « ایثار و از خودگذشتگی، ظلم ستیزی، یاری کردن مظلوم، دعا و مناجات رادر کودکان ونوجوانان نهادینه نمود. از نهضت حسینی(ع) می توان در تشکیل هویت دینی در کودکان ونوجوانان کمک گرفت که این هویت می تواند یک جنبه پیشگیرانه داشته باشد و کودکان ونوجوانان را از ورود به برخی زمینه های آسیب زا حفظ کند. به خصوص برای نوجوانان که در دوران بحرانی وحساسی قرار دارند. مشارکت کودکان و نوجوانان در عزاداری و سپردن برخی مسئولیت ها، پذیرایی، نصب پرچم، خاطرات به یادماندنی برای نوجوانان ایجاد می کند که سالیان سال با آنها همراه خواهد بود.فضای خانه هم جزء فضای تربیتی است و می تواند با مشارکت خود کودکان ونوجوانان و بانصب یک پرچم یا کتیبه به آنها نشان داد که درفضا و ایام خاصی بوده و با شرکت دادن کودکان ونوجوانان برای انتخاب محل نصب پرچم یا کتیبه به آنها شخصیت معنوی بخشید.

منابع:

ادیب،مریم، تربیت دینی کودک و نوجوان؛ نکته ها و روش ها، تهران، نشر منادی تربیت، 1390

باهنر، ناصر،آموزش مفاهیم دینی (همگام با روان شناسی رشد) نشر امیر کبیر، تهران،1394

بهشتی، احمد، تربیت کودک در جهان امروز،بوستان کتاب قم،1387

بهشتی حسینی، محمد، نقش آزادی در تربیت کودکان، نشر آثار و اندیشه های شهید آیت الله بهشتی، تهران،1388

شکرالهی، مهدی، تربیت عبادی کودکان در اسلام، انتشارات موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی،قم،1390

علاءالدین، سید محمد رضا، نگرشی نو به تربیت دینی کودکان ونوجوانان، پیام صادق، اصفهان، 1378

موسسه تربیتی توحید،اصول و مبانی تربیت دینی کودکان و نوجوانان، بوستان کتاب و خدمات فرهنگی مرکز نور، قم،1392

محمّدی ری شهری، محمّد، حکمت نامه کودک ، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، قم،1390 ش

.مصباح یزدی، محمد تقی، فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، موسسه فرهنگی مدرسه برهان، انتشارات مدرسه،1389

محمود، منصور،؛ روان شناسی ژنتیک، تهران، سمت،، چاپ ششم، 1384

لنگرودی، محمد جعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، چاپ دوم، نشرگنج دانش،1381

هنری پاول، ؛ رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، تهران، نشر مرکز، 1368

یوسفی، ناصر، با پرسش های جنسی کودکان چه باید کرد؟، انتشارات کارگاه کودک، تهران، 1390