مبدا و مقصد حکمت

اطاعت از حق و شناخت امام

أدع إلی سبیل ربّک بالحکمة والموعظة الحسنة و جادلهم بالّتی هی أحسن.1

به راه پروردگارت با حکمت و موعظه حسنه و جدال احسن فرا بخوان.

دعوت باید به راه پروردگار تعالی و به وسیله «حکمت» باشد، حال سؤال این است که راه پروردگار چیست، و حکمت چه می باشد. باید توجه داشته باشیم که ذات مقدسی که در کمال و جمال بی منتهاست می فرماید:

یؤتی الحکمة من یشاء و من یؤت الحکمة فقد أوتی خیراً کثیراً و ما یذّکّر إلّا أولو الألباب.2

او به هر که بخواهد حکمت را می دهد و به هر کس حکمت داده شود به درستی خیر کثیر به او عطا شده است و جز صاحبان خرد متذکر نمی شوند.

این آیه نشان می دهد که حکمت به هر کسی داده نمی شود بلکه صرفاً به اشخاص خاصی که خداوند با اختیار خود برگزیده داده می شود. و خدایی که بسیار در نزد او اندک است اندکی از حکمت را به «خیر کثیر» توصیف نموده است؛

امّا حکمت چیست؟ مرجع واقعی تفسیر کلام الهی که همان مفسرین شرعی کلام او هستند [معنای حکمت را برای ما شرح داده اند.]

در روایت شریفی از حضرت امام صادق(ع) نقل شده است که دربارة این فرمودة خداوند تبارک تعالی: «هرکس به او حکمت داده شود محققاً خیر کثیری به او داده شده است» می فرماید:

[حکمت] همان اطاعت خداوند و معرفت امام است.3

مجلس ما مجلس خطابه نیست و شما بحمدالله از اهل علم هستید و آنچه برای ما مهم است، این است که در این مقوله با تفقه در آیات و روایات آنچه از کتاب و سنت قابل فهم است را دریابیم. حکمت، این فرموده خداوند است که می فرماید؛

هو الّذی بعث فی الأمّیّین رسولاً منهم یتلو علیهم آیاته و یزکّیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمة.4

اوست خدایی که پیامبران را در میان امت ها و از خود آنها فرستاد تا آیات الهی را بر ایشان بخوانند و آنها را تزکیه نمایند و کتاب و حکمت را به آنها بیاموزند.

دقت در فهم قرآن و حدیث ما را به این نتیجه می رساند که بعثت همه انبیا از آدم تا خاتم با تلاوت آیات الهی شروع و به حکمت منتهی می شده است. اگر بخواهیم معنای واقعی روایت امام صادق(ع) را دریابیم باید این حکمتی را که بعثت انبیا به آن منتهی می شود و خداوند به پیامبرش دستور می دهد را بشناسیم. حکمتی که اندکش هم خیر کثیر است.

این حکمت دارای مبدأ و مقصدی است. مبدأ آن فرمانبری خداوند تبارک و تعالی و مقصد و منتهایش معرفت امام(ع) می باشد.

این چه خط و مسیری است که سرآغازش خداوند تعالی و انتهایش خاتم اوصیا(ع) است و به سوی مواریث انبیا پایان می پذیرد.

آنچه که اندیشه اندک می فهمد و نتیجه ای که به آن دست می یابد این است که هم تشریع و هم تکوین از نقطه ای آغاز و به نقطه ای منتهی می شود.

این دو از ذات مقدس متعال آغاز و به امام عصر ـ ارواحنا فداه ـ منتهی می شوند. این حرف یک سخن خطابی نیست بلکه عین برهان است.

نهایت اینکه انسان هایی که در حد پایینی از علم و اندیشه هستند و ادراکات حسی آنها ضعیف است تا همین الآن نیز به این مسئله نرسیده اند که طبیعت و ماورای طبیعت در دو کلمه خلاصه می شوند؛ «من منه الوجود» و «من به الوجود» (کسی که هستی از اوست و کسی که هستی به واسطة او استمرار دارد.) این حقیقتی است که این حدیث شریف به آن تصریح می کند.

بنابراین حکمت از خداوند تعالی آغاز و به ولی اعظم او ـ صلوات الله علیه ـ منتهی می شود و این همان چیزی است که بارها تکرار کرده ایم؛ ما منه الوجود و ما به الوجود، که در این جلسه مجال شرح آن نیست.

آنچه مجالش در امروز هست فهم این حدیث شریف از امام باقر(ع) است. ایشان می فرمایند:

هر کس که بمیرد و برای او امامی نباشد به مرگ جاهلیت مرده است، و هر که بمیرد و عارف به امامش باشد زیانی برای او نیست که این امر [ظهور] پیش افتد یا پس افتد و هر که عارف به امام خود بمیرد چون کسی است که با امام قائم (ع) در زیر خیمه او باشد.5

اندیشمندان در این حدیث تأمل کنند، می فرماید: «هر کس که بمیرد و عارف به امامش باشد» یعنی با این معرفت به نقطة نهایی در وجود که همان امام است می رسد و همراه با امام در خیمه و چادر مخصوصش می باشد. این است [معنای] معرفت امام. این معرفت نیاز به سه اصل دارد که ما به اندازه وسعت وقت آن را شرح می دهیم موضوع همان امام زمان(ع) است و در اینجا یک «عنوان» داریم و یک «معنون» (موضوع) و معنون هم دو جنبه دارد، یک جنبة عمومی و یک جنبة خصوصی.

بنابراین هرگاه انسان امام زمانش را بشناسد در درجة اول«امامت» را شناخته و در درجة بعد امام را به عنوان عام آن و سپس امام زمان (ع) را با عنوان خاصش می شناسد. امّا امامت چیست؛ مفهومی بلند و والا، به گونه ای که انسان تا امامت را نشناسد معنای این بیان بلند خداوند را نخواهد فهمید:

و إذ ابتلی إبراهیم ربّه بکلمتٍ فأتمّهنّ قال إنّی جاعلک للناس إماماً قال و من ذرّیّتی قال لاینال عهدی الظالمین.6

به یاد آر هنگامیکه خداوند ابراهیم را به اموری چند امتحان فرمود و او همه را به جای آورد آنگاه خداوند فرمود من تو را امام مردم قرار دادم عرض کرد این امامت به فرزندان من نیز عطا می فرمائی؟ خداوند فرمود عهد من هرگز به مردم ستمکار نخواهد رسید.

در تفسیر این آیه از جانب ائمه(ع) احادیثی با کلماتی بلیغ و معانی والا رسیده است که انسان هرگاه در آنها غور می کند به رشحه ای از فرات فیض آنها می رسد. فرموده اند که ابراهیم(ع) از چهار مرحله و امتحان گذشت تا به امامت رسید. امام صادق(ع) می فرماید:

خداوند ابراهیم را «عبد» قرار داد قبل از آن که او را «نبی» گرداند و او را نبی قرار داد قبل از اینکه او را «رسول» گرداند، و او را رسول گرداند قبل از اینکه او را «خلیل» قرار دهد و او را خلیل قرار داد قبل از اینکه او را امام گرداند پس وقتی که همه امور در او جمع شد فرمود: من تو را برای مردم امام قرار دادم. و چون امامت در چشم ابراهیم عظیم جلوه کرد عرض کرد: از ذریه من چطور؟ خداوند فرمود: عهد من به ظالمین نمی رسد.شخص سفیه، امام و رهبرشخص پرهیزگار نمی شود.7

برگزیدن خداوند در مرحله عبودیت و نبوت و رسالت و انتصاب الهی در مرحله امامت به بحث مفصلی نیاز دارد. همچنین درجات عبودیت و نبوت و رسالت. و چه خوب است که در ترکیب و ماده و هیئت ترکیبی که استفاده شده تأمل کنید. در بیان علت اینکه چرا خداوند ابراهیم را خلیل قرار داد گفته شده که دلیلش این بوده که او هرگز از هیچ مخلوقی طلب حاجت نکرد.

در این مقام والای انسانی بیندیشید و اینکه به چه درجه ای رسیده بود آن کسی که در سلسله نبوت فرد دوم است. این [انسان] معامله اش با خلق این طور بود که هیچ گاه پیش نیامد که کسی از او طلب حاجت کند و جواب رد بگیرد. معنای کلام امام صادق(ع) این است که ابراهیم (ع) وقتی در هر دو جنبه تعامل با حق و تعامل با خلق به کمال رسید به آن نقطه عالی بلند مرتبه نائل شد و در این موقع بود که خداوند درباره او فرمود:«همانا تو را برای مردم امام قرار دادم.»

این است امامت؛ بنابراین ارزش منصب ربانی راکم مشمارید و به سنن الهی لطمه وارد نسازید و دستانتان را به سمت اسرار ربوبی دراز نکنید و مقام عظیم امامت را برای مردم معرفی کنید.

این درباره امامت، امّا آن امامی که این لباس زیبا برای اندامش دوخته شده کیست. من فقط متن یک حدیث را بدون شرح آن برای شما می خوانم چون وقت زیادی برای ما باقی نمانده است؛

خداوند تبارک و تعالی امام را به پیشوایی خلقش منصوب کرده و او بر روزی خواران اهل جهان، چه عاصی باشند و چه مطیع، حجت قرار داده و خدا تاج وقار خود را بر سر او قرار داده و از نور جباریتش او را پوشانده، با رشته ای الهی تا آسمان کشیده تا فیوضات خدا از او منقطع نشود و آنچه نزد خداست جز به سبب او به دست نیاید و اعمال بندگان جز با معرفت او مقبول نیست.8

خصوصیات امام به چهل خصوصیت می رسد: یکی از آن خصوصیات این است که خدا به امام تاج وقار و جلال می دهد. این تاج چه تاجی است که بر سر امام قرار می گیرد. همان تاجی که از طریق آن به خدای تعالی بدون واسطه هیچ ملک و انسانی، حتی سیدالمرسلین توجه می کنند. پس حقی از طرف مخلوقات در اختیار امام(ع) نیست و آنچه در اختیار دارد همه از آن ذات مقدس است

خصوصیت دوم؛ پوشاندن وی از نور جبار است. یعنی پیکر قدسی امام (ع) سرشار از نوری است که فهم این نور متوقف بر فهم سورة نور است؛ سوره ای که به دلیل وجود دو آیه که دربارة نور الهی در زمین است به این نام خوانده می شود.

خداوند تبارک و تعالی در این سوره می فرماید:

الله نور السّموت والأرض مثل نوره کمشکوةٍ فیها مصباحٌ المصباح فی زجاجةٍ الزّجاجة کأنّها کوکبٌ دریٌّ یوقد من شجرةٍ مبارکةٍ زیتونةٍ لا شرقیّةٍ و لا غربیّةٍ یکاد زیتها یضیء ولو لم تمسسه نارٌ نورٌ علی نورٍ یهدی الله بنوره من یشاء و یضرب الله الأمثال للنّاس و الله بکلّ شیءٍ علیمٌ.9

خداوند نور آسمان ها و زمین است داستان نورش به مشکاتی ماند که در آن چراغی روشن باشد و آن چراغ در میان شیشه ای است که تلألؤش گویی ستاره ای است درخشان از درخت مبارک زیتون که با آنکه شرقی و غربی نیست شرق و غرب جهان با آن فروزان است و بی آنکه آتشی روغن آن را برافروزد خود به خود جهانی را روشنی بخشد که پرتو آن نور بر روی نور قرار گرفته و خدا هر که را بخواهد به نور خود هدایت کند و خدا این مثل ها را برای مردم می زند و او به همه امور داناست* در خانه هایی خدا رخصت داده که آنجا رفعت یابد و در آن ذکر خدا شود و صبح و شام تسبیح و تنزیه ذات پاک او کنند.

این نور ربانی در این بیوت مقدسه است، بیوت انبیا و اوصیا که خداوند اذن داده که رفعت یابند و امر فرموده که به آنها محبت شود و اطاعت شوند. و از خصوصیات امام زمان ما است آنچه در کلام امام رضا(ع) وارد شده است که می فرمایند:

قسم به پدر و مادرم، آن کسی که هم نام جدم و شبیه من و شبیه موسی بن عمران است دارای سینه ای سرشار از نور است که از شعاع نور قدس برافروخته می شود؛ چه بسیار زنان مؤمن شیفتة تشنه و مردان مؤمن اندوهناکی که در فقدان این آب گوارا وجودشان غمین و حیران است. گویی ناامیدانی هستند که از دور به آنها ندا داده می شود، همانگونه که از نزدیک به آنها ندا داده می شود، که او برای مؤمنان رحمت است و برای کافران عذاب. دارای سینه ای از نور است که از شعاع نور قدس برافروخته می شود.

تعبیر بلیغ و عجیبی است و اشاره به همان فرمودة خداوند تبارک و تعالی دارد [که بیان شد.]

در بیان صفت های حضرت مسیح(ع) تعبیر «جلابیب» نور به جای «جیوب نور» به کار رفته است؛ و از جمله در مناظرة امام رضا(ع) با علمای نصاری آمده است که:به جاثلیق فرمود:

ای نصرانی آگاهیت نسبت به کتاب اشعیا(ع) چگونه است؟

گفت: حرف حرف آن را می شناسم. پس به آن دو فرمود:

آیا معنای این کلام را می دانید؛ ای قوم همانا من صورت الاغ سواری را دیدم که جلباب هایی از نور پوشیده بود و استر سواری را دیدم که نورش همانند نور ماه بود.10

همان طور که از امیرالمؤمنین(ع) در توصیف امام مهدی(ع) تعبیر«کوکب دری و درخشان» نقل شده است:

[در آیه مزبور] «مشکات» رسول الله و «مصباح» وصی و اوصیا و «زجاجه» فاطمه زهرا و «درخت مبارک» رسول الله و «کوکب درخشان» قائم منتظر است که زمین را از عدل پر می کند.11

و از امام کاظم(ع) در تفسیر این فرمودة خداوند تعالی:

لیظهره علی الدّین کلّه ولو کره المشرکون.12

تا آن [دین حقیقی] را بر هر چه دین است پیروز گرداند هر چند مشرکان خوش نداشته باشند.

نقل شده است که می فرماید:

خداوند این دین را بر همه ادیان ظاهر می کند، در هنگام قیام قائم و می فرمایند، خدا فرمود:

الله متمّ نوره ولو کره الکافرون.13

و خدا ـ گر چه کافران را ناخوش افتد ـ نور خود را کامل خواهد گردانید.

یعنی نور ولایت قائم.14

بالاترین کلمات برای توصیف، کلمه نور است چون خداوند، خودش را به آن توصیف کرده است و فرموده: «خداوند نور آسمان ها و زمین است» و سپس پیامبرو امام (ع) را به آن توصیف نموده؛ «داستان نورش همچون مشکاتی است که چراغی در آن روشن است، و آن چراغ در میان شیشه ای است که از تلألؤ آن گویی ستاره ای درخشان است.در خانه هایی که خداوند اذن داده که بلند مرتبه باشند» و پایان این خانه ها و برترین آنها بیت رسول الله و نور اوست که در میان این نور امام مهدی(ع) هم می باشد.

«خداوند هر که را بخواهد به نورش هدایت می کند» خداوند نور را به اسم خودش با «ضمیر غائب» اضافه کرده است و در آن دلالت خاصی است که اشاره دارد به رابطة دوطرفه ای که بین غیب خداوند و غیبت ولیش وجود دارد. غیبتی که طولانی شدن آن وسیله ای برای امتحان مردم است.

پس خدای غیب الغیوب استحقاق دارد که اسم خود را به غیب اضافه نماید و بفرماید:« هو الله أحد.»

بنابراین او (امام عصر(ع)) نوری است که در این آیه به ضمیر «هو» اضافه شده است.این امام زمان، ارواحنا فداه، است؛ خورشید الهی نور افشان عالم، در حالی که ابرها او را پوشانده اند. غائب حاضری که به همراه جنود الله مشغول عبارت و عمل خود است. کسی که خضر (ع) گوش به فرمان اوست و از او علم لدنی را فرا می گیرد.

اما او اکنون کجاست. آیا در مقابل پروردگارش ایستاده است یا نشسته؛ هر کجا هست جانم به قربانش، چرا که آنجا قلب عالم است. آنجاست حقیقت همة اسمای حسنای الهی و کلمة علیای خداوند. آنجا کسی است که جلباب های نور پوشیده و سینه ای سرشار از نور دارد که از شعاع نور قدس برافروخته می شود.

ای کسی که عصای آدم در دستت و انگشتری سلیمان در انگشتت، و تن پوشت (همان) لباس ابراهیم، که او را از آتش بازداشت می باشد؛ ای کسی که پیراهن آغشته به خون مطهر پیامبر(ص) در روز احد نزد اوست، ای کسی که پیراهن سیدالشهدا (ع) که در کربلا با آن شهید شد نزد اوست، ای کسی که میراث انبیا به او منتهی می شود و آثار اولیا به همراه اوست. ای کسی که در هنگام تکیه بر کعبه بین رکن و مقام، عالم را مورد خطاب قرار می دهد و می فرماید: هر کس می خواهد به محمد(ص) و علی(ع) بنگرد به من نگاه کند.

ای بقیةالله در زمین، و ای ولی خدا و حجت او بر خلقش، نگاهی مراعات گونه به ما بینداز تا خداوند نام ما را در زمرة پیروان و دوستدارانت ثبت نماید و همت ما را در این دو کلمه قرار بدهد: اطاعت خداوند و شناخت امام.

پی نوشت ها:

* این سخنرانی در تاریخ 14 شعبان 1417 ق. ایراد شده است. متن عربی برگرفته از: الحقّ المبین فی معرفة المعصومین، علی کورانی، صص 581 ـ 572.

1. سورة نحل (16)، آیة 125.

2. سورة بقره (2)، آیة 269.

3. طاعة الله و معرفة الإمام، محمد بن یعقوب الکلینی، الکافی، ج1، ص 185؛ المحاسن، ج1، ص 148؛ شرح الأخبار، ج3، ص578، الحسنی، تأویل الآیات، ج1، ص97.

4. سورة جمعه (62)، آیة 2.

5. من مات و لیس له إمامٌ فمیتته جاهلیّةٌ، و من مات و هو عارفٌ لإمامه لم یضرّه تقدّم هذا الأمر او تأخّر، و من مات و هو عارفٌ لإمامه کمن هو مع القائم فی فسطاطه. الکلینی، همان، ج1، ص377؛ النعمانی، کتاب الغیبة، ص330. این روایت به عبارت های دیگری در المحاسن، ج1، ص174؛ الإمامة و التبصره، ص 122؛ طوسی، الغیبة، ص459 نیز نقل شده است.

6. سورة بقره (2)، آیة 124.

7. إنّ الله تبارک و تعالی إتّخذ إبراهیم عبداً قبل أن یتّخذه نبیّاً، و إنّ الله إتّخذه نبیّاً قبل أن یختذه رسولاً و إنّ الله إتّخذه رسولاً قبل أن یتخذه خلیلاً و إنّ الله إتخذ خلیلاً قبل أن یجعله إماماً، فلمّا جمع له الأشیاء قال إنّی جاعلک للناس إماماً، قال: فمن عظمها فی عین إبراهیم قال: قال و من ذرّیّتی، قال: قال لاینال عهدی الظّالمین. قال: لا یکون السفیه إمام التّقی. الکلینی، همان، ج1، ص175.

8. الکلینی، همان، ج1، ص203.

9. سورة نور (24)، آیة 35 و 36.

10. عیون أخبارالرضا (ع)، ج2، ص154.

11. المحکم و المتشابه، ص 25.

12. سورة توبه (9)، آیة 33.

13. سورة صف (61)، آیة 8.

14. الکلینی، همان، ج1، ص32.