در دستگاه‌‌های بوروکراتیک همواره شاهد رقابت بین دو طیف بوروکراتیک و حرفه‌‌ای‌‌ها هستیم. منبع کنش رفتاری بوروکرات‌‌ها قوانین و مقررات اداری است، این در حالی است که نیروهای حرفه‌‌ای این کنش رفتاری را ندارند. بلکه استقلال، دانش و تخصص دارند و به واسطه این ویژگی‌‌ها نقش‌‌آفرینی می‌کنند. از این جهت زمانی که یک نیروی حرفه‌‌ای در دستگاه بوروکراتیک قرار بگیرد، قوانین و مقررات حاکم می‌تواند مانعی بر سر راه او باشد.
تعادل میان دو طیف
حسین امیرعبداللهیان به عنوان دیپلماتی ظاهر شد که توانسته بود بین دو طیف قرار گیرد و تعادلی را در میان نیروهای بوروکرات و حرفه‌‌ای ایجاد کرده بود.او با مدیریتی که بر دستگاه وزارت خارجه داشت، موفق شده بود به گونهای فضا را پیش ببرد که دو طیف بوروکرات و حرفه‌‌ای‌‌ها با چالش جدی مواجه نشوند. در دو سال گذشته که امیرعبداللهیان به عنوان جانشین محمدجواد ظریف، سکاندار دستگاه دیپلماسی بود، این نهاد تحت فشارهای زیادی بود تا به لحاظ نیروی انسانی به خالص‌‌سازی دست بزند و به این ترتیب وزارت خارجه به صورت یک‌دست درآید. از آنجا که دستگاه وزارت خارجه یکی از نمادهای برجسته عقلانیت، حکمت و مصلحت به شمار می‌رود، برخی جریان‌‌های سیاسی نگاه وزیر خارجه دولت سیزدهم را نمی‌‌پسندیدند. اما امیرعبداللهیان در برابر نگاه‌‌های مخالف ایستادگی کرد و همچنان که با انتخاب دیپلماتهای ورزیده و قدیمی سعی کرد تا تعادلی را در سازمان مربوطه ایجاد کند.
او در شهریور 1400 که به عنوان وزیر خارجه دولت سیزدهم برگزیده شد، محمدجواد ظریف را از سرمایه‌‌های بزرگ در دستگاه دیپلماسی کشور خواند و گفت: «از آقای ظریف خواهش کردم که دستگاه دیپلماسی را از دانش، تجربه و توانمندی خودشان محروم نکنند.» همچنین امیرعبداللهیان دارای سابقه همکاری مشترک با ظریف بود و به مدت 3 سال به عنوان معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه به صورت نزدیک با ظریف همکاری کرد و در عین حال مذاکره‌کننده ارشد ایران در مسائل و بحران‌های منطقه‌‌ای از جمله بحران سوریه محسوب میشد .در عین حال امیرعبداللهیان در کمتر از سه سالی که تصدی وزارت خارجه را عهده‌‌دار بود، چند بار از وزرای خارجه پیشین دعوت به عمل آورد تا در ارتباط با مسائل خرد و کلان سیاست خارجی ایران با آنها به بحث و تبادل نظر بپردازد.
مقاومت در برابر فشارهای برون سازمانی از سوی وزیر دولت سیزدهم مقبول دو طیف حرفه‌‌ای‌‌ها و بوروکرات‌‌ها افتاد و این دو طیف، منافع مشترکی را در حفظ دستگاه دیوانی و بوروکراتیک در وزارت خارجه دنبال میکردند. بنابراین از این منظر، یک ماموریت و نقش مهم امیرعبداللهیان همین بحث سازمانی و دیوانی بود و او موفق شده بود بدنه، شاکله و ساختار وزارت خارجه را حفظ کند.
دو ماموریت مهم
اما در حوزه مسائل خارجی، امیرعبداللهیان دو ماموریت مهم داشت که این دو به دلیل این سابقه دیپلماتیک به او محول شده بود.البته محقق ساختن این ماموریت‌‌ها بدون حفظ ساختار و شاکله نیروها غیرممکن بود.یکی از این ماموریت‌‌ها پیگیری یا تداوم سیاست مذاکراتی دولت پیشین برای رفع تحریم‌‌ها و احیای برجام بود. به همین دلیل از آذر ماه و دو سه ماه بعد از به قدرت رسیدن شهید ابراهیم رئیسی، مذاکرات با مدیریت علی باقری آغاز شد. امیرعبداللهیان در یکی از آخرین اظهارنظرهایش روز یکشنبه 23 اردیبهشت ماه در سومین نشست گفت‌‌وگوهای ایرانی - عربی در خصوص مساله هسته‌‌ای گفته بود: «در صورت موافقت همه طرف‌‌ها برای بازگشت به برجام و مشاهده اقدام عملی از سوی طرف‌‌های مقابل، تهران هم آمادگی دارد همچنان در مسیر توافق به تعهدات خود ادامه دهد.»
ماموریت دوم وی بازسازی و احیای روابط با کشورهای منطقه بود که در بیش از دو سال گذشته شاهد تحولات خوبی در این زمینه بودیم. همزمان با روی کار آمدن امیرعبداللهیان این ایده توسط برخی تحلیلگران روابط بین‌الملل مطرح شد که همکاری‌‌های منطقه‌‌ای بدون احیای برجام امکانپذیر است. طرح چنین ایده‌‌ای به این دلیل بود که از یک طرف اولویتهای سیاست خارجی در قبال برخی دولت‌‌های منطقه‌‌ای تغییر کرده بود و از طرف دیگر آمریکا مانند گذشته انگیزه‌‌ای برای اعمال قدرت خود در حوزه خاورمیانه نداشت. این مسائل، با وجود باقی ماندن رژیم تحریم‌‌ها و تداوم سیاست خصمانه آمریکا، شرایط را برای بازیگری جمهوری اسلامی مهیا میکرد.در این بستر جدید فضایی برای مانورهای منطقه‌‌ای به وجود آمد و تحت لوای آن پروسه‌‌ای تحت عنوان عادی‌‌سازی آغاز شد.
از این رو در این مدت ما شاهد بودیم که ایران و عربستان سعودی مناسبات دیپلماتیک‌شان را از سر گرفتند؛روابط با مصر به سمت بازسازی پیش رفت و پرونده بحرین نیز در مسیر حل و فصل شدن قرار گرفت.در خصوص دیگر کشورها مانند قطر یا عمان نیز روابط عمیق‌‌تر از گذشته دنبال شد. امیرعبداللهیان با درک این موضوع دریافته بود که به لحاظ دیپلماتیک، این امکان در این دوره بیش از دوره‌‌های دیگر فراهم است تا قضیه عادی‌‌سازی را دنبال کند. امیرعبداللهیان یک ویژگی دیگر هم داشت که باعث میشد که این خط‌مشی منطقه‌‌ای موثر واقع شود؛ آن هم اعتماد نهادهای خارج از دستگاه‌‌های دیپلماسی در داخل کشور به وی بود. بخشی از این اعتماد به همکاری‌‌های مستمر امیرعبداللهیان با سردار سلیمانی در دو دهه گذشته برمی‌‌گردد.
رابطه امیرعبداللهیان با این نهادها، امکانی را به وجود می‌‌آورد تا دستگاه دیپلماسی به صورت موثرتری اقدام کند؛ درواقع در دوره شهید دستگاه دیپلماسی، هماهنگی بیشتری بین عرصه میدان و دیپلماسی بود و شاید به همین دلیل است که هم نیروهایی با دیدگاه‌‌های متفاوت در دوران وزارت وی توانستند در وزارت خارجه فعالیت کنند و هم دو مساله مهم در سیاست خارجی کشور یعنی بحث مذاکرات هسته‌‌ای و روابط منطقه‌‌ای همزمان با هم در دستورکار دستگاه دیپلماسی قرار گرفت.
امیرعبداللهیان از نگاه همقطارانش
روزنامه «دنیای‌اقتصاد» در گفت‌وگو با چند دیپلمات پیشین کشورمان، کارنامه و عملکرد حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه دولت سیزدهم را که طی سانحه هوایی به شهادت رسید، به بحث گذاشت. محمدعلی سبحانی، سفیر پیشین ایران در قطر و لبنان با اشاره به نزدیک به 40 سال شناخت از حسین امیرعبداللهیان گفت: «وی شخصیتی داشت که از روحیه و خلق و خوی او همه تعریف میکردند.» سبحانی افزود: «امیرعبداللهیان در چارچوب کارشناسی وزارت خارجه به عنوان یک دیپلمات مسلط به حرفه خود کار کرده بود و در مجموع در دولت سیزدهم همیشه تلاش میکرد روندهای دیپلماتیک را دنبال کند.» وی گفت: «ایشان سواد کاری داشت و توانسته بود که با دو طیف متفاوت در وزارت خارجه کار کند. همچنین به هیچ عنوان با نیروهای منتقد برخورد تند نداشت.»
سفیر پیشین ایران در برخی کشورهای منطقه، با بیان اینکه من منتقد سیاست خارجی دولت سیزدهم بودم، افزود: «اما امیرعبداللهیان در چارچوب دولت و اختیاراتی که داشت سعی میکرد اقتدار وزارت خارجه را افزایش دهد. امیرعبداللهیان چهره محبوبی در وزارت خارجه و در میان دیپلماتهای فعلی و پیشین بود.» همچنین عبدالرضا فرجی‌‌‌راد، سفیر پیشین ایران در نروژ و مجارستان گفت: «امیرعبداللهیان تجارب زیادی داشت و در بخش‌‌‌های زیادی در وزارت خارجه خدمت کرده بود.» به گفته فرجی‌‌‌راد، سیاست خارجی ترکیبی از سیاست و میدان است که وی در هر دو حوزه فعالیت کرده بود. فرجی‌‌‌راد تاکید کرد: «فعالیت آقای امیرعبداللهیان در سطح منطقه خیلی خوب بود و در مدت 8 ماه جنگ غزه، مدیریت خوبی داشت و توانست با اعراب لابی کند.»
همچنین این دیپلمات باسابقه گفت که از نظر اخلاقی، امیرعبداللهیان یکی از وزرای خارجی نمونه بود و هم با مقامات خارجی و هم مدیران و کارکنان وزارت خارجه روابط و برخورد خوبی داشت. وی افزود: «حتی در میان دوستان جناح سیاسی مخالف نیز، مرحوم امیرعبداللهیان به واسطه خوشرویی و روابط عمومی خوبی که داشت بسیار محبوب بود.»
فرجی‌‌‌راد درباره عملکرد امیرعبداللهیان در حوزه سیاست خارجی توضیح داد: «وی در این مدت کمتر از 3سال، کار مشکلی داشت اما در منطقه توانست در سوریه، عراق، یمن، و برخی دیگر از کشورها مشکلات را تا حد زیادی حل و فصل کند و دیپلماسی پنهانی که با آمریکا پیش برد، بسیار حائز اهمیت است.» وی ادامه داد: «به عنوان مثال، رژیم اسرائیل طی 8ماه گذشته از زمان طوفان الاقصی می‌‌‌خواست جنگ را گسترده و پای آمریکا را نیز به منطقه باز کند اما ایشان توانست در مذاکرات مستقیم یا غیرمستقیم با واشنگتن به گونهای اوضاع را کنترل کند.» این دیپلمات سابق در نهایت تاکید کرد که در مجموع مرحوم امیرعبداللهیان خوب عمل کرد و کارشناسان و مدیران جدید و قدیم وزارت خارجه از عملکرد و رفتار ایشان رضایت داشتند.
مجتبی فردوسی‌پور سفیر سابق ایران در اردن و مدیرکل غرب آسیا در دفتر مطالعات وزارت خارجه نیز درخصوص شخصیت و تجربیات کاری دکتر حسین امیرعبداللهیان گفت: ایشان از جهات متعددی دارای ویژگی‌های خاص بودند. ویژگی اول در بعد عبودیت و خودساختگی ایشان و در میان مردم بودن است. در میان جمع کارشناسان و نیروهای سیاسی وزارت خارجه خود را علی السویه می‌دید.نیرویی بود که از بدنه وزارت خارجه خودساختگی را تمرین کرده بود تا مرحله وزارت. ایشان خود را همسنگ مجموعه وزارت خارجه می‌دانست و لحظه‌ای دچار لغزش نشد. همیشه کلام او این بود که کارشناسی بیش نیست و معلمی را افتخار خود می‌دانست. فردوسی‌پور در بیان ویژگی‌های دیگر ایشان افزود: ایشان جمع بین حوزه اجرا و دانش بود. شخصیتی برآمده از دانشکده وزارت خارجه بود. از بطن و متن جامعه علمی کشور بود و در مسیر انجام وظایف این ویژگی را داشت تا توانمندی اجرا را در کنار دانش پژوهی جمع کند.
وی در بیان مولفه سوم اظهار کرد: برخلاف پیشینیان ویژگی امیرعبداللهیان این بود که در حوزه میدان کار کرده بود و از دوره کارشناسی در بحرین با میدان همکاری میکرد و درک این حوزه را از کارشناسی آموخته و آزموده بود و مورد اعتماد سردار حاج قاسم سلیمانی در تمام مراحل کارشناسی و مدیریت بود. هیچ‌گاه راه را میان این دو حوزه گم نمی‌کرد. سفیر سابق ایران در اردن در بیان دیگر ویژگی‌های امیرعبداللهیان افزود: از دیگر ویژگی‌های ایشان بهره‌برداری از نظریات وزرای خارجه سابق و اسبق به دور از جناح‌بندی‌های سیاسی بود و توان و ظرفیت نیروهای بازنشسته وزارت خارجه را نیز ساماندهی کرده و به خدمت گرفته بود. وی در ادامه افزود: یکی از ویژگی‌های وزارت خارجه در دوران صدارت ایشان این بود که مبنای خود را بر دیپلماسی متوازن قرار داد و تلفیقی از اصول و ارزش‌های انقلاب با اقدام متوازن را در حیطه رویکرد و رویه‌های سیستمی دولتی و حکمرانی جمهوری اسلامی ترکیب کرد و به منصه ظهور رسانید.
