سیری در دعا و نگارش متون دعایی

چکیده:

یکی از راه های بسیار مؤثر نشر معرفت، فرهنگ و اخلاق والای انسانی در سطح عام و در میان توده‎ها و ایجاد مدرسه‎ای عام برای ساختن روح مردم و تبیین "ابعاد صیرروت" (بُعدهای گوناگون دگرگون گشتن و ساخته شدن)، دعا و متون دعایی است. دعا به آن اندازه و با آن کیفیت بسیار متعالی که در اسلام مطرح شده، و ابزار حرکت "تعلیم و تربیت" قرار گرفته در ادیان و مکاتب دیگر مطرح نشده است؛ از آنجا که این همه حقایق و معارف تربیتی و علوم عالی الهی و تعالیم متعالی انسانی در جای دیگری جز اسلام وجود نداشته است و ندارد پس می‎توان "مکتب دعا" را، یک حرکت تربیتی مؤثر، و یک مدرسة روحی تکامل و تربیتی والا به شمار آورد.

حال دعا که حال اهتزاز و جنبش روح انسان به سوی دیار ملکوت و ارتباط مجذوبانه و عاشقانه دل با الله است اشرف و اعزّ حالات آدمی است و غایت از تمام عبادات، تحصیل همان حالت است. چنانکه فرموده‎اند:

"الدعاء مخ العِبادة"1  چه آنکه حقیقت عبادت، تذلل و عرضِ نیازِ مخلوق به آستان خالق است؛ و این، به گونه‎ای بسیار روشن، در دعا ظاهر می‎شود.

به همین جهت در آیه کریمه "و قال ربکم ادعونی استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتی سید خلون جهنم داخرین"2. پروردگارتان فرمود: "مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم، در حقیقت، کسانی که از پرستش من کبر می‎ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی‎آیند."

زراره در مورد این آیه، از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده که فرمود: "هو الدعاء و افضل العباده الدعاء"3  (مقصود از عبادت در اینجا) دعاست. و برترین عبادت، دعاست.

آنچه توجه به آن لازم است این است که این همه شرف و شکوه جلال، از آنِ "حالِ دعا" است نه صِرف لقلقة لسان و فقط تلفظ به زبان که نه عشق و شوری در دل پدید آورد و نه اهتزاز و جنبشی در جان بیفکند.

ادبیات دعا در مذهب شیعه

دعا در لغت به معنای "ندا و صدا زدن" و "خواندن"4 آمده.  به معنای "دعوت کردن" است و در زبان ترکی از آن به "چاغِرماق" نیز تعبیر می‎شود.5  همچنین به معنای فراخوانی و حاجت‎خواهی و به معنای مفهوم طلب میل و توجه به ذات باریتعالی و وجه الله است.6 دعا در اصطلاح عبارت است از خداخوانی و استغاثه و زاری و درخواست چیزی از نیک یا بد برای خود یا دیگری، از درگاه الهی.

حقیقت دعا، یعنی توجه به خداوند متعال و درخواست رحمت و عنایت او، در سرشت هر مخلوقی انسان و غیرانسان نهفته است.

دعا از نظر "فطرت"

چون واقعیت مخلوق چیزی جز فقر و نیاز به خالق نیست و تعلق و آویختگی به خالق، عین تحقق ذات مخلوق است، لذا چنین وجودی هرگز نمی‎تواند در ذات خویش از دعا و تضرع و ابتهال، انفکاک پیدا کند. چه آنکه وی در اصل و اساس خلقتش، به حال "دعا" و دست به دامن خداست؛ هر چند بر اثر تربیتهای ناصحیح، حجابهایی از جهالت و قسوت، چهرة فطرتش را پوشانده و او را از فقر و نیاز ذاتی به خدا، غافل کرده و به بیراهه برده باشد.

لذا همین آدم غافل ناآگاه، آنگاه که در تنگنای مصائب به فشار افتاد و علل و اسباب، به کلی از او منقطع گشت، آن پرده‎ها و حجاب ها یک جا به کنار رفته و آویختگی فطریش به خدا که همان اصل وجود اوست، بر او روشن می‎شود. در این موقع است که اضطراراً دست به دعا برمی‎دارد و التجا به خدا می‎برد و فریاد "یا ربّاه" از عمق جان سر می‎دهد7  "وَ جاءَ هُم المَوجُ مِن کُلِّ مکانٍ و ظَنُّوا اَنُّهُم اُحیطَ بِهِم دَعَوُا الله مُخلِصینَ لَهُ الدّین" 8 و موج از هر طرف بر ایشان تازد و یقین کنند که در محاصره افتاده‎اند، در آن حال خدا را پاکدلانه می‎خوانند که: "اگر ما را از این [ورطه] برهانی، قطعاً از سپاسگزاران خواهیم شد".

دعا از دیدگاه "قرآن"

همان گونه که در مقدمه گفته شد، دعا در منطق قرآن کریم، "عبادت" است و شخص مُعرِض از دعا، مستکبر از عبادت خدا محسوب و محکوم به عذابِ ذلّت بار جهنم است، چنانکه فرموده است:

"وَ قالَ رَبُّکُم اُدعُونی اَستَجِب لَکُم اِنَّ الذین یَستکبرونَ عَن عبادتی سَیَدخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ"9 پروردگارتان فرمود: "مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم، در حقیقت، کسانی که از پرستش من کبر می‎ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی‎آیند".

همچنین در آیات آخر سورة فرقان، پس از ذکر صفات عالیة "عبادالرحمن"، اشاره به کلید اساسی مکارم انسانی فرموده است که:

"قُل ما یَعبَؤُبِکُم رَبّی لَولا دُعاکُم"10

(ای پیامبر به مردم) بگو: اگر دعای شما نباشد پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی‎کند. ارزش قدر و منزلت شما در پیشگاه خدا در گرو دعای شما است .

و ایضاً می‎فرماید:

"اُدعُوا رَبَّکُم تَضَرُّعاً وَ خُفیَهً اِنّهُ لایُحِبُّ المُعتَدینَ"11

پروردگار خود را به زاری و نهانی بخوانید (استنکاف از دعا که تجاوز از مرز عبودیت و بندگی است، منمایید؛) که او از حدّ گذرندگان را دوست نمی‎دارد.

و نیز می‎فرماید:

"وَ اِذا سَاَلَکَ عِبادی عَنّی فَاِنّی قَریب اُجیبُ دَعوَهَ الدّاعِ اِذا دَعانِ فَلیَستَجیبُوا لی وَ لیُؤمِنُوا بی لَعَلَّهُم یَرشُدُون"12

و هر گاه بندگان من، از تو دربارة من بپرسند، ]بگو[ من نزدیکم، و دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا بخواند اجابت می‎کنم، پس [آنان] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد که راه یابند.

دعا از دیدگاه "روایات"

از پیامبر اکرم (ص) مأثور است:

"اِفزَعوا الی الله فی حوائِجِکُم. وَ الجَؤُوا اِلَیه فی مُلِمّاتِکُم. وَ تَضَرَّعوا اِلَیه وَ الدعُوهُ فاِنَّ الُّدعاءَ مُخُّ العِبادَهِ. وَ مامِن مُؤمِنً یَدعُو الله اِلّا استَجابَ. فَاِمّا اَن یُعَجِّلَهُ لَهُ فِی الدُّنیا، اَو یُؤَجِّلَ لَهُ فِی الآخِرَهِ، وَ اِمّا اَن یُکَفِّرَ عَنهُ مِن ذُنُوبِهِ بِقَدرِما دَعا، مالَم یَدعُ بِما ثَمٍ"13

در حوایج خویش از خدا استغاثه نمایید. در شداید زندگی به پناه خدا بروید. به درگاه او تضرع کنید و او را بخوانید. چه آنکه دعا، مغز عبادت است. و هیچ فرد باایمانی نیست که خدا را بخواند مگر اینکه خدا دعای او را مستجاب گرداند. منتها یا در همین دنیا خواسته‎اش را می‎دهد؛ و یا به آخرت تأخیر انداخته و آنجا عنایت می‎فرماید، و یا بقدر آنچه دعا کرده از گناهانش می‎آمرزد؛ مادام که کار نامشروعی را از خدا طلب نکند.

از امام صادق (ع) منقول است که فرمود:

"یا مُیَسِّرُ، اُدعُ و لاتَقُل: اِنَّ الاَمرَ قَد فُزِغَ مِنهُ. اِنَّ عِندَاللهِ عزَّوَجَلَّ مَنزِلَهً لاتُنالُ اِلّا بِمَساَلَهٍ. وَ لَو اَنَّ عَبداً سَدَّفاهُ وَ لَم یَسأل، لَم یُعطَ شَیئاً. فَسَل اُعطَ. یا مُیَسَّرُ. اِنَّهُ لَیسَ مِن بابٍ یُقرَعُ اِلّا یوشِکُ اَن یُفتَحَ لِصاحِبِهِ"14

ای میسر (اسم راوی است) دعا کن و مگو که کار تمام شده است [همه چیز از تقدیر خدا گشته و دیگر دعا فایده‎ای ندارد]. چه آنکه نزد خدای عزوجل منزلتی است که به آن نمی‎شود دست یافت مگر از طریق دعا و تقاضای از خدا. و اگر بنده‎ای دهان خود را ببندد و از خدا نخواهد، چیزی به او داده نمی‎شود. پس بخواه تا به تو بدهند. ای مُیسّر، حقیقت آنکه هیچ دری نیست که کوبیده شود مگر آنکه به زودی به روی کوبنده‎اش گشوده گردد.

در عظمت و اهمیت دعا ، روایات بی‎شماری از لسان معصومین علیهم‎السلام وارد شده است که به دو نمونه اکتفا شد.

آفاق تعبیر در دعا

"دعاها با الفاظی فصیح و بلیغ، واژه‎هایی حساس و هیجان‎بار، ترکیبهایی جذاب و نفوذگر، مضمون هایی ژرف و بیانی تکان‎دهندة روح و بخشندة حیات به دل ادا گشته‎اند. در دعاها آفاقی از تعبیر پدید آمده است که به خوبی می‎توانند دل را بیدار کنند، و شور درونی انسان را برآشوبند، و شعور ناب را در آدمی فعال سازند، و اعماق فطرت را به هیجان آورند، و روح را صیقل دهند، و به انسان صلابت دهند".15

آفاق جلیل تربیت

دعاهای مختصر و مفصل، با مضمون های بی مانند انسان‎ساز و جامعه‎پرداز، در انواع مختلف معرفت، و تعهد و رسالت و صلابت و حضور، چنان فراوان است که به چندین مجلد می‎رسد. ما در اینجا به اختصار به ذکر یک نمونه‎ می‎پردازیم.

این نمونه که ذکر می‎شود دعایی است بسیار عجیب و بی مانند وتکان‎دهنده، در مقیاس تعالی فردی، و تربیت اجتماعی، و تحققِ انسانی، در آفاق جلیل تربیت و حضور:

"اَللّهُمَّ أَدخِل علی اَهلِ القُبور السُّرور! اَللّهُمَّ آَغنِ کُلَّ فقیر! اللّهُمَّ اَشبِع کُلَّ جائعُ! اللّهُمَّ اکسُ کُلَّ عُریان! اللّهُمَّ اقضِ دین کُلَّ مَدین! اللّهُمَّ فَرِّج عن کُلَّ مَکرُوب!…"16

خداوندا! اسیران خاک را [که در اندوهان عالم برزخ گرفتارند] شاد کن. خداوندا! همة ناداران را توانگرساز. خداوندا! همة گرسنگان را سیر کن. خداوندا! همة برهنگان را جامه بپوشان. خداوندا! قرض همة ‎قرض‎داران را ادا کن. خداوندا! بار غم از دل همه غمداران بردار!

"اکنون در این دعا و آفاق جلیل آن بنگرید! و روح حیاتی و موج آفرین آن را لمس کنید: این چشم‎اندازهای گسترده انسانی، این پهنه‎های کرانه ناشناس عواطف بشری، این اقیانوس موج خیز احساسات همگانی، این همه چگونه در این رواق مخلوت الهی، و تلألؤ تَألُّه الهی تعبیه شده است. در این مکتب به همه افراد تعلیم شده است که حتی در مقام خلوت با خدای خویش چنین و اینسان به یاد همه انسان ها و نگران وضع آنان باشند، و همه دردها و گرفتاری ها را لمس کنند و برای رفع آنها خداوند را بخوانند.

واژة "کل" (همه)، در این دعا بسیار آموزنده است و بسیار پربار؛ که، همه ناداران، همة گرسنگان، همة برهنگان، همه غریبان، همة بی‎سروسامان‎ها… و آن "همة" دیگر".

در این دعا علاوه بر ابعاد توحیدی و انسانی یاد شده، پیام مهم دیگری که وجود دارد این است که چون مسلمان می‎داند که جهان، جهان اسباب است و خداوند متعال هر کاری را با اسباب آن انجام می‎دهد بالطبع توجه می‎یابد که او باید در کنار دعا کردن دست به کار نیز ببرد، و در جهت بی‎نیازسازی نیازمندان، و سیر کردن گرسنگان، و پوشیدن برهنگان و … با صدق و کوشایی و به اندازه توان ومقام و موقعیت خویش بکوشد.

نخستین جمله این دعا دربارة مردگان است (آنان که رفتند و دستشان از جهان کوتاه شد، و با نتایج و آثار اعتقادات و افکار و اعمال خویش محشور گشتند)، و برای آنان از درگاه خداوند متعال سرور و شادی روح مسألت شده است.

و این شروع از جمله برای آن است که ما را به یاد آنان بیندازد و بلکه به یاد خودمان نیز، و به یاد روز رفتن از جهان و خفتن در دل خاک گورستان. همچنین جملة آغاز دعا به ما یادآوری می‎کند که مشکل در آن جهان (جهان برزخ و جهان رستاخیز)، مشکل حزن و اندوه است، حزن و اندوهی گران و ماندگار که از یاد دنیا و از دست دادن فرصتهای دنیا بر انسان مستولی می‎گردد، و برای روح انسان، دوزخی گران پدید می‎آورد، یاد فرصت هایی که برای عبادت خدا و امکاناتی که برای خدمت به خلق خدا داشته‎ایم و و از آنها بهره نبرده‎ایم.

و چنین است فوران اعماق "دعا" و اشعه "آفاق صیرورت"، و پیامهای گوناگون "تربیت" که "مکتب دعا"، تحقق بخش آنهاست.17

دعا و سلوک الهی

اینکه گفته‎اند: "سلوک، سیر الی الله است اولاً. و سیر فی الله است. ثانیاً، که تمامی ندارد" از جمله بهترین مقدمات این سیر هر دو خواندن متأملانه دعاهای توحیدی و معتبر است. پس هر گاه طالب لعل و گوهری به هم رسد، خورشید از پرورش معدن و کان دریغ نخواهد کرد.18

حوزه‎های گوناگون آداب دعا

کتابهای دعا از دید کلی به چند گروه تقسیم می‎شوند:

دسته نخست: کتابهایی است که صرفاً مشتمل بر دعاها بوده و به تناسب تقسیم‎بندی مؤلف و موضوع ادعیه که دربارة روزهای هفته، ماه و یا سال باشد، ترتیب یافته است.

نمونه این نوع کتب ادعیه عبارتند از: 1- مصباح المتهجد، تألیف شیخ طوسی. 2- اقبال الاعمال تألیف سید بن طاووس. 3- بلدالأمین تألیف کفعمی.

دسته دوم: کتابهایی است که دربارة آداب دعا نوشته شده است.

نمونه این نوع کتب ادعیه عبارتند از: 1- عُدَّهُ الدّاعی و نَجاحُ السّاعی تألیف ابن فهد حلَی. 2- آداب دعا تألیف سیدمحمد باقر بن اسماعیل خاتون آبادی.

دستة سوم: کتابهایی است که به نحوی مربوط به امور طلسمات شده و در آنها از تعویذات و ادعیه بهره گرفته شده است.

نمونه این نوع کتب ادعیه عبارتند از: 1- مُهَجَ الدَّعوات و مَنهَجُ العبادات، تألیف سید بن طاووس.

دسته چهارم: کتابهای مربوط به استخاره است. دلیل احتساب این آثار در میان کتابهای دعا، این است که دعاهای عندالاستخاره به تفصیل در آنها آمده است؛ علاوه بر اینکه، خود استخاره نوعی دعا است.

نمونه این نوع کتب ادعیه عبارتند از: 1- فتحُ الابواب تألیف سید بن طاووس. 2- مفاتیح الغیب تألیف علامه مجلسی.

دسته پنجم: کتابهای مشتمل بر زیارات است که به هر روی از همان آغاز پیوسته به کتابهای دعا بوده است، کتابهایی که از آنها با عنوان المزار یا شبیه آن یادشده است. شیخ صدوق، شیخ مفید، شهید اول و شماری دیگر از علمای شیعه در این باب تألیفاتی دارند.

نمونه این نوع کتب ادعیه عبارتند از: 1- کامل الزیارات تألیف ابن قولویه. 2- المزار تألیف شیخ مفید.

گفتنی است که فرهنگ دعا و زیارت تا اندازه زیادی به یکدیگر آمیخته بوده و به طور معمول در کنار یکدیگر قرار داشته است.19

مراحل آداب دعای شیعی و جوامع مهم و شاخص هر دوره

الف) آداب دعای شیعی تا زمان شیخ طوسی

پیش از شیخ طوسی، آثار فراوانی در گردآوری ادعیه در میان جامعه فرهنگی شیعه تألیف شد، آثاری که شیخ طوسی و عالمان شاخص در زمینه ادعیه، تا قرنها از آنها در تألیف کتابهای دعایی خویش بهره برده‎اند، اما به مرور زمان آن آثار از میان رفته است. اما علیرغم از بین رفتن بسیاری از آثار، با آگاهی از نام کتابها، با ادبیات شیعی در هر موضوع و گستردگی آن آشنا می‎شویم. در زمینه دعا هم می‎توانیم با رجوع به فهرست هایی همچون فهرست نجاشی، فهرست طوسی و …فهرستی از ادب دعا را در شیعه به دست آوریم.20  تا قبل از شیخ طوسی، یکی از مهمترین آثار شاخص در زمینه دعا و زیارت، کتاب کامل الزّیارات تألیف ابن قولویه قمی است.

ابن قولویه قمی، فقیه محدث در قرن چهارم هجری و متوفای 368 ه.ق است. و هر گاه به طور مطلق "ابن قولویه" گفته شود منظور وی، یعنی جعفر بن محمد بن قولویه است.21

شیخ طوسی می‎نویسد: وی تألیفات فراوانی دارد از جمله تصنیفات او کتاب جامع الزیارات است.22

کتاب کامل الزیارات در 108 باب، تألیف شده که به تصدیق ارباب فن از بهترین کتابهای تصنیف شده در باب زیارت چهارده معصوم علیهم السلام است23  با حمد و سپاس به درگاه ایزد الهی، شروع، و با عبارت "تمت بعون الملک الوهاب فی تاریخ یوم الاربعاء…" تمام می‎شود.

ب)آداب دعای شیعی از شیخ طوسی تا ابن طاووس

شیخ طوسی مهم ترین شخصیت و دانشمند شاخص در قرن پنجم (م 460 ه.ق) محسوب می‎شود و صاحب تألیفات فراوانی در زمینه کتب متعدد علوم اسلامی در فقه، اصول، حدیث، رجال، درایه، تفسیر کلام، دعا و .. است.

مهمترین اثر دعایی که شیخ طوسی تألیف کرده و در اصل پدر ادب دعایی شیعه باید خوانده شود کتاب سترگ و پرارج "مصباح المتهجد" است.

مصباح المتهجد، از کتب نفیس و کم‎نظیر شیعه است. این کتاب گرانقدر مشتمل بر عبادات و دعاهایی است که از ائمه طاهرین علیهم السلام در ساعات و روزها و هفته‎ها و ماههای سال رسیده است. این کتاب یکی از پرارزش‎ترین کتب ادعیه شیعه است که از حیث صحت و اعتبار و قدمت، در میان کتب مشابه خود امتیاز خاصی دارد.24

این اثر مفصل در سال‎های اخیر به همت موسسه "فقه الشیعه" و به کوشش آقای "ابوذر بیدار" و با مقابله نسخه‎های متعدد به چاپ رسیده است. شیخ طوسی پس از تألیف این اثر به تلخیص آن همت گماشت که از آن با عنوان مصباح صغیر یاد شده است25. کتاب شریف مصباح المتهجد، با بیانی از طهارت و احکام طهارت شروع می‎شود؛ آنگاه به بیان نمازها و دعاهای نماز، و اعمال ماههای رجب، شعبان، رمضان و .. پرداخته و در آخر کتاب، را به بیان  فصلی در احکام زکات اختصاص داده است26

ج) ابن طاووس و ادبیات دعا در شیعه:

در تاریخ ادبیات شیعه دوازده امامی شخصیت شاخص و برجستة قرن هفتم م 664 رضی‎الدین علی بن موسی بن طاووس، جایگاه ویژه‎ای را به خود اختصاص داده است. او متعلق به خاندانی سرشناس و مردی پرهیزگار و عالمی بزرگ بود27

سید بن طاووس در جهان تشیع شهرت بسزایی دارد28 او زبانزد عام و خاص در زهد و تقوا و عرفان و اخلاق بود و تقوای وی از بسیاری از عبارات تألیفاتش می‎درخشد.

در کتاب "امل الامل" در ذیل شرح حال سید بن طاووس آمده است: حالات او در علم و فضل و زهد و عبادت و فقاهت و جلالت و ورع و .. مشهورتر از آن است که ذکر شود29 ابن طاووس شمار قابل توجهی تألیف در موضوعات مختلف از خود بر جای گذاشته که مهم ترین آنها در زمینه ادعیه است.

مهمترین آثار دعایی سید بن طاووس عبارتند از:

1- اقبال الاعمال 2- جمال الاسبوع 3- الدّروع الواقیه 4- مُهج الدّعوات و منهج العبادات 5- فتح الابواب 6- الأمان من اخطار الاسفار و الزمان 7- فلاح السائل و نجاح المسائل و …

1- اقبال الاعمال: در این کتاب دو جلدی ادعیه ماههای سال در دو بخش مجزا از ماه شوال تا ذی‎حجه، و از محرم تا شعبان، فراهم آمده است30 همچنین این اثر شریف، توسط مکتب الاعلام الاسلامی به تحقیق جواد قیومی اصفهانی در سه مجلد گردآوری شده است.

2- جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع: این کتاب مستطاب سیدبن طاووس، در 49 باب تدوین شده، و دربارة نمازها، اذکار و ادعیه ای است که مؤمنان باید در روزها و شب‎های هفته، ماه و سال بخوانند. نه باب نخست کتاب دربارة دعاهای روزهای هفته است. بیشتر مطالبی که در پی نه باب نخست می‎آید دربارة روز جمعه و دعاهایی است که در این روز باید خواند31 کتاب مذکور توسط مؤسسه الآفاق در سال 1371 ش به تحقیق جواد قیومی اصفهانی به چاپ رسیده است.

3- الدّروع الواقیه مِن الاخطار فیما یعمل فی شهر یوم علی التکرار: این کتاب، مجموعه دعاهایی است که آدمی را از بلاها و خطاهای گوناگون نگه می‎دارد. کتاب مذکور در 22 فصل تدوین گردیده و دعاهایی را که در آن آمده باید در روزهای ویژة هر ماه تکرار کرد32

4- مُهّجُ الدّعوات و منهج العبادات: کتاب باعظمت مهج الدعوات، مربوط به امور طلسمات بوده و در آنها از تعویذات و ادعیه بهره گرفته شده و مشتمل بر انواع حرزهای چهارده معصوم (ع)، قنوتهای ائمه معصومین و ادعیه‎های مأثور، است33

5-فتحُ الابواب بَینَ ذَوی الألباب و بین رَبّ الأرباب فِی الاستخارات: این کتاب مهم و مستقل که در زمینة استخاره تألیف شده فتح الابواب سیدبن طاووس است.  کتاب شامل مطالبی است در دفاع از استخاره و نشان دادن استفاده‎های مختلفی که می‎شود از آن کرد. دلیل احتساب این نوع آثار در میان کتابهای دعا، این است که دعاهای عندالاستخاره به تفصیل در آنها آمده است؛ علاوه بر اینکه، خود استخاره نوعی دعا است.34

6-الأمان مِن أَخطار الاسفار و الزمان: این کتاب شریف سید بن طاووس در مورد ادعیه سفر و آنچه که در سفر لازم است مراعات شود، تألیف شده است. برخی از مطالب کتاب بدین گونه است: آداب سفر و دعاهای آن و حرزهایی که باید همراه داشت، یارانی که باید همراهشان بود، چگونگی رفتار با همسفران، چگونگی محافظت خود از خطر و مرض، و ادعیه برای مراحل مختلف سفر.35

7- فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیل: این کتاب مستطاب، مشتمل بر دو جزء و شامل 43 فصل است. اولین جزء مشتمل بر سی فصل و شامل ادعیه‎ای است که باید میان ظهر و شب خوانده شود؛ جزء دوم مشتمل بر ادعیه‎ای است که از وقت بیدار شدن برای نماز شب تا قبل از ظهر باید خوانده شود.36

د) ادبیات دعا پس از ابن طاووس تا کفعمی:

از زمان درگذشت سید بن طاووس در سال 664 تا سال درگذشت کفعمی در سال 905 آثار دیگری بر ادبیات دعایی شیعه افزوده شد. یکی از رایج ترین این آثار کتاب "عُدة الدّاعی و نجاح السّاعی" تألیف ابن فهد حلی (م 841 ق) است.

این کتاب با عنوان نبذه الداعی فی مختصر عده الداعی توسط خود ابن فهد تلخیص شده است.37

ابن فهد حلی از دانشمندان و فقهای نامی، و صاحب آثار ذی‎قیمت علمی و دینی بوده، و از لحاظ قداست نفس و طهارت روح و تقوی و فضیلت، نظیر سید بن طاووس، سید مهدی بحرالعلوم و از اعاظم و افاخم علمای طراز اول محسوب می‎شوند.38

کتاب کم نظیر عُدّة الدّاعی و نجاح الساعی ابن فهد حلی، دارای یک مقدمه، شش باب، یک ارشاد و یک خاتمه به شرح ذیل می‎باشد:

مقدمه: تعریف دعا، باب اول: تشویق به دعا، باب دوم: اسباب اجابت، باب سوم: اوصاف دعاکننده، باب چهارم: کیفیت دعا، باب پنجم: ذکر، باب ششم: تلاوت قرآن. ارشاد: اهمیت تقوا و ترک گناه، خاتمه: اسماء حُسنای الهی.39

یکی از چهره‎های شاخص و درخشان در دعای شیعی، تقی‎الدین ابراهیم بن علی بن حسن بن محمد بن صالح عاملی جبعی معروف به کفعمی است. شیخ کفعمی از مشاهیر فضلا و محدثین و صلحا و متورعین و شخصیتی عابد و زاهد بوده و دارای تصانیف متعددی که بیشتر در زمینه ادعیه و حدیث و موعظه است، می باشد.40

در فوائد الرضویه در شرح حال ایشان آمده است: شیخ ثقه، جلیل فاضل، ادیب، محدث، شاعر، عابد و زاهد، معروف به شیخ کفعمی است. و این شیخ صاحب تألیفات شریفه است از جمله: مصباح و بلدالأمین در دعا.

درمورد مرحوم کفعمی حکایتی غریب نقل است که ملخّصش آنکه: "وقتی یکی از کشاورزان جبل عامل، زمین را با گاو شخم می‎کرد برای زراعت کردن، ناگاه به سنگ بزرگی برمی‎خورد، آن را می‎کَند، مرده ای را با کفن می‎بیند که مثل شخص متحیر سر از خاک برمی‎دارد و به طرف راست و چپ نگاه می‎کند آنگاه می‎گوید: "مگر قیامت برپا شده" این را می‎گوید و می‎افتد، آن شخص زارع نیز با دیدن این صحنه غش می‎کند و وقتی به هوش می‎آید از حقیقت امر تفتیش می‎کنند می‎بینند روی آن سنگ نوشته شده بود هذا قبر ابراهیم بن علی الکفعمی".41

شیخ کفعمی، مانند سید بن طاووس، به کتابهای دعا اشتیاق وافری داشت. دو اثر مهم دعایی او که نفوذی دیرپا در فرهنگ شیعی به دست آورد. عبارتند از: 1- البلد الأمین. 2- جُنة الأمان الواقیه که به عنوان مصباح کفعمی معروف است.

1-البلد الأمین: نام کامل آن "البلد الأمین و الدّرع الحصین من الادعیه و الاعمال و الاوراد و الاذکار" است که، از کتب مشهور و معتبر در دعا و آداب دینی و امور عبادتی محسوب می‎شود.

مؤلف، اثر خود را با مقدمه کوتاهی آغاز کرده، سپس به ذکر آداب تطهیر، مختصری از احکام وصیت و نماز میت و تعقیبات نماز، و دعاهای هنگام خواب پرداخته است، آنگاه ادعیه و اعمال هفته، آداب استخاره، اعمال و ادعیه ماهها با آغاز از ماه رجب، و ختم به ماه جمادی‎آلاخر را آورده و بعد زیارات و نمازهای مستحب را به ترتیب یاد نموده است. 42

2-جُنه الامان الواقیه (مصباح): تألیف این کتاب توسط کفعمی، در 27 ذی‎قعدة سال 895 پایان یافته است. این کتاب در پنجاه فصل تنظیم شده و شامل ادعیه و اوراد و اذکار و مشتمل بر آداب دینی و دعایی و امور عبادتی است و تفاوت چندانی با کتاب بلد الأمین ندارد. کفعمی در نقل از کتابهای دعا به طور عمده به نقلهای ابن طاووس متکی است، گر چه به صراحت به این امر اشاره نکرده است. وی در خاتمه حواشی الجُنه الأمان الواقیه (مصباح) ضمن فهرست، از نام 239 کتاب به عنوان کتابهایی که از آنها نقل شده، یاد کرده است.43

قابل ذکر است که آثار مرحوم کفعمی به عنوان منابع و مأخذ در تألیف آثار دعایی توسط آیندگان از جمله شیخ عباس قمی در تألیف مفاتیح الجنان و علامه مجلسی در تألیف زادالمعاد، مورد رجوع و استفاده بوده است.

و)ادبیات دعا پس از کفعمی تا شیخ عباس قمی

پس از مرحوم کفعمی، کتابهای دعایی مهمی نوشته شده، که از میان آنها برخی شهرت ویژه یافته است که عبارتند از:

1) مفتاح الفلاح: مشهورترین و رایج ترین تألیف در دوره پس از کفعمی دوره صفویه که در بین خواص علما معروف است. مفتاح الفلاح تألیف مرحوم شیخ بهائی (م 1030) است.

در کتب تراجم از شیخ بهایی به عنوان شخصیت جلیل القدر، عظیم المنزله، رفیع الشأن، کثیر الحفظ، اُستاذُ الأساتذه و المجتهدین، أحد نوابغ الأمه الاسلامیه و … یاد شده است.44

کتاب شریف و ارجمند مفتاح الفلاح یکی از ارزنده‎ترین کتب شیعی در فرهنگ دعا، محسوب می‎شود، اهمیت این اثر باعظمت، یکی به جهت جلالت قدر و شخصیت باعظمت نویسنده این کتاب می‎باشد و دیگر اینکه یک مجموعه کامل دعایی است که برای اوقات شبانه‎روزی در هر ساعتی که انسان بخواهد با پروردگار جلیلش مناجات کند، برنامه دارد.45

در کتاب "نور علی نور در ذکرو ذاکر و مذکور" تألیف حسن زاده آملی آمده است:

"امید آنکه در حوزه‎های علمیه، صحف ادعیه و اذکار که از ائمه اطهار ما صادر شده‎اند، و بیانگر مقامات و مدارج و معارج انسانند از متون کتب درسی قرار گیرند و در محضر کسانی که زبان فهم و اهل دعا و سیر و سلوکند و راه رفته و راه نمایند، درس خوانده شوند.

در نظر این کمترین اول "مفتاح الفلاح" شیخ بهایی، و پس از آن "عده الداعی" ابن فهد حلّی، و بعد از آن … در عِداد کتب درسی درآیند که نقش خوبی در احیای معارف اصیل اسلامی است."

معلم بزرگ آیه الله ملاحسینقلی همدانی که به فرمودة بعضی از مشایخ، سیصد تن از اولیای الهی در محضر او تربیت شده‎اند، می‎فرمود: کتاب "مفتاح الفلاح" شیخ بهایی برای عملی کردن خوب است.46

2) زاد المعاد: کتابی است در زمینه دعا، تألیف علامه ملا محمد باقر مجلسی (م 1110 ق) به معنی توشه آخرت، مشتمل بر اذکار و ادعیه مذهبی که از ائمه سلام الله علیهم اجمعین نقل شده، و شرح مختصری است از تکالیف و اعمال مستحبی شیعه امامیه و پیش از مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی، معروف ترین کتاب معتبرادعیه شیعه به شمار می‎رفته است.

این کتاب مشتمل بر چهارده باب برابر با تعداد چهارده معصوم (ع) و مجموعاً چهل و نه فصل دارد.47

3) مفاتیح الجنان: مشهورترین و رایج‎ترین تألیف مرحوم محدث قمی (شیخ عباس قمی) کتاب شریف و نامدار مفاتیح الجنان است، که چون پس از قرآن مجید، نامی‎ترین کتاب مورد تقدس جامعه شیعه امامیه و مردم فارسی زبان است، پس از کتاب خدای عالم، در کمتر خانه فرد شیعه باایمانی است که نباشد، لذا نیاز چندانی به معرفی و شرح و بسط مقال ندارد، مع‎الوصف می‎گوییم: محدث قمی چنان که خود در پایان چاپ اول مفاتیح می‎گوید، آن را در مشهد مقدس و کنار بارگاه پرنور حضرت امام رضا (ع) به سال 1344 ه.ق تألیف کرده است.

کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی در سه باب تدوین شده است:

باب اول) در تعقیب نمازها و دعاهای ایام هفته و اعمال شب و روز جمعه و بعضی ادعیه مشهوره و مناجات خمس عشر و غیرها.

باب دوم) در اعمال ماههای سال و فضیلت و اعمال روز نوروز و اعمال ماههای رومی.

باب سوم) در زیارات و آنچه مناسب آن باب است.

جمع‎بندی و نتیجه

1-آنچه توجه به آن لازم است این است که این همه شرف و شکوه جلال، از آنِ "حال دعا" است نه صرف لقلقة لسان و فقط تلفظ به زبان که نه عشق و شوری در دل پدید آورد و نه اهتزاز و جنبشی در جان بیفکند.

-انسان، یا بالفعل و در حال حاضر گرفتار انواع بلیات است و یا بالقوه و در آینده در معرض برخورد با آفات و حوادثِ گوناگون است و لذا تنها راه رفع بلای موجود و دفع بلای متوقّع، استغاثة به درگاه خدای عالمیان است که بی‎خواست او هیچ سببی سببیت ندارد و بی‎اذن او هیچ عامل مؤثری اثرگذار نمی‎باشد.

3-به حکم عقل واقع‎بین، انسان گرفتار در "دنیای پیچیدة به بلا" موظف است دائماً در حال دعا و التجا به خدا باشد، هر چند در حال حاضر، خود را غرق در نعمت و فارغ از هر گونه بلا بیند. چه آنکه جهان، جهان تغییر است و ممکن است در یک طَرفَةُ العین، نعمت، تبدیل به نقمت گردد و مسرت تبدیل به مصیبت شود.

4-دعا و تذلل به درگاه خدا و درخواست حوایج از خدا، محصور به الفاظی مخصوص که از لسان رسول اکرم (ص) و ائمه معصومین صادر شده نیست، بلکه انسان در مقام دعا آزاد است و در هر حال و در هر جا که هست، به هر لغت و زبانی که برایش ممکن است می‎تواند اظهار نیاز به درگاه بی‎نیاز نموده، آنچه را در دل دارد به زبان آورد و با حضرت رب کریم به میان بگذارد؛ اما چه بهتر که سر به آستان مقربان درگاه و عارفان به شئون بندگی، یعنی خاندان عصمت و اهل بیت رسالت علیهم السلام گذارد و از لسان آن بزرگواران به دعا و مناجات با خدا بپردازد. چه آنکه تنها آنانند که خدا را تا آنجا که می‎شود شناخت، شناخته‎اند و هم به راه و رسم بندگی وعرض نیاز، آنچنان که شایسته است پی برده‎اند، هم می‎دانند از خدا چه باید خواست و هم می‎دانند آن را چگونه باید خواست.

پاورقی ها:

1- (مجلسی، بحارالانوار، 93/300؛ حر عاملی، وسائل الشیعه،4/1087 ؛ متقی هندی، کنزالعمال، 62/2 )

2- (مؤمن/ 60)

3- (طبرسی، مجمع البیان، 209/5 ؛ حویزی، نورالثقلین، جزء رابع / 528)

4- (راغب اصفهانی، مفردات / 169)

5- (مصطفوی، التحقیق، 3/217 )

6- (همو/ 218)

7- (ضیاءآبادی، توبه/ 17)

8- (یونس/22)

9- (مؤمن/60)

10- (فرقان/77)

11- (اعراف/55)

12- (بقره/186)

13- (ابن فهد حلی، عُدّه الداعی/40)

14- (کلینی، کافی،2/466 )

15- (حکیمی، جامعه‎سازی قرآنی/217).

16-  (قمی، مفاتیح الجنان/326)

17- (حکیمی، جامعه‎سازی قرآنی/ 240-237)

18- (همو/ 241)

19- (مجهول، نزهه الزاهد/10)

20- (همو/12)

21- (دوانی، مفاخر اسلام،3/132 )

22- (الفهرست/42)

23- (ابن قولویه قمی، کامل الزیارات مقدمه کتاب)

24- (دوانی، مفاخر اسلام/381)

25- (مجهول، نزهه الزّاهد/ 18)

26- (طوسی، مصباح المتهجد)

27- (اتان گلبرگ، کتابخانه ابن طاووس/13)

28- (همو/14)

29- (حر عاملی، امل الامل، 205/2 )

30- (ر.ک: اقبال الاعمال، سید بن طاووس)

31- (نک: جمال الاسبوع، سید بن طاووس).

32- (نک: الدروع الواقیه، سید بن طاووس)

33- (نک: مُهج الدعوات و منهج العبادات، سید بن طاووس)

34- (نک: فتح الابواب، سید بن طاووس)

35- (نک: الأمان، سید بن طاووس)

36- (إتان گلبرگ، کتابخانه ابن طاووس/59؛ نک: فلاح السائل، سید بن طاووس)

37- (مجهول، نزهه الزاهد/27)

38- (نک: آئین بندگی و نیایش، غفاری)

39- (نک: عُدّه الداعی، ابن فهد حلی)

40- (امین عاملی، اعیان الشیعه، 185/2 )

41- (قمی، فوائد الرضویه/7؛ امین عاملی، اعیان الشیعه 184/2 )

42- (نک: بلدالأمین، کفعمی)

43- (نک: المصباح، کفعمی)

44- (امینی، الغدیر، 249/11 ؛ حر عاملی، امل الامل 155/1 )

45- (نک: مفتاح الفلاح، شیخ بهایی، مقدمه ناشر)

46- (حسن زاده آملی، نور علی نور / 11)

47- (نک: زاد المعاد، مجلسی)

کتابشناسی:

- ابن فهد حلی، عده الداعی و نجاح الساعی، تهران، دارالکتب الاسلامی، چ اول، 1407

-   ، آئین بندگی و نیایش، (ترجمه عده الداعی ابن فهد حلی: غفاری) قم: بنیاد معارف اسلامی، چ اول، 1375 ش.

- إتان گلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، (ترجمه: سید علی قرائی، رسول جعفریان)، قم: کتابخانه عمومی آیت‎الله مرعشی نجفی، 1371ش.

-امین عاملی، سید محسن، أعیان الشیعه، بیروت: دار التعارف، 1403ه.

-امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه و الأدب، بیروت: دارالکتاب العربی، 1403 ه،

- حر عاملی، امل الآمل، قم: دارالکتاب الاسلامی، 1362ش.

-   ، وسائل الشیعه، تهران: مکتبه الاسلامیه، چ پنجم، 1398 ه.

- حسن‎زاده آملی، نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور، قم: انتشارات تشیع، چ پنجم، 1376ش.

- حکیمی، جامعه‎سازی قرآنی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ اول، 1378 ش.

- حویزی، عبد علی بن جمعه العروسی، نور الثقلین، قم: بی‎جا، بی‎تا.

- خوانساری، روضات الجنات، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1410ه.

- دوانی، علی، مفاخر اسلام، تهران: امیرکبیر، چ اول، 1363 ش.

- راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن فی غریب القرآن، تهران: مکتبه المرتضویه، بی‎تا.

- سید بن طاووس، اقبال الاعمال، به تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چ اول، 1414 ه.ق.

-   ، الأمان مِن أخطار الاسفار و الأزمان، بیروت: مؤسسه النور، 1408 ه.

-   ، جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، به تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسه الآفاق، چ اول، 1371 ش.

-   ، الدّروع الواقیه من الاخطار فیما یعمل فی شهر یوم علی التکرار.

-   ، فتح الأبواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات، قم: موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، چ اول، 1409 ه.

-   ، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیل، به تحقیق: غلام حسین مجیدی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول، 1419ق.

-   ، مُهج الدّعوات و منهج العبادات، بیروت: مؤسسه الاعلمی، 1414 ه.

- شیخ بهایی، مفتاح الفلاح، تهران: انتشارات حکمت، 1369 ش.

- ضیاءآبادی، سید محمد، توبه (شرحی از دعای سی و یک صحیفه سجادیه، تهران: انتشارات نبأ، چ دوم، 1382 ش.

- طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المکتبه العلمیه، بی‎تا.

- فولادوند، محمدمهدی، ترجمه قرآن کریم، تهران: دارالقرآن الکریم، 1376 ش.

- قمی، ابن قولویه، کامل الزیارات، تهران: مکتبه الصدوق، چ اول، 1375 ش.

- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، بیروت: دارالاضواء، 1419 ه.

- طوسی، الفهرست، نجف: مکتبه المرتضویه، بی‎تا.

- کفعمی، علی بن ابراهیم، البلد الأمین و الدّرع الحصین، بیروت: مؤسسه الاعلمی، 1418ه.

-   ، المصباح فی الأدعیه و الصلوات و الزیارات، بیروت: اعلمی، 1414ه.

- کلینی، اصول کافی، تهران: مکتبه الصدوق، چ دوم، 1281 ه.

- متقی هندی، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، بیروت: مؤسسه الرساله، بی‎تا.

- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران: مکتبه الاسلامیه، 1378 ه.

-   ، زادالعماد، تهران: انتشارات سعدی، چ اول، 1370 ش.

- طوسی، مصباح المتهجد، بیروت: مؤسسه فقه الشیعه، چ اول، 1411 ه.

- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، قم: مرکز نشر الکتب، 1397

- مؤلّفی مجهول، نزهه الزاهد، به کوشش: رسول جعفریان، تهران: اهل قلم، چ اول، 1376 ش.