یکی دیگر از اصول نظام اسلامی که عامل بازدارنده نیرومندی در برابر لغزش مسؤولین امر محسوب می شود و جلو هرگونه خطا و اشتباه را در اجرای سیاستهای اتخاذ شده می گیرد، مساله «نظارت همگانی »است. یکایک آحاد امت مسؤولیت نظارت را بر عهده دارند و مساله «نصح الائمة » یکی از فرائض اسلامی است.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این زمینه می فرماید:
«من اصبح و لم یهتم بامور المسلمین فلیس منهم » (1).
هر که روزانه درباره شؤون مسلمین اهتمام نورزد، از آنان شمرده نمی شود.
عبارت «من اصبح »، مفاد «روزانه » را می رساند یعنی هر روز که از خواب برمی خیزد، اولین چیزی که بایددرباره آن بیاندیشد، همانا امور جاری در رابطه با شؤون عامه مسلمانان است.
و این گونه اهمیت دادن به شؤون مسلمین، باید عملکرد پیوسته و همیشگی هر فرد مسلمان باشد وعبارت «امور المسلمین » تمامی شؤون مسلمانان را در رابطه با مصالح عامه شامل می شود که از مهم ترین آنهاجریانات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی هستند و هر چه از این قبیل بوده و از شؤون عامه محسوب می گردد، زیرا«شؤون » عام است و به - مسلمین که کلمه جمع است - اضافه شده است. بنابراین مصالح همگانی مورد نظراست. پس هر مسلمانی باید همواره در صحنه حاضر باشد و خود را در اداره شؤون مت سهیم بداند و با چشمی باز و بینشی عمیق، ناظر بر جریانات باشد. در روایت دیگری پیامبر صلی الله علیه و آله می گوید:
«ثلاث لا یغل علیها قلب امرء مسلم: اخلاص العمل لله. والنصیحة لائمة المسلمین. واللزوم لجماعتهم » (2).
سه چیز است که وجدان پاک یک فرد مسلمان، از آن فروگذاری نمی کند و بر خود روا نمی دارد که درباره آن کوتاهی نماید: - خلوص نیت در رفتار و کردار خویش و پیوسته خدا را در نظر داشتن. - اندرز پاک و درو از آلایش، نسبت به مسؤولان امر روا داشتن. - پیوستن به بافت جماعت مسلمان و از ایشان کناره نگرفتن.
و این یک وظیفه شرعی است که آحاد مسلمین، بایستی همواره در جریان امور باشند و نسبت به جریانات کشور بی تفاوت نباشند و کشور و دولت را از خود بدانند و خود را صاحبان حقیقی کشور و مصالح امت بدانند ودولت مردان را خدمت گذاران مخلص ملت دانسته، علاوه بر همکاری و وفاداری نسبت به آنان، بر رفتار و کردارآنان نظارت کامل از خود نشان دهند، تا دولت مردان پیوسته احساس کنند که صاحبان حقیقی کشور شاهد وناظر رفتار آنان می باشند.
در مقابل، وظیفه دولت مردان است که همواره مردم را در جریانات کارها در تمامی ابعاد سیاست گذاری قرار دهند و هرگز از آنان فاصله نگیرند و آنان را بیگانه ندانند.
و این همکاری و وفاداری توام با نظارت و حسن مراقبت، بهترین و مستحکم ترین پشتوانه ای است، که یک دولت مردمی می تواند بدان اعتماد کند و پایه های حکومت و دولت را بر اساس آن هر چه استوارتر سازد،لذا باید این اعتماد و حس همکاری دو طرفه باشد.
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:
«فاذا عملت الخاصة بالمنکر جهارا، فلم تغیر العامة ذلک، استوجب الفریقان العقوبة من الله » (3)
اگر خواص مرتکب خلاف شوند و عامه مردم بر آنان خرده نگیرند، هر دو دچار سوء عاقبت خواهند گردید.
مسؤولیت رهبر در پیشگاه خدا و مردم
مساله مسؤولیت مقام رهبری در پیشگاه خدا و مردم از همین وظیفه متقابل رهبر و مردم نشات گرفته،زیرا مقام رهبری در پیشگاه الهی مسؤولیت دارد تا مجری عدالت باشد و احکام اسلامی را بدون کم و کاست اجرا نماید و بدین جهت است که افزون بر علم و اقتدار، عدالت و تقوا نیز در مقام رهبری شرط است. اوهمچنین در مقابل ملت نیز مسؤولیت دارد و باید جوابگوی نیازهای عمومی باشد و در تامین مصالح همگانی در همه زمینه ها بکوشد و اگر کوتاهی کند یا کوتاه آید و نتواند از عهده آن برآید، از جانب مردم به وسیله خبرگان منتخب آنان برکنار می شود که در اصل یکصد و یازدهم قانون اساسی شرح آن آمده است. امام امیرمؤمنان علیه السلام در رابطه با حق متقابل رهبر و مردم و مسؤولیتی که در مقابل یکدیگر دارند، می فرماید:
«ایها الناس ان لی علیکم حقا، و لکم علی حق. فاما حقکم علی فالنصیحة لکم، و توفیر فیئکم علیکم، وتعلیمکم کی لا تجهلوا. و تادیبکم کیما تعملوا. و اما حقی علیکم فالوفاء بالبیعة، و ا لنصیحة فی المشهد والمغیب. والاجابة حین ادعوکم. و الطاعة حین آمرکم » (4).
ای مردم، همان گونه که من بر شما حقی دارم، شما نیز بر من حقی دارید. حق شما بر من آن است که هیچ گاه از رهنمودهای خالصانه دریغ نورزم و در تامین رفاه زندگی شما بکوشم و در تربیت و تعلیم همگانی کوتاهی نکنم.
امام علیه السلام در این سخن، سه موضوع مهم را مطرح می کند:
1. رهنمودهای خالصانه، پدرانه و حکیمانه، بدون جهت گیری. که همه آحاد ملت مدنظر باشند.
2. تامین رفاه در زندگی در سطح عموم و ایجاد اشتغال و رونق دادن به کشت و کار و صنعت و تجارت و بالابردن سطح درآمدها.
3. تعلیم و تربیت به صورت فراگیر و فراهم نمودن امکانات پیشرفت بسوی مدارج عالیه دانش و ایجادپژوهشگاههای علمی در تمامی زمینه ها. البته این با قطع نظر از دیگر وظایف نظام حکومت اسلامی از قبیل حراست از سرزمین اسلامی و ثروت ملی و ارزشهای دینی و فرهنگی و نیز بالا بردن توان سیاسی و نظامی واقتصادی کشور است که در دیگر کلمات مولا امیرمؤمنان علیه السلام آمده است. و اما حق رهبر بر ملت، یعنی مسؤولیت امت در مقابل دولت حاکم، این است که به پیمان خود وفادار باشند و اگر کاستیهایی می بینند، درحضور مسؤولان یادآور شوند و در غیاب آنان در صدد افشای عیوب و اشکالات نباشند و دستورات را به طورکامل انجام دهند.
پی نوشت ها:
1) کافی شریف ج 2ص 163.
2) بحار الانوار ج 75 ص 66 رقم 5.
3) وسائل الشیعة باب 4 (امربه معروف) ج 16 ص 136 رقم 1.
4) نهج البلاغة: خطبه 34 (صبحی صالح) ص 79.
