حوزه علمیه مدینه منوره به دوره های مختلف و اعصار گوناگون تقسیم می شود و یکی از مهمترین و پرتحرک ترین حوزه های علمیه شیعه در عصر معصومین علیهم السلام است. البته با به انزوا کشاندن امامان شیعه از رونق حوزه مدینه کاسته گردید، لیکن هنوز بعد از گذشت هزار و چهار صد سال به حیات خود ادامه می دهد،هر چند رژیمهای سیاسی حاکم بر آن تنگ می گیرند.
عصر رسالت - دوره اول(سال 12 بعثت)
سال دوازدهم بعثت رسول اکرم(ص) دوازده تن از انصار به مکه آمده، در محلی به نام عقبه با پیامبر خدا(ص) ملاقات کردند. مصعب بن عمیر همراه آنان به مدینه رفت و در ترویج دین اسلام کوشید و به آنان قرآن آموخت. وی از فرزندان هاشم بن عبد مناف و از فاضلترین یاران رسول خداست که به فرمان پیامبر تبلیغ دین خدا را بر عهده گرفت و در جنگ بدر و احد حضور یافت. وی در جنگ احد در حالی که پرچمدار اسلام بود به شهادت رسید و پرچم را علی بن ابی طالب(ع) برپا داشت.
دوره دوم(11 - 1 ق.)
این دوره با هجرت رسول اکرم(ص) از مکه به مدینه آغاز گردید و تا رحلت ایشان ادامه داشت هجرت پیامبر(ص) و تاسیس حکومت اسلامی در مدینه، موجب تشکیل هر چه بیشتر امت اسلامی گردید و حضور آن حضرت، مدینه را به بزرگترین مرکز نشر و معارف اسلامی تبدیل نمود.حوزه پر برکت نبوی(ص) شاگردان فرزانه و عزیز الوجودی را پرورید که بعدها خود محور علمی، فرهنگی و سیاسی حوزه علمیه آن دیار مقدس گردیدند.
حضرت امام علی بن ابی طالب(ع)، حضرت فاطمه زهرا(س)، امام حسن و امام حسین(علیهما السلام)، تربیت یافتگان خاص مکتب وحی بودند که در دامان پیامبر پررورش یافتند و از منبع نورانی وحی سیراب گشتند، آنان به اسراری دست یافتند که دیگران را دسترسی به آن غیر ممکن بود.
یکی از رخدادهای حوزه مدینه در عصر رسالت، اعزام مبلغان و قرآن شناسان از جانب رسول اکرم(ص) است، که در راه نشر معارف قرآنی به شهادت نایل آمدند اعزامی که به درخواست «عامر بن مالک » ملقب به «ابوبراء» تحقق یافت، شهادت 39 قرآن شناس از چهل مبلغ را در پی آورد. و در «رجیع » نیز جمع (ده تن) از اسلام شناسان شهد شیرین شهادت را سرکشیدند.
عصر امامت
حوزه علمیه مدینه منوره در عصر امامت، هشت دوره را به خود دید و از تربیت امامان شیعه بهره ها برد. دوره هفتم که از سال 95 هجری آغاز شد و تا سال 148 ادامه داشت عصر امامت حضرت باقر و امام صادق(ع) و یکی از پربارترین دوره های حوزه های علمیه شیعه و جهان اسلام محسوب می گردد.
دوره سوم(40 - 11 ق.)
این دوره نخستین دوره از عصر امامت و سومین دوره از ادوار دوازده گانه حوزه علمیه مدینه است. دوره سوم با رحلت رسول اعظم الهی(ص) آغاز می شود و با شهادت امام علی بن ابی طالب به پایان می رسد. وصی پیامبر پس از رحلت رسول خدا(ص)، ریاست حوزه مدینه را بر عهده داشت، همان گونه پیشوایی مسلمین از جانب الهی به وی محول گردیده بود. لیکن با پیدایی ماجرای سقیفه امام علی(ع) از برقرار ساختن حکومت اسلامی و بسط هویت امت برکنار ماند تا به اصرار و اجماع مردم، خلافت و حکومت ظاهری را پذیرا گشت.
لذا دوران امامت سی ساله حضرت مولی الموحدین علی(ع) به دو بخش عمده تقسیم می گردد: 1 - 25 سال خانه نشینی و نظارت بر امور. 2 - پنج سال حکومت.
حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) در دوره 25 ساله امامت خود ناظر و مراقب کارها و فعالیتهای سیاسی فرهنگی بود. او به سوالات علمای ادیان پاسخ می گفت و اصل امامت و وصایت بعد از پیامبر را تبیین می نمود به فتوحات اسلامی و قضاوتها و احکام نظارت داشت و حاضر نبود با وجود او حدی از حدود الهی ضایع گردد.
پنج سال دیگر از امامت حضرت علی(ع) ادامه حکومت پیامبر و قرآن بود که با افرادی چون معاویه و خوارج در جنگهای صفین و جمل و نهروان درگیری هایی داشت.«نهج البلاغه » در این دوره تولد یافته است. خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار علی(ع) در این دوره غذای معنوی حوزه مدینه را تامین کرده است.و در حقیقت روحی است بر کالبد حوزه های علمیه شیعه که تا جهان باقی است به حوزه های شیعه زندگی خواهد بخشید و شیعه درس سیاست، دیانت، زهد، و تقوای الهی را از آن خواهد آموخت و با اصول دین و احکام فردی و سنن اجتماعی و ... آشنا خواهد شد.
طلایه داران این دوره چون عصر رسالت نمی توانستند آشکارا به فعالیت علمی بپردازند منع تدوین حدیث و جو آشوب طلبی که معاویه و یاران وی افراشته بودند می توانست هر یک انرژی شیعه را حبس نماید یا تنها در جهت دفع سموم دشمن به کار گرفته شود، ولی شیعه با شهادت دفتر خونین حوزه خویش را نگاشت و به تدوین حدیث پرداخت و از امر به معروف و نهی از منکر باز نایستاد شهادت مظلومانه ابوذر غفاری در تبعید، گواه بر جو ناامن سیاسی در عصر علوی(ع) است.
اینک برای آشنایی با نخستین شیعیان و شاگردان مکتب علوی(ع) نام اصحاب خاص نبی اکرم(ص) و حضرت علی(ع) را یادآور می شویم کسانی که از عصر رسالت به شیعیان علی(ع) شهرت داشتند: 1 - عبد الله بن عباس بن عبدالمطلب 2 - عبید الله بن عباس بن عبدالمطلب 3 - فضل بن عباس بن عبدالمطلب 4 - قثم بن عباس بن عبدالمطلب 5 - عبد الرحمان بن عباس بن عبدالمطلب 6 - تمام بن عباس بن عبدالمطلب 7 - عقیل بن ابی طالب بن عبدالمطلب 8 - ابوسفیان بن الحرث بن عبدالمطلب 9 - نوفل بن الحرث بن عبدالمطلب 10 - عبد الله بن جعفر بن ابی طالب 11 - عون بن جعفر بن ابی طالب 12 - محمد بن جعفر بن ابی طالب 13 - ربیعة بن الحرث بن عبدالمطلب 14 - طفیل بن الحرث بن عبدالمطلب 15- مقیره بن نوفل بن الحرث بن عبدالمطلب 16 - عبد الله بن ابی سفیان بن الحرث بن عبدالمطلب 17 - عبد الله بن الحرث بن نوفل بن الحرث بن عبدالمطلب 18 - عباس بن ربیعه بن الحرث بن عبدالمطلب 19 - عباس بن عتبه بن ابی لهب بن عبدالمطلب 20 - عبدالمطلب بن ربیعه بن الحرث بن عبدالمطلب 21 - جعفر بن سفیان بن الحرث بن عبدالمطلب 22 - عمرو بن ابی سلمة 23 - سلمان فارسی 24 - مقداد بن الاسود 25 - ابوذر غفاری 26 - عمار بن یاسر 27 - حذیفة بن یمان 28 - خزیمة بن ثابت 29 - ابوایوب انصاری 30 - ابوهیثم مالک بن تیهان 31 - ابی بن کعب 32 - سعد بن عبادة بن الخزرجی 33 - قیس بن سعد بن عبادة 34 - سعد بن سعد بن عبادة 35 - ابو قتاده انصاری 36 - عدی بن حاتم بن عبدالله 37 - عبادة بن صامت بن قیس 38 - بلال بن رباح حبشی - مؤذن پیامبر خدا 39 - ابو الحمراء 40 - ابو رافع 41 - هاشم بن عتبه بن ابی وقاص 42 - عثمان بن حنیف بن واهب 43 - سهل بن حنیف بن واهب 44 - حکیم بن جبلة العبدی 45 - خالد بن سعید بن عاص 46 - ولید بن جابر بن ظلیم طائی 47 - سعد بن مالک بن سنان 48 - البرا بن مالک انصاری 49 - ابن الحصب اسلمی 50 - کعب بن عمرو انصاری 51 - رفاعة بن رافع انصاری 52 - مالک بن ربیعة بن الولید ساعدی 53 - عقبه بن عمرو بن ثعلبه انصاری 54 - هند بن ابی هاله تمیمی 55 - جعدة بن عبیرة بن ابی وهب 56 - ابو عمره انصاری نجاری 57 - مسعود بن اوس بن احزم بن زید 58 - نضلة بن عبید بن الحرث 59 - مرداس بن مالک 60 - مسور بن شداد فهری 61 - عبد الله بن بدیل خزاعی 62 - حجر بن عدی الکندی 63 - عمرو بن حمق خزاعی 64 - اسامة بن زید بن حارثه کلبی 65 - ابو لیلی انصاری 66 - زید بن ارقم انصاری 67 - البراء بن عارب اوسی
اسامی فوق اولین گروه از طبقات شیعه هستند که در حوزه درس پیامبر خدا و وصی او حاضر شده و بهره ها برده اند کسانی که قرآن و عترت را با هم جمع نموده و در دوران آشفتگی سیاسی، مبانی عقیدتی خویش را از دست نداده اند. بلکه در جهت نشر آن اهتمام ورزیده اند
اسامی فوق اولین گروه از طبقات شیعه هستند که در حوز درس پیامبر خدا و وصی او حاضر شده و بهره برده اند کسانی که قرآن و عترت را با هم جمع نموده و در دوران آشفتگی سیاسی، مبانی عقیدتی خویش را از دست نداده اند بلکه در جهت نشر آن اهتمام ورزیده اند.
این دوره 29 راوی از شاگردان مکتب صدیقه طاهره را نیز در خود جای داده است که از آن حضرت حدیث نقل نموده اند.
دوره چهارم(60 - 41ق.)
این دوره بیست ساله از خلافت و امامت حضرت امام حسن مجتبی(ع) و قسمت عمده امامت امام حسین(ع) است با شهادت حضرت علی(ع) خلافت از پایگاه عالی تربیت و خاندان رسالت به دست کسانی چون معاویه افتاد. حیله های عمروعاص و اموال معاویه مردم را فریفت و از حق دور نمود. رسالت امام حسن و امام حسین(ع) در دوران حکومت معاویه شناساندن خیانتها و نمایاندن مکرهای دشمن حق و عدالت بود. تنها با تدبیر و حکمت می شد در مقابل سالوس جهل و جعل حدیث ایستاد. چه معاویه پیش از آنکه تهاجم نظامی نماید، تهاجم فرهنگی می کرد و با تشبث به مقدسات برای کوبیدن مقدسات اقدام کرده بود.
البته نباید از خاطر برد که حضرت امام حسن(ع) بسان پدر بزرگوارش ضد معاویه به قیام برخاست، لیکن با سست عنصران و پراکندگانی روبه رو گشت که یاور حقیقی وی در جنگ با معاویه نبودند.
حضرت امام حسین علیه السلام نیز بسان برادرش با جهاد فرهنگی مفاهیم اساسی اسلام را با سخنان خویش روشن ساخت و اصطلاحات اسلامی که از سوی امویان تحریف گشته بود احیا نمود و به تربیت شاگردان پرداخت تا مفاهیم اصیل قرآنی را در اقصی نقاط جهان منتشر نمایند جمع راویان آن حضرت 99 تن می باشند که شماری از احادیث در زمینه اصول اعتقادی و فروع احکام را از امام سوم شیعیان نقل نموده اند از جمله مباحث این عصر بحث قضا و قدر و مساله جبر است که امویان در توسعه این بینش تلاشهای فراوانی می نمودند.چنانچه این مباحث از مسایل روز حوزه های درسی گردیده بود.
دوره پنجم(ماه رجب 60 تا ماه 61 ق.)
در این دوره که امامت حضرت امام حسین علیه السلام ادامه دارد مصادف با خلافت یزید بن معاویه است. در این دوره شروطی که بین امام حسن(ع) و معاویه نهاده شده بود کنار گذاشته شد و مردم به تباهی حکومت یزید پی بردند او که بیعت امام یا کشته شدن وی را از والی مدینه درخواست نموده بود با قیام حسینی روبه رو گردید. بیانات امام سجاد(ع) پس از این نهضت در تبیین فلسفه شهادت به چیرگی فرهنگ عقل و دانش منجر شد و قیامهایی را فراهم آورد.
دوره ششم(95 - 61ق.)
این دوره، روزگار امامت امام چهارم حضرت علی بن الحسین(ع) است.امامت ایشان از روزی آغاز شد که امام حسین(ع) در کربلا به شهادت رسید و ایشان به دست سپاه اموی به اسیری برده شدند. امام سجاد(ع) چه در دوران اسارت و چه بعد از آن تفسیر نهضت حسینی را عهده دار شد و فلسفه سیاسی اسلام را در مورد رهبری اسلامی و مدینه قرآنی روشن ساخت. «صحیفه سجادیه »که به زبور آل محمد(ص)شهرت یافته طرح کلی مدینه فاضله اسلامی در قالب دعا است.
وی 173 راوی حدیث دارد که از شاگردان مکتب او به حساب می آیند و در این میان دو فرزند بزرگ به جهان اسلام عرضه داشته که در علم و فقاهت و جهاد و شهادت اسوه شیعیان گردیدند.
زید بن علی بن الحسین(ع) که به «حلیف قرآن » (هم پیمان قرآن) شهرت یافته بود به قیام خونین دست زد تا در طلب خون جدش برآید و امر به معروف و نهی از منکر نماید و امام محمد باقر(ع) که بزرگ مرزبان فرهنگی شیعه در عصر اموی گردید هر دو از فرزندان تربیت یافتگان مکتب امام سجاد بودند همچنین امام سجاد(ع) به پیروی از پیامبر اکرم(ص) در نشر پیام عاشورا از شاعران متعهد و متدین بهره جست و آنان را با پاداشهای دنیوی و اخروی مورد تمجید قرار داد.
دوره هفتم(148 - 95ق.)
در این دوره حوزه علمیه مدینه از رهبری و تربیت دو امام حضرت محمد باقر(ع) و حضرت امام جعفر صادق(ع) بهره برد. در عصر صادقین(علیهما السلام) به موجب اوضاع مساعد اجتماعی زمینه طرح و گسترش علوم اهل بیت(ع) فراهم گشت و هزاران دانش پژوه فقه و اصول و تفسیر و عقاید و... در حوزه آن دو پیشوای رستگاری و علم حاضر شدند و علوم اهل بیت(ع) را در سرزمینهای اسلامی و غیر اسلامی منتشر ساختند.
زمان امامت حضرت امام باقر(ع) (از سال 95 تا 114 هجری)عصری بود که دعاهای امام سجاد(ع) به بار نشست و امت را از حماسه عاشورا و رهبری در مدینه فاضله اسلامی آگاهانید و خاندان اموی دوران سقوط را پشت سر نهادند و امت اسلامی که با کلام پیام آور عاشورا از نهضت سرخ حسینی درس دینداری و عشق و ایثار آموختند بی محابا بر حوزه مدنیه وارد گردیدند تا از علوم اهل البیت بهره برند رژیمهای سیاسی به موجب اختلافات داخلی ناتوان از مقابله با این حرکت دینی و نهضت علمی شدند لذا امام باقر(ع) فرصت را غنیمت شمره دست به انقلاب عظیم فرهنگی زد تا امت را با دین خدا و کتاب آسمانی و مدینه فاضله قرآنی آشنا سازد و از این رو به لقب «باقر» شهرت یافت.
از دیگر فعالیتهای فرهنگی امام باقر (ع) مقابله با جعل حدیث و تهاجم فرهنگی عصر خویش بود که از سوی یهودیان در جامعه اسلامی پراکنده شده بود این احادیث که به اسرائیلیات مشهور است بیشتر در مورد تفسیر پیامبران سلف و برتری دادن بیت المقدس بر کعبه بود.
پس از امام محمد باقر(ع) امامت و رهبری امت به امام صادق(ع) رسید آن حضرت نیز بسان پدر در ترویج علوم اهل بیت کوشید و تشنگان دانش را از علم الهی سیراب ساخت. از جمله دگرگونی هایی که در عصر امامت ایشان روی داد تبعید آن بزرگ مرد علم و ایمان و اسوه نیک سیرتان وملکوتیان به عراق بود خلفای عباسی تحمل نظاره توان نهضت فرهنگی حوزه امام صادق(ع) را نداشتند لذا با تبعید وی به عراق خواستند بزرگ حوزه علمیه شیعه و دانشگاه فقه جعفری در مدینه را به تعطیلی کشانند لیک تبعید پیشوای مصلحان باران رحمتی شد تا سرزمین عراق دیگر بار سنگینی قدمهای خلیفه خدا در روی زمین را بر خود حس کند و غرور ایام امیرالمومنین(ع) را در خاطره اش تجدید نماید شاگردان بسیاری در مسجد کوفه مرکز خلافت و امامت حضرت علی بن ابی طالب(ع) برگرد وجود فرزندش امام صادق(ع) جمع آمدند تا علوم اهل بیت(ع) از فقه و حدیث و تفسیر و .... را آموخته در جهان بگسترانند.
حسن بن علی الوشاء می گفت در مسجد کوفه نهصد نفر را دیده که «حدثنی جعفر بن محمد» می گفتند.
کسانی که از حوزه درس ایشان در مدینه و کوفه بهره بردند حدود چهار هزار نفر بوده که شیخ طوسی 3222 تن از ایشان را در کتاب خویش نام برده است
حضور امام صادق در دو حوزه شیعه مدینه و کوفه موجب گشت تا برخی از رجال اهل سنت نیز چون «مالک بن انس » (در حجاز) و «ابو حنیفه » (در کوفه) از علوم وی بهره برند.
دوره هشتم(183 - 149ق.)
با روی کار آمدن منصور عصر اختناق دیگر بار روی نمود و با به شهادت رسیدن امام صادق(ع) بر شدت آن افزوده گشت. ده سال پس از شهادت امام صادق(ع) خلیفه عباسی منصور دوانیقی در سال 158 قمری درگذشت و موسی بن مهدی عباسی ملقب به هادی تا سال 170 هجری و بعد از وی هارون الرشید تا سال 193 خلافت نمود.
بدین ترتیب عصر امامت حضرت امام موسی کاظم(ع) مقارن با خلافت سه تن از خلفای عباسی است.
کارهای فرهنگی در عصر صادقین(ع) با شیوه های مطلوب پیش رفته است از این رو امام کاظم(ع) در امتداد حرکت فرهنگی امام باقر و امام صادق(ع) رهبری علویان و شیعیان را در عصر خلافت عباسی به سوی نهضتی از نوع قیام حسینی سوق داد و به تقویت نیروها پرداخت و زمینه ساز حرکتهای انقلابی برای از میان برداشتن دستگاه عباسی شد چنانکه نوشته اند هارون درباره آن حضرت می گفت «می ترسم فتنه ای برپا کند که خونها ریخته شود.»
دوره نهم(203 - 183ق.)
حوزه دانش اندوزی مدینه منوره در عصر امامت پس از امام کاظم (ع) به رهبری امام علی بن موسی الرضا(ع) اداره می شد که در طی بیست سال امامت خویش به حضور در دو حوزه مهم شیعه مدینه و خراسان فرهنگ سیاسی جامعه را سامان داده به مبارزات فرهنگی اعتقادی تحرک بخشید.
پیش از این دوره امت اسلامی در حوزه درس امام صادق(ع) با مبانی نظری شیعه و فلسفه سیاسی الهی آن آشنا گشته و در مکتب امام هفتم سطوح عملی آن را از امام معصوم(ع) فرا گرفته است. لذا عصر رضوی عصری است که مردم بیش از پیش به پیشوایان شیعه روی نموده اند بنی عباس برای از بین بردن این تمایل دست به حرکات سیاسی و تهاجمات فرهنگی زد تا مساله لزوم رهبر عادل معصوم را از اذهان مردم دور نمایند.
دوره دهم (260 - 203ق)
این دوره به سه تن از امامان شیعه اختصاص دارد از نظر مشی فرهنگی و سیاسی،شیوه ای واحد داشته اند و آن به سبب موضع واحدی بود که خلافت عباسی در برابر آنان پیش گرفته بود.
با شهادت امام رضا(ع) در خراسان (مشهد الرضا«ع ») چشمهای دیگر باز به سوی مدینه شد خانه امام رضا(ع) که در آن فرزندش امام محمد تقی(ع)ساکن بود و پیشتر خانه امام صادق(ع) بوده است منزلی که درش همواره به سوی شیعه باز بوده و تشنگان معرفت را سیراب نموده است امامت امام جواد(ع) با سؤالات فقهی که از ایشان به عمل آمد بر همگان مشخص گشت و شیعه وی را پیشوای خویش بعد از امام رضا(ع) شناخت همان گونه که بر امامت وی نصوص نیز وارد شده بود.
با توجه به این نکته که ارتباط با امامان شیعه از عصر امام رضا(ع) توام با مشکلات عدیده ای بوده است و شیعیان سؤالات خود را از طریق نامه مطرح می نمودند امام جواد(ع) نسبت به بعضی دیگر از امامان از راویان حدیث بیشتری برخوردار ست حضرت عبد العظیم حسنی یکی از راویان حدیث امام جواد و ناشران علوم اهل بیت در حوزه ری است.
امام علی النقی(ع) نیز بعد از پدر بزرگوارش به مرحله ای از حرکت فرهنگی توفیق یافت که امام جماعت حرمین شریفین به متوکل عباسی نوشت:« اگر تو را به حرمین (مکه و مدینه)نیازی هست «علی بن محمد» را از این دو شهر بیرون کن زیرا او مردم را به سوی خود فرا خوانده است و گروه زیادی دعوتش را پذیرفته اند»
شیخ طوسی 185 تن از شاگردان امام هادی(ع) را ذکر کرده است که از مکتب آن بزرگ بهره برده اند.و استاد سید محمد کاظم قزوینی شمار راویان حدیث امام علی النقی(ع) رابه 346 تن رسانده است.
لازم است یاد آوری شود که امام حسن عسگری(ع) در دوران امامت خویش در سامرا بودند و حضرت ولی عصر - عجل الله تعالی فرجه الشریف - در دیار غربت متولد شدند شهر مدینه خالی از امام ماند و دانشگاه شیعه که از عصر رسالت پیش از هجرت کار خود را در این شهر آغاز کرده بود به تعطیلی کشیده شد.
دوره یازدهم
دوره یازدهم حوزه علمیه پر برکت مدینه از عصر امامت تا غیبت کبری به طول انجامیده است و در عصر غیبت نیز تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ادامه داشته است این دوران بسیار طولانی با تبعید امامان بزرگ شیعه و زندانی و تحت نظر گرفتن آنها همراه بوده است و گرایش به اهل بیت(علیهم السلام)جرمی نابخشودنی تلقی می شد و خشونت و کشتار که گاهی صورت قتل عام پیدا می کرد، تاوانی بود که شیعیان این سرزمین مقدس در مقابل پیروی از اهل بیت پیامبر(ص) می پرداختند. لیکن همواره در حدود ثلث جمعیت مردم حجاز را شیعیان تشکیل داده که با تحمل سختی های روزگار به حیات خود ادامه داده اند.
حرمین شریفین همواره مورد توجه دانشمندان شیعه و عاشقان حضرت ختمی مرتبت(ص) بوده است و با وجود اختناقی که از سوی رژیمهای سیاسی اعمال گردیده عالمان شیعی به عنوان پاسداری از حریم ولایت در آنجا سکونت اختیار کرده اند یا سالی چند را برای ارشاد و تبلیغ و همدردی و همراهی با شیعیان حجاز در آن سرزمین مقدس بسر برده اند.
همواره از عهد اموی تاکنون سعی بر آن بوده است تا با تهمتهای ناروا تعصبات جاهلی شیعه را از جامعه حجاز و شهر پیامبر خدا(ص) بیرون رانند لیک نه تهمت آتش سوزی سال 654 مسجد النبی (ص) و نه دستاویزی که به سال 1088 قمری در مکه برای کشتن علمای شیعه قرار دادند هیچ کدام در اخراج شیعیان موثر نیفتاد.
