رابطه اختیار با فعل الهی/ محاجه انسان ظالم با شیطان در قیامت

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) آیت‌الله هادوی تهرانی در آخرین جلسه تفسیر قرآن در هفته گذشته در مدرسه آیت‌الله العظمی گلپایگانی با اشاره به آیه شریفه «وَ بَرَزُواْ لِلّهِ جَمِیعًا فَقَالَ الضُّعَفَاء لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُواْ إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللّهِ مِن شَیْءٍ قَالُواْ لَوْ هَدَانَا اللّهُ لَهَدَیْنَاکُمْ سَوَاء عَلَیْنَآ أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِن مَّحِیصٍ» گفت: در این آیۀ شریفه، خداوند تبارک و تعالی اشاره می‌کنند به وضعیت منکران و کفار در قیامت و تعبیر می‌کنند وَ بَرَزُواْ لِلّهِ جَمِیعًا؛ البته اشاره کردیم که ما همیشه بر خدا آشکاریم و چیزی از خدا پنهان نیست، شاید مقصود از وَ بَرَزُواْ لِلّهِ جَمِیعًا این باشد که بر ما آشکار می‌شود که هیچ حجابی بین ما و خدا نیست و ما در محضر خدا هستیم.

وی ادامه داد: اشاره کردیم که در آنجا بین دو گروه از منکران و کفار درگیری است، بین ضعفا که تابع بودند و مستکبران که تبعیت می‌شدند. ضعفا می‌خواهند گناه خود را گردن آن‌ها بیندازند و به آن‌ها بگویند ما تابع شما بودیم، ما دنباله روی شما بودیم، امروز شما می‌توانید برای ما کاری کنید؟ مستکبران می خواهند نعوذبالله گناه را گردن خداوند بیندازند، می‌گویند «لَوْ هَدَانَا اللّهُ لَهَدَیْنَاکُمْ: اگر خدا ما را هدایت می کرد ما شما را هدایت می‌کردیم. در آیات قبلی، در آیۀ 4 همین سوره اشاره کردیم در ذیل این جمله که فرمود «فَیُضِلُّ اللّهُ مَن یَشَاءُ وَ یَهْدِی مَن یَشَاءُ» که می‌گوید هدایت و گمراهی به دست خدا است، همه چیز در عالم به دست خدا است؛ اما این به این معنا نیست که انسان اختیار ندارد، هر چه ما انجام می‌دهیم، به یک معنا فعل خدا است.

هادوی تهرانی بیان کرد: خداوند تبارک و تعالی افعال عادی و مادی را که از ما صادر می‌شود، نسبت می‌دهد به خودش «وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللّهَ رَمَى»هر چه ما می‌کنیم فعل خدا است. بنابراین اگر اراده هم می‌کنیم، بله این اراده هم فعل خدا است؛ اما اینکه خدا هدایت می کند، اینکه خدا گمراه می‌کند، این به معنای سلب اختیار از ما نیست.

دلیل عقلی بر ارتباط میان اختیار انسان و فعل خدا

این استاد حوزه اظهار کرد: حالا با یک صراحت بیشتری عرض می‌کنم که دلیل بر این مطلب هم عقلی است و هم نقلی. از بین ادلۀ عقلی به این دلیل قبلاً اشاره کردیم که اگر هدایت و گمراهی به دست خدا است به این معنا باشد که از ما اراده‌ای نیست، ما در این داستان نقشی نداریم، حکمت ارسال رسل و انزال کتب چیست؟ خدای حکیم که کار بی ارزش نمی کند. اگر آن کسی که قرار است که هدایت شود اختیار و اراده ای ندارد و از قبل قرار است گمراه شود، پس انبیاء برای چه آمدند؟ کتاب ها برای چه آمد؟ حکمت خدا که ارسال رسل و انزال کتب کرد، اقتضا می کند که انسان اختیار داشته باشد تا انبیاء بیایند بگویند این راه درست است و آن راه نادرست و شما مختارید که انتخاب کنید. پس راه درست را انتخاب کنید؛ إ«ِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا» خدا راه را نشان می‌دهد. یک کسی شکر نعمت می‌کند و از راه می‌رود و یکی کفران نعمت می‌کند و راه را رها می‌کند.

هادوی تهرانی عنوان کرد: دلیل دیگر بر اینکه اختیار در انسان وجود دارد و هدایت و ضلالت الهی به معنای سلب اختیار از انسان نیست، آیات فراوانی است که ما در جاهای مختلف قرآن می‌بینیم. همین استدلال را کفار با خداوند در جاهای دیگر دارند، خداوند در جوابشان می‌فرماید «وَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا أَفَلَمْ تَکُنْ آیَاتِی تُتْلَى عَلَیْکُمْ فَاسْتَکْبَرْتُمْ وَکُنتُمْ قَوْمًا مُّجْرِمِینَ» مگر آیات و نشانه های ما بر شما خوانده نمی‌شد؟ قرائت نمی‌شد؟ شما که کافر نسبت به آن بودید. یا خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید «أَلَمْ تَکُنْ آیَاتِی تُتْلَى عَلَیْکُمْ فَکُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ» آیا آیات ما بر شما خوانده نمی شد شما تکذیب می کردید؟ تکذیب می کردید، یعنی با اراده خودتان، با اختیار خودتان.وقتی آن ها عذر می‌آوردند که «قالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَیْنَا شِقْوَتُنَا وَکُنَّا قَوْمًا ضَالِّینَ» و «رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ» می‌گویند: ما گمراه بودیم، نفهمیدیم، حالا شما ما را برگردان از این گرفتاری جهنم نجاتمان بده، اگر ما برگشتیم از راه درست، آن وقت واقعاً ما ظالم هستیم.

وی ادامه داد: خداوند چه جوابی می‌دهد؟ «قَالَ اخْسَؤُوا فِیهَا وَ لَا تُکَلِّمُونِ» جواب داده می‌شود ساکت باشید، حرف نزنید، ما به شما این همه فرصت دادیم، این همه زمینۀ هدایت برای شما فراهم کردیم، این همه امکان یافتن راه برایتان فراهم کردیم. شما هیچ کدام هدایت نشدید، توجه نکردید. حالا که دیگر فرصتی نیست، امکانی نیست، دوباره تقاضای بازگشت می کنید؟ مگر آن موقع که فرصت داشتید چه کردید؟ مگر ما به شما عقل ندادیم که شما بتوانی خوب را از بد تشخیص بدهی؟ مگر ما به شما فطرت ندادیم که شما گرایش به حق داشته باشید؟ مگر ما برای شما انبیاء نفرستادیم تا برای شما حق را بیان کنند؟ مگر ما کتاب نفرستادیم تا حقایق را بازگو کند؟ شما هیچ کدام را توجه نکردید، حالا آن دقیقه آخر دوباره می‌خواهید برگردید؟ پس این گفت‌وگو یک گفت‌وگوی مکرری است که آدم ها نمی‌خواهند مسئولیت خودشان را بپذیرند و در آن دنیا با خدا هم ظاهراً این ها محاجه دارند.

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: اینجا هم خداوند نقل می‌کند که بین خودشان محاجه می‌کنند. آن‌ها به این هایی که مستکبر بودند و دیگران را گمراه کردند، می گویند ما دنبال شما بودیم، عذر می‌آوردند که ما دنبال شما بودیم! چرا دنبال این ها بودید؟ آن ها هم از آن طرف عذر می‌آوردند که لَوْ هَدَانَا اللّهُ لَهَدَیْنَاکُمْ! مگر خدا هدایت نکرد؟ بله الۀن هم که گمراه شدی کار خدا است؛ اما باز تأکید می کنم به این معنا که هر چه که ما می کنیم حتی آنچه که اراده می کنیم تحت اراده و خواست الاهی قرار دارد؛ ولی این به معنای سلب اختیار ما نیست. مگر ما الۀن با ارادۀ خودمان نیامدیم مسجد؟ مگر ما با ارادۀ خودمان روزه نمی گیریم؟ مگر ما با ارادۀ خودمان نماز نمی خوانیم؟ می‌توانیم نماز نخوانیم، می‌توانیم روزه نگیریم، می‌توانیم مسجد نیاییم، همان طور که بعضی های دیگر نمی آیند، نمی‌خوانند، نمی گیرند. بله باز هم تأکید می کنم، هر چه که ما می کنیم، همه تحت هیمنه و اراده و قدرت الاهی قرار دارد، چیزی خارج از دایرۀ قدرت خدا نیست.

این محقق حوزه اظهار کرد: اما فعل اختیاری انسان با صفت اختیاری بودنش تحت اراده و قدرت خدا قرار دارد؛ یعنی نقش اراده ما از بین نمی رود. قبلاً عرض کردم تنها چیزی که ما به آن مجبوریم و نمی‌توانیم آن را از خودمان سلب کنیم همین اراده است. قبلاً اشاره کردم، این دست ما حرکت می کند با اراده ما؛ من دستم را می بندم و باز می کنم، حرکت می دهم، آیا من می توانم خودم اراده کنم و تصمیم بگیرم که از این به بعد این دست راست من کلاً یا برای مدتی تحت اراده من نباشد و خود به خود حرکت کند، چنین کاری می توانم بکنم. وی تاکید کرد: تنها چیزی که ما به آن مجبوریم و اراده ما به آن تعلق نمی‌گیرد، همین ذات اراده است؛ ما نمی‌توانیم اراده را از خودمان سلب کنیم. من هر چقدر هم تصمیم بگیرم، هر چقدر هم سعی کنم این دست خود به خود عمل کند، از کنترل اراده من خارج نمی شود. بله اگر یک وقتی یک حادثه‌ای برای من رخ بدهد، یک بیماری برای من پیش بیاید که ارتباط عصبی این دست با مرکز اعصاب من در مغز و ارتباطش با روح من قطع شود که در واقع کنترل همۀ این اعضا و جوارح در دست روح است، آنچه که ما در ظاهر می بینیم که از مغز ما یک پیامی می آید و دست ما حرکت می کند که در عالم ماده قابل مشاهده است و در علم طب مورد مطالعه قرار می گیرد، این ها همه در پرتو روح ما است. به همین دلیل وقتی روح از بدن جدا شد ظاهراً مغز، سیستم عصبی و رگ های عصبی همه سر جای خودشان هستند؛ اما دیگر دستی حرکت نمی کند، چشمی نمی بیند، گوشی نمی شنود، زبانی نمی تواند صحبت کند، چون همه این ها در واقع ابزار روح ما هستند. بنابراین این دست من تحت هیمنه روح من  است؛ یعنی همین مغز من، همین سیستم عصبی من، با همین ها است که روح من می تواند این کار را انجام بدهد. من نمی توانم این عمل را که یک عمل ارادی است از خودم سلب کنم، اراده ام را از بین ببرم و دستم بدون اراده من حرکت کند. همچنان که بعضی از افعال بدن ما غیر ارادی است، آن را هم نمی توانیم ارادی کنیم؛ مثلاً قلب ما می زند، تپش قلب ما تحت ارادۀ ما نیست، ما نمی توانیم قلبمان را نگه داریم؛ هر چقدر هم کسی اراده کند، نمی شود کسی قلبش را نگه دارد. آن بخش هایی از بدن ما، فعالیت های ما که تحت اراده ما نیست، آن ها را نمی توانیم به ارادی تبدیل کنیم؛ آن بخش هایی هم تحت اراده ما است نمی توانیم تبدیل کنیم به غیر ارادی و توجه دارید،

تکلیف در گرو فعل اختیاری است

وی افزود: همۀ فقها در فقه فرمودند که تکلیف تعلق می‌گیرد به فعل ارادی ما، به فعل اختیاری ما. هیچ وقت به ما نمی گویند تعداد ضربان قلبت باید اینقدر باشد، بیشتر از این باشد گناه کردی، کمتر از این باشد گناه کردی؛ چون ضربان قلب من تحت اراده من نیست، تکلیفی ندارد؛ اما دست من که تحت ارادۀ من است، چشم من که تحت ارادۀ من است، گوش من که تحت ارادۀ من است، دربارۀ این ها می گویند مثلاً به آن نگاه نکن، این چیزها را نشنو، این چیزها را نگو، به این چیزها دست نزن؛ چون اینجا است که تکلیف معنا دارد.

این استاد حوزه گفت: در ادامۀ همین سورۀ مبارکۀ، یک گفت‌وگویی هست بین شیطان و گمراه شدگان. تا اینجا یک گفت‌وگو بین خودِ گمراه شدگان بود، یک عده که ضعیف بودند، یک عده که مستکبر بودند، ضعفا گفتند ما از شما تبعیت کردیم، مستکبران گفتند اگر خدا ما را هدایت می کرد ما شما را هدایت می کردیم. حالا شیطان را دقت کنید که چه گفت‌وگویی با این ها دارد. خداوند می فرماید «وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الأَمْرُ» وقتی که کار دیگر تمام شد، آخر کار، الآن که نمی گوید، آخر کار وقتی که قیامت شده، کار تمام شده، حساب ها رسیدگی می شود، شیطان آن وقت می گوید، ببینید چقدر این شیطان استدلال محکمی می کند! به این ها می گوید «إِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ» خداوند به شما وعده داد. شیطان می گوید ای کسانی که گول شیطان را خوردید، کسانی که فریب من را خوردید، إِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ، خداوند به شما وعده داد، وعده حق، خدا در وعده اش تخلف نمی کند؛ وعده اش عین حق است، بعد خودش می گوید «وَوَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ» من هم به شما وعده دادم؛ اما من تخلف کردم. وی ادامه داد: خدا وعده می دهد و تخلف نمی‌کند، من وعده می‌دادم و تخلف می‌کردم. می گفتم اگر فلان کار را بکنی به فلان چیز می‌رسی، تو می کردی و نمی رسیدی و می دیدی من تخلف می کنم. الآن زندگی را نگاه کنید، بعضی جاها خدایی نکرده اگر فریب شیطان خوردیم به چه توهماتی فریب شیطان خوردیم؟ گمان کردی اگر فلان پول را مثلاً برداری به فلان ثروت و فلان امکانات می رسی، برداشتی و نرسیدی که هیچ، کلی هم از آنچه که بود را از دست دادی. فکر کردی اگر فلان نگاه را بکنی، فلان حرف را بزنی، فلان لذت، فلان موقعیت، فلان فایده برای شما پیدا می شود. انجام دادی، آن فایده که پیدا نشد هیچ، کلی هم ضرر کردی. شیطان می‌گوید وَوَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ، من هم وعده دادم اما تخلف کردم. ببینید شیطان دارد با ما چطور استدلال می کند، می گوید شما می دیدید که من وعده می دهم و تخلف می کنم و خدا وعده می دهد و تخلف نمی کند.

هادوی تهرانی بیان کرد: بعد می گوید «وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِّن سُلْطَانٍ» من که قدرتی بر شما نداشتم، شیطان قدرتی بر ما ندارد. ما نخواهیم شیطان نمی تواند کاری بکند. شیطان می گوید «إِلاَّ أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی» من فقط کاری که کردم این بود شما را دعوت کردم، تشویقتان کردم، شما اجابت کردید. ببینید شیطان اینجا به موضوع اختیار انسان تأکید می کند، می گوید ای انسان من بر تو سلطه ای نداشتم، ارادۀ تو دست من نبود، تو با ارادۀ خودت، با اختیار خودت کاری کردی، من فقط گفتم بفرما چه چیز خوبی است، تو هم دنبال من راه افتادی. بعد می گوید «فَلاَ تَلُومُونِی وَلُومُواْ أَنفُسَکُم» من را ملامت نکن، نگو شیطان من را فریب داد، خودتان را ملامت کنید، شما با اراده خودتان دنبال من راه افتادید.

وی تاکید کرد: شیطان کارش این است که انسان را فریب بدهد، وسوسه کند. «یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ، مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ» دائم وسوسه می کند، کار شیطان این است؛ البته وسوسه برای آدم های مختلف متفاوت است. یک داستانی نقل می کنند که کسی خوابی دید. شیطان را خواب دید با یک سری پارچه ها، نخ ها، طناب های رنگی، یک چیزهای رنگی که ظاهرش زیبا بود. بعد دید همراهش یک زنجیر هم هست. به شیطان گفت این ها چیست که دنبال خودت می کشی؟ گفت ما با همین ها مردم را فریب می دهیم. گفت ما همین ها را نشان می دهیم مردم خوششان می آید و دنبال ما راه می افتند، قرآن می گوید بعد آن طرف سؤال می کند می ما را با چی فریب می دهی؟ بنابر این نقلی که این آقا خواب دیده معلوم بوده که خودش اهل معرفت است، شیطان می خندد می گوید تو را؟ تو که این چیزها نیاز نداری تو خودت می دوی! بعضی ها نیاز به وسوسه شیطان ندارند، خودشان شیطان شدند، خودشان جلوتر از شیطان می دوند.

استاد حوزه علمیه افزود: صدرالمتألهین یک داستانی نقل می‌کند، می گوید یک عارفی خیلی در حال سیر و سلوک و تهذیب نفس بود. شیطان از هر طرف آمد که او را وسوسه کند، نتوانست. بعد به این شکل وارد شد. به او گفت تو خیلی آدم وارسته ای هستی، خیلی توانستی در مقابل شیطان بایستی. بیا این توانایی خودت را برای دیگران بیان کن، عرضه کن، بنویس، بگو تا دیگران هم یاد بگیرند در برابر شیطان ایستادگی کنند! این عارف به ذهنش آمد که این خوب است، من بروم برای مردم بگویم، بنویسم تا دیگران هم بتوانند در مقابل شیطان بایستند. بعد یک دفعه متوجه شد که شاید همین شیطانی است که من دائم بگویم و بنویسم و از خودم غافل شوم.

وی افزود: دوستان ما، عزیزان ما، کسانی که مسئولیت تبلیغ را بر عهده دارند، نکند خدایی نکرده «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَکُمْ» باشیم، مردم را به برّ دعوت کنیم، خودمان یادمان برود. آنجا متوجه شد که نه این وسوسه است. دوباره شیطان برگشت آمد گفت ببین تو چقدر در این زمینه بالا رفتی، الآن توجه پیدا کردی که شیطان با چه حقه هایی انسان را فریب می دهد، در چه شکل هایی می آید سراغ انسان، به ظاهر کارهای خوب به انسان نشان می دهد و در واقع کار شیطانی است. جا دارد تو این مطالب را توضیح بدهی؛ یعنی بالاخره شیطان دست بر نمی دارد از آدم. از هر دری می اندازی بیرون،  از در دیگر بر می گردد. این نیست که ما در امان باشیم از شیطان.

هادوی تهرانی گفت: خدای نکرده اگر کسی مغرور شود، فکر کند در امان است، آنجا است که زمین می خورد؛ بله انبیاء و اولیاء در این مسیر به جایی رسیدند که به تعبیری که در روایت وارد شد نبی اعظم  ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ این تعبیر هست که حضرت فرمودند «شیطانی اسلم بیدی»، یعنی شیطان من به دست من مسلمان شده، او دیگر بر من سلطه ای ندارد. انسان می تواند این راه را برود. در آیات قبل داشتیم که وقتی این کفار به انبیاء  ـ علیهم السلام ـ گفتند «إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُنَا» انبیاء جواب دادند بله، «إِن نَّحْنُ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ» ما هم مثل شما بشریم و این قاعده مربوط به همۀ انبیا است، حتی نبی خاتم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از این قاعده مستثنی نیست. خداوند خطاب به آن حضرت می فرماید «قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ» اینکه حضرت می فرماید شیطان من اسلم بیدی، یعنی انسان این راه را می تواند برود که شیطانش را هم تسلیم کند، راه باز است، همت می خواهد، اراده می خواهد و البته اگر کسی همت کرد و اراده کرد، توفیقات الهی هست، فرمود «إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَیُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ» اگر شما خدا را یاری کنید! خدا مگر به یاری ما نیاز دارد؟ «الله الصمد»،[22] بی نیاز مطلق است. یاری کردن خدا به این است که ما تبعیت کنیم، دعوت او را بپذیریم، امر و فرمان او را تبعیت کنیم.

این محقق حوزه اظهار کرد: إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرْکُمْ، خدا هم به ما کمک می کند. تا همین جا هم که آمدیم خدا کمک کرده. مگر ما به خودمان آمدیم؟ ما را آوردند، کمک کردند، کمکمان می کنند. بنابراین اگر تصمیم بگیریم، جوان ها، میانسال ها، پیرها، تصمیم بگیریم و اراده کنیم، می توانیم گناه نکنیم؛ البته هر کس گناهش یک جور است، جوان یک جور گناه می کند، میانسال یک جور، پیرمرد و پیرزن یک جور، تحصیل کرده یک جور، بی سواد یک جور، کشاورز یک جور، کارگر یک جور؛ گناهان همه مثل هم نیست. شیطان برای هر کسی روش خاص خودش را دارد؛ اما همه می توانند خودشان را از شرّ شیطان نجات بدهند. بالاخره شیطان در آن محاجه می گوید فَلاَ تَلُومُونِی، من را ملامت نکنید، «وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِّن سُلْطَانٍ» من که سلطه ای بر شما نداشتم، قدرتی نداشتم، من فقط إِلاَّ أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی، من شما را دعوت کردم، شما دنبال من راه افتادید.

استاد حوزه علمیه ادامه داد: بعد شیطان می گوید ببینید امروز که روز قیامت است «مَّا أَنَاْ بِمُصْرِخِکُمْ وَمَا أَنتُمْ بِمُصْرِخِیَّ» نه شما می توانید به فریاد من برسید و نه من به فریاد شما، من هیچ کمکی نمی توانم به شما بکنم، شما هم نمی توانید به من کمکی کنید. بعد حالا این شیطانی که همه را گمراه کرده خودش در انتها چه می گوید؟ می گوید «إِنِّی کَفَرْتُ بِمَآ أَشْرَکْتُمُونِ مِن قَبْلُ» می گوید من خودم اعتقاد نداشتم به این چیزهایی که به شما گفتم، می گوید من خودم این ها را قبول نداشتم. من به آنچه که شما شرک ورزیدید در گذشته، کافرم؛ یعنی خودِ شیطان تبری می جوید از آنچه که به آن وسوسه کرده، از آنچه که انسان ها را به آن دعوت کرده و انسان های گرفتارش شدند. وی گفت: خودِ شیطان می‌گوید «إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ» شیطان می گوید من خودم می دانم که کسانی که ظلم کنند (شرک یک ظلم بزرگ است) عذاب دردناک دارند. بنابراین شیطان همه را وسوسه می‌کند؛ اما خودش معتقد نیست به آنچه که وسوسه می کند«إِنِّی کَفَرْتُ بِمَآ أَشْرَکْتُمُونِ مِن قَبْلُ»؛ شیطان را ببینید چه طور استدلال می کند، می گوید خدا به شما وعده داد، إِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ، من هم به شما وعده دادم، وَوَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ، شما دیدید، شما عهدشکنی من را دیدید، تخلف عهد من را دیدید، وفای به عهد الاهی را دیدید، ولی باز دنبال من راه افتادید.